امید تهران به ایستادگی دهلی نو/آیا هند پس از اسنپ‌بک به مناسبات تجاری با ایران ادامه خواهد داد؟
ضرب‌الاجل دونالد ترامپ به دهلی‌نو، تحولی نسبی در سیاست معافیت بندر چابهار از تحریم‌های ثانویه آمریکا پس از خروج آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸ بود.
اوایل مهرماه، همزمان با بازگشت قطعنامه‌های تحریمی شورای امنیت سازمان ملل متحد در چارچوب مکانیسم اسنپ‌بک که توسط کشورهای اروپایی فعال شده‌بود، دولت ایالات متحده آمریکا اعلام کرد که ضرب‌الاجلی ۴۵ روزه برای شرکت‌های هندی تعیین کرده‌است تا تمامی فعالیت‌های خود را در توسعه بندر چابهار متوقف کنند و از ایران خارج شوند. ضرب‌الاجل دونالد ترامپ به دهلی‌نو، تحولی نسبی در سیاست معافیت بندر چابهار از تحریم‌های ثانویه آمریکا پس از خروج آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸ بود.
بعد از خروج آمریکا از برجام، دولت نخست دونالد ترامپ در چارچوب تلاش برای کمک به بازسازی افغانستان تصمیم گرفته‌بود که سرمایه‌گذاری هند را در بندر چابهار که می‌توانست به عنوان پلی برای اتصال هند به افغانستان عمل کند، از تحریم‌ها مستثنی کند. این تصمیم استمرار سیاست آمریکا برای امتیاز دادن به دهلی نو به‌عنوان یک قدرت نوظهور در آسیا برای ایجاد موازنه در برابر چین بود. با این حال از سال ۲۰۱۸ تاکنون شرایط بین‌المللی به شکل چشمگیری دچار تحول شده‌است. خبرگزاری فرانسه می‌نویسد: «از سال ۲۰۱۸ تغییرات زیادی رخ داده است.
کابل در آن زمان هنوز تحت کنترل دولتی بود که از سوی واشنگتن، اتحادیه اروپا و هند حمایت می‌شد؛ کسانی که به نقش پاکستان در افغانستان با سوءظن می‌نگریستند و آن را متهم به داشتن ارتباط با طالبان می‌کردند. چابهار به عنوان یک دروازه جایگزین به افغانستان، با دور زدن پاکستان، معرفی شده بود؛ کشوری که مدت‌ها بود سهم عمده‌ای از تجارت ترانزیتی به افغانستان را در اختیار داشت. طالبان در سال ۲۰۲۱ کنترل افغانستان را دوباره به دست گرفت، درحالی‌که نیروهای آمریکایی تحت یک توافق صلح که توسط ترامپ امضا شده بود، عقب‌نشینی کردند.»
در عین حال روابط دهلی‌نو و واشنگتن هم در ماه‌های اخیر با افزایش فشارهای آمریکا بر هند برای توقف خرید نفت از روسیه دچار مشکل شده‌است. آمریکا در واکنش به بی‌توجهی دهلی‌نو به تحریم‌های آمریکا و اتحادیه اروپا علیه روسیه، تصمیم گرفت تعرفه‌های سنگینی را بر واردات از هند وضع کند. این تصمیم واشنگتن نشان از تغییر چشمگیر در رویکرد آمریکا نسبت به هند خبر می‌دهد.
از دهه نخست قرن ۲۱ دولت آمریکا تحت زعامت جورج دبلیو بوش، سیاست استثناگرایی را در قبال هند در پیش گرفته‌بود که در چارچوب آن هند به عنوان یک قدرت نوظهور به عنوان ابزاری برای ایجاد توازن در قبال چین در نظر گرفته می‌شد. در همین چارچوب واشنگتن با دیده اغماض به اقدام‌های هند از جمله روابط این کشور با روسیه نگاه می‌کرد. برای مثال دولت هند برخلاف دیگر کشورهای جهان در چارچوب قانون کاتسا (قانون مقابله با دشمنان از طریق تحریم) برای معامله‌های کلان دفاعی با روسیه هیچ‌گاه تحت فشار آمریکا قرار نگرفت. به نظر می‌رسد که در دولت دوم دونالد ترامپ، سیاست استثناگرایی در قبال هند در حال کنار گذاشته‌شدن است.
مناسبات اقتصادی ایران و هند
هند با حجم تجارت حدود 3/6 میلیارد دلاری یکی از پنج شریک اصلی تجارت خارجی ایران در سال گذشته محسوب می‌شد. هرچند حجم روابط ایران و هند نسبت به سه شریک نخست تجاری ایران (چین، امارات متحده عربی و ترکیه) به مراتب کمتر است، اما آمار و ارقام نشان می‌دهد که به‌رغم تقریباً صفر شدن واردات نفت از ایران، هند همچنان شریک تجاری مهمی برای ایران محسوب می‌‌شود که روابط نسبتاً متعادلی نیز با تهران دارد و تراز تجاری دو کشور تقریباً متعادل است.
