درخشش مستندهای ایرانی در آمستردام
مستندسازهای ایرانی بار دیگر در سی‌وهشتمین دوره از جشنواره ایدفا، جایی که مستندهای جهان با یکدیگر رقابت می‌کنند و فرم‌ها و قصه‌ها در برابر هم قرار می‌گیرند، جوایز بزرگ یکی از بزرگ‌ترین و معتبرترین جشنواره‌های مستند جهان را دریافت کردند.
مستندسازهای ایرانی بار دیگر در سی‌وهشتمین دوره از جشنواره ایدفا، جایی که مستندهای جهان با یکدیگر رقابت می‌کنند و فرم‌ها و قصه‌ها در برابر هم قرار می‌گیرند، جوایز بزرگ یکی از بزرگ‌ترین و معتبرترین جشنواره‌های مستند جهان را دریافت کردند. مهرداد اسکویی، فیروزه خسروانی و مرتضی احمدوند سه مستندسازی هستند که صدای مستند ایرانی را به گوش جهان رسانده‌اند.
جشنواره بین‌المللی فیلم مستند آمستردام، یکی از معتبرترین جشنواره‌های مستند جهان است که از سال 1988 به‌صورت متناوب در کشور هلند برگزار شده و در آن بیش از 300 مستند از سراسر جهان نمایش داده می‌شوند تا برای دریافت جایزه فیلم برتر، کارگردانی، تدوین، فیلم اول و استفاده خلاق از آرشیو رقابت کنند. شامگاه پنجشنبه، ۲۹ آبان‌‌ماه برندگان سی‌وهشتمین دوره جشنواره مستند ایدفا معرفی شدند که مستندسازان ایرانی جایزه‌های بهترین فیلم را در دو بخش کسب کردند.
در بخش بین‌الملل جشنواره ایدفا، جایزه بهترین فیلم به «روباه و ماه صورتی» ساخته مهرداد اسکویی و ثریا خلاقی تعلق گرفت و در بخش «انویژن» هم مستند «گذشته آینده استمراری» به کارگردانی مرتضی احمدوند و فیروزه خسروانی، جایزه بهترین فیلم را دریافت کرد. به هر دو فیلم که تولید مشترک با کشورهای دیگر هستند، جایزه نقدی به ارزش ۱۵ هزار یورو اهدا شده است. اهمیت این جوایز برای سینمای مستند ایران در افزایش اعتبار جهانی، بازتاب صدای افراد مغلوب، نمایش نوآوری در فرم، الهام‌بخش نسل جدید و تقویت دیالوگ بین‌المللی است. البته ایرانی‌ها پیش‌ازاین هم موفق به دریافت جوایز جشنواره ایدفا شده‌اند.
مهرداد اسکویی در سال ۲۰۱۹ جایزه بهترین کارگردانی، جلال وفایی و جعفر نجفی جایزه بخش مستند نیمه‌بلند و کودکان برای فیلم‌های «سایه‌های بی‌خورشید»، «خلاف عقربه‌های ساعت» و «آشو» را گرفته‌اند. فیلم «سایه‌های بی‌خورشید» درباره دختران نوجوان زندانی بود و مستند جدید او که جشنواره بهترین فیلم جشنواره ایدفا ۲۰۲۵ را دریافت کرده، درباره ثریا نوجوان افغان ۱۶ ساله ساکن ایران است که تلاش پنج‌ساله این دختر هنرمند نقاش و مجسمه‌ساز برای مهاجرت به اروپا را با تکنیک فیلمبرداری از خود با تلفن همراه و ترکیبی از مستند و انیمیشن به تصویر می‌کشد. این مستند ۷۶ دقیقه‌ای «روباه و ماه صورتی»، به‌عنوان محصول مشترک ایران، فرانسه، انگلیس، آمریکا و دانمارک است که ساخت آن هفت‌سال طول کشیده است.
ثریا خلاقی که در نقش اصلی، فیلمبردار و کارگردان مستند بوده، احساس‌اش درباره روند ساخت و انتشار مستند را این‌گونه توصیف کرده که روحش در برابر جمعی بزرگ، برهنه شده است. اما پس از استقبال تماشاگران، به سختی‌های سال‌ها ترس، آسیب و تلاش فکر می‌کند و اکران مستند را لحظه‌ای می‌داند که مسیر دشوار اما پیشرفت خود را دوباره می‌بیند. هیئت‌داوران جشنواره ایدفا هم مستند «روباه و ماه صورتی» را اثری می‌دانند که با فیلمبرداری جسورانه و همکاری مؤثر میان فیلمساز حرفه‌ای و شخصیت اصلی، قدرت هنر و امید را نشان می‌دهد.
همچنین آن‌ها بر این باورند که فیلم روایتگر بازپس‌گیری خود در برابر تبعید و خشونت، شکوفایی در دل سرکوب و رشد یک هنرمند افغانستانی است که آینده‌دار توصیف می‌شود. فیلم مستند «گذشته آینده استمراری» هم به سختی‌های مهاجرت می‌پردازد و داستان زندگی مریم، زن ایرانی را که سال‌ها پیش از ایران مهاجرت کرده و در ایالات‌متحده زندگی می‌کند، به تصویر می‌کشد. این فیلم ترکیبی از فیلم دوربین‌های مداربسته در خانه پدر‌ومادر مریم و فیلم‌های خانگی از دوران کودکی اوست.
فیروزه خسروانی که با مرتضی احمدوند این مستند را کارگردانی کرده، در سال ۲۰۲۰ هم جایزه بهترین فیلم مستند بلند جشنواره ایدفا را برای فیلم «رادیوگرافی یک خانواده» دریافت کرده است. مستند اخیر او هم که به‌عنوان یک تجربه سینمایی غیرمعمول و کنایه‌آمیز معرفی می‌شود، به مسائل متنوعی همچون تبعید و حافظه شخصی می‌پردازد. هیئت‌داوران جشنواره ایدفا هم درباره فیلم «گذشته حال استمراری» هم گفته‌اند که این فیلم یک متن فوق‌العاده دارد و فرم اثر، موضوع را به سطحی بالاتر ارتقا می‌دهد.
در این مستند، زمان و مکان، هم به‌هم‌پیوسته‌اند، هم در تعلیق.» همچنین از نظر آن‌ها، سازندگان فیلم واقعیتی را ابداع و برپا کرده‌اند که در آن تجربه سینمایی، یک حقیقت عاطفی را بروز می‌دهد. درمجموع هرچند درخشش مستندهای ایرانی در جشنواره ایدفا نقطه‌عطف مهم در تاریخ مستندسازی کشور است، اما مستندسازان ایرانی همچنان با موانع متعددی ازجمله محدودیت‌های دولتی، فشار اقتصادی، مشکلات تامین بودجه، محدودیت‌های سفر و گاهی ترس از بیان صادقانه دست‌وپنجه نرم می‌کنند. اما همین جوایز می‌توانند با افزایش حضور مستندسازهای ایرانی در مجامع جهانی و جذب حمایت‌های بین‌المللی از آن‌ها بخشی از موانع را حل کنند و الهام‌بخش آیندگان باشند.