با این حال این حجم تجارت مربوط به زمانی می‌‌شود که هنوز تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل متحد علیه ایران بازنگشته‌بود. مشخص نیست که بازگشت تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران از ۶ مهر چه تاثیری بر مناسبات تجاری دوجانبه بر جاخواهد گذاشت. بر خلاف چین و روسیه، هند رسماً هیچ بیانیه‌ای در خصوص نامشروع و غیرموجه دانستن فعال‌سازی فرآیند اسنپ‌بک توسط سه قدرت اروپایی صادر نکرد.
دهلی‌نو به صورت سنتی تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل را اجرا می‌کند. در برابر هند دست‌کم در مواضع لفظی، توجه چندانی به تحریم‌های یکجانبه نمی‌کند. هرچند از سال ۲۰۱۸ با خروج آمریکا از برجام و ازسرگیری تحریم‌های ثانویه آمریکا علیه کشورهایی که با ایران تعامل تجاری داشته‌باشند، هند اعلام کرد که این تحریم‌ها را به رسمیت نمی‌شناسد، اما عملاً فروش نفت ایران به هند به صفر نزدیک شد. با این حال هند، به عنوان سومین واردکننده بزرگ نفت جهان، تحریم‌های غرب علیه روسیه را کاملاً نادیده گرفته‌است و اکنون روزانه حدود 1/7 میلیون بشکه نفت از مسکو خریداری می‌کند. افزایش بی‌سابقه سهم روسیه در تامین انرژی مورد نیاز هند، با واکنش تند آمریکا مواجه شده‌است که از اوایل شهریورماه سال جاری تعرفه ۵۰ درصدی علیه واردات از هند وضع کرد.
فراز و فرود روابط تهران و دهلی‌نو
هند در راستای تلاش برای تقویت اقتصاد داخلی و تنوع‌بخشی به شرکای خارجی از ابتدای قرن بیست‌ویکم تلاش‌ها برای تقویت مناسبات تجاری و اقتصادی با ایران را آغاز کرد. همزمانی دولت‌های آتال بیهاری واجپایی، نخست‌وزیر فقید هند و سیدمحمد خاتمی، رئیس‌جمهور پیشین ایران، زمینه‌ساز شکوفایی هر چه بیشتر روابط و مناسبات ایران و هند شد. ساندیپ بهاردواج، پژوهشگر اندیشکده موسسه مطالعات جنوب آسیا می‌نویسد: «علاقه هند به ایران در اوایل دهه ۲۰۰۰ به اوج خود رسید؛ زمانی که دولت آتال بیهاری واجپایی چشم‌اندازی بلندپروازانه برای روابط دوجانبه، مبتنی بر مجموعه‌ای از پروژه‌های زیرساختی، تجاری و راهبردی، ترسیم کرد. ایران به سرعت به یکی از بزرگترین تامین‌کنندگان هیدروکربن به هند تبدیل شد.
دهلی‌نو با توسعه بندر چابهار و خط آهنی که آن را به بزرگراه دلارام-زرنج (که هند در افغانستان در حال ساخت آن بود) متصل می‌کرد، موافقت کرد. همچنین برنامه‌هایی برای خط لوله گاز زمینی هند-پاکستان-ایران (IPI) تدوین شد. کنسرسیومی هندی قراردادی چند میلیارد دلاری برای توسعه میدان گازی فرزاد-ب ایران برنده شد. دو کشور رزمایش‌های دریایی را آغاز کردند.» این تحلیل‌گر مسائل هند می‌نویسد که این همکاری‌ها با شروع فشارهای آمریکا و غرب بر ایران دچار مشکل شدند.
فشارهای دولت جورج دبلیو بوش بر دهلی‌نو باعث شد که اجرای پروژه‌های مشترک ایران و هند با مشکل مواجه شود و بعد از گشوده شدن پرونده هسته‌ای ایران و شروع تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل متحد، این روابط با مانع مواجه شد. سال ۲۰۱۵ نارندرا مودی، نخست‌وزیر هند همزمان با امضای برجام بار دیگر اجرای پروژه‌های مشترک را از سر گرفت و روابط ایران و هند دوباره در مسیر رونق قرار گرفت اما خروج دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸ بار دیگر روابط ایران و هند را با مانع مواجه کرد. فروش نفت خام ایران به هند که بین سال‌های ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۷ به بیش از ۱۰ میلیارد دلار در سال رسیده‌بود، با خروج آمریکا از برجام تقریباً به صورت کامل متوقف شد.
بهاردواج می‌نویسد: «کارزار فشار حداکثری، روابط هند و ایران را به حداقل ممکن رسانده است. برخلاف چین که تصمیم گرفت در برابر تحریم‌های آمریکا مقاومت کند، واردات نفت و گاز هند از ایران پس از سال ۲۰۱۹ تقریباً به صفر رسید. بیشتر پروژه‌های تجاری و زیرساختی که توسط دولت واجپایی پیش‌بینی شده بود، متوقف شده یا از بین رفته‌اند؛ از جمله خط لوله صلح ایران-پاکستان-هند (IPI)، پروژه میدان گازی فرزاد-ب و خط آهن چابهار-زاهدان. بندر چابهار، تنها پروژه بزرگی که پابرجا مانده است نیز به دلیل تحریم‌ها نتوانسته اوج بگیرد و در شش سال گذشته تنها ۴۵۰ کشتی از آن بازدید کرده‌اند. اگرچه دلایل اقتصادی و راهبردی برای نزدیکی بیشتر هند و ایران هنوز روی کاغذ وجود دارند، اما در غیاب هرگونه پیوند ملموس و مستحکم، این دو کشور از یکدیگر فاصله گرفته‌اند.»
اختلاف‌ها میان آمریکا و هند
سیاست استثناگرایی آمریکا در قبال هند، پس از نزدیک به دوونیم دهه، از اوایل شهریورماه سال جاری با تغییر چشمگیری مواجه شد. دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا اوایل شهریورماه در اقدامی کم‌سابقه اعلام کرد که تعرفه‌های ۵۰ درصدی بر واردات از هند وضع کرده‌است. به گفته رئیس‌جمهور آمریکا تنبیه اقتصادی هند به دلیل استمرار خرید نفت از روسیه انجام شد. دو روز پیش دونالد ترامپ مدعی شد که تعرفه‌های آمریکا باعث شده‌است هند تصمیم بگیرد واردات نفت خام خود را از روسیه متوقف کند، اما دولت هند این ادعا را تایید نکرد. سخنگوی وزارت خارجه هند در واکنش به این ادعا گفت: «هند واردکننده قابل توجه نفت و گاز است. اولویت همیشگی ما حفاظت از منافع مصرف‌کننده هندی در یک سناریوی انرژی بی‌ثبات بوده است.»
سیاست‌های تهاجمی دولت دوم دونالد ترامپ، ممکن است باعث شود هند برای حفظ تنوع در شرکای تجاری خود و حفظ استقلال استراتژیک، تلاش کند تا به رقبای آمریکا بیش از پیش نزدیک شود. حضور نارندرا مودی در اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای در تیانجین چین و دیدارهای گرم و صمیمانه او با شی‌جین‌پینگ، رئیس‌جمهور چین و ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، نشانه‌ای از تمایل دهلی‌نو برای مقابل با سیاست‌های تهاجمی آمریکا ارزیابی شد.
این تمایل به مقابله ممکن است در پرونده روابط هند با ایران هم خود را نشان دهد. سخنان مقام‌های جمهوری اسلامی ایران نشان می‌دهد که تهران نیز امیدوار است هند در این چارچوب تلاش کند تا استقلال استراتژیک خود را حفظ کند و در روابط با تهران تحریم‌های غرب و شورای امنیت سازمان ملل متحد را نادیده بگیرد.
ساندیپ بهاردواج، پژوهشگر اندیشکده موسسه مطالعات جنوب آسیا می‌نویسد: «ناتوانی دهلی‌نو در مدیریت روابط خود تحت راهبرد فشار حداکثری واشنگتن برای حفظ حدی از روابط با تهران، نشان‌دهنده کاهش فضای مانور ژئوپلیتیکی هند است. این امر تا حدی ناشی از قطبی‌شدن فزاینده سیاست بین‌الملل در چند سال اخیر است. همچنین به این دلیل است که آمریکا کمتر تمایل دارد به حساسیت‌های هند توجه کند یا امتیازات ویژه‌ای برای آن قائل شود.
واشنگتن از تردید هند برای پیوستن به ائتلاف ضدچین خود بی‌تاب شده است. بسیاری در واشنگتن سیاستِ جلب نظر دهلی‌نو را (حتی اگر بر انتخاب مسیری مستقل اصرار داشته باشد) که توسط دولت بوش پایه‌گذاری شد، زیر سوال می‌برند. این تغییر در رویکرد آمریکا احتمالاً باعث یک بازنگری در هند خواهد شد؛ در مورد اینکه چگونه استقلال راهبردی خود را حفظ کند.»
در روزهای اخیر رسانه‌ها مدعی شده‌اند که دهلی نو در واکنش به فشارهای اقتصادی آمریکا واردات نفت خام خود را از روسیه به شکل چشمگیری کاهش داده‌است. هرچند هیچ منبع رسمی در هند این مسئله را تایید نکرده‌است، اما در صورت تایید کاهش آمار واردات نفت هند از روسیه توسط منابع مستقل در طول ماه‌های آینده، می‌توان به این نتیجه رسید که دهلی‌نو تمایل چندانی برای مقابله با فشارهای آمریکا ندارد. این موضوع می‌تواند خبر بدی برای مقام‌های جمهوری اسلامی ایران باشد که امیدوار هستند دهلی‌نو از اجرای تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل متحد سر باز بزند.
