در پی سرودی ملیتر/اقبال به مفاهیمی چون «وطن» و «ایران» در محافل رسمی و امیدواری برای بازبینی بعضی از نمادهای ملی
در ایران پس از انقلاب میان اسلامیت و ایرانیت شکافی ایجاد شد. رهبر انقلاب به‌صراحت از این سخن گفت که «ملی‌گرایی، اگر به معنای ترجیح ملت خود بر اسلام یا طرد سایر مسلمانان باشد، یک انحراف است». امام خمینی از این می‌گفت که: «ما می‌خواهیم با اسلام ایران را آزاد کنیم».
در ایران پس از انقلاب میان اسلامیت و ایرانیت شکافی ایجاد شد. رهبر انقلاب به‌صراحت از این سخن گفت که «ملی‌گرایی، اگر به معنای ترجیح ملت خود بر اسلام یا طرد سایر مسلمانان باشد، یک انحراف است». امام خمینی از این می‌گفت که: «ما می‌خواهیم با اسلام ایران را آزاد کنیم». او میان ملت‌گرایی و نژادپرستی تشابهی معنادار می‌دید و تردیدی در مخالفت با هر دوی اینها نداشت: «ما با ملت‌گرایی به آن معنایی که در مقابل اسلام بایستد مخالفیم. ما مسلمانیم و تابع قرآنیم. نژادپرستی و ملت‌گرایی آفتی برای امت اسلام است.»
درباره تاریخ ایران باستان نیز نگرش امام خمینی مخالفت با ستایش از ایران ماقبل اسلام بود، به‌خصوص وقتی قرار باشد ایران باستان را در برابر اسلام قرار دهند: «ما هرچه داریم از اسلام داریم» و «آن‌وقتی که به شاهنشاهی، کوروش و امثال آن افتخار می‌کردند، کشور در دست اجانب بود.»
وقوع جنگ ایران و عراق نیز چندان تغییری در دیدگاه‌های گفتمان اسلام‌گرایی سیاسی در قبال مسئله ملی‌گرایی ایجاد نکرد. در همین زمینه یکی از نشانه‌های در سایه قرار گرفتن نام «ایران» در گفتمان انقلابی را می‌توان با بررسی سرودهای ملی که در جمهوری اسلامی ایران ساخته شدند، مورد بررسی قرار داد. در ادامه شرحی از شکل‌گیری سرودهای ملی در جهان و ایران معاصر داده خواهد شد، سپس به این پرسش پرداخته خواهد شد که چگونه در سرود ملی کنونی بی‌اعتنایی به گفتمان ملی‌گرایانه به غیبت نام «ایران» و نمادهای ملی‌میهنی منجر شده است.
از سرودهای سلطنتی تا سرودهای ملی
ساخت سرودهای ملی در جهان متناسب با تاسیس دولت‌های ملی در جهان پس از جنگ‌های مذهبی 30 ساله که منجر به عقد قرارداد وستفالیا در سال ۱۶۴۸ شد، قدمتی چندقرنه دارد. سرود ملی هلند در سال ۱۹۳۲ به این عنوان رسمیت پیدا کرد اما در اصل ریشه آن به سال‌های نخست جنگ‌های استقلال هلند در بازه ۱۵۶۸ تا ۱۶۴۸ بازمی‌گردد؛ زمانی که پروتستان‌های هفت استان شمالی هلند در برابر حکومت اسپانیای کاتولیک که مالیات‌های سنگینی نیز بر هلندی‌ها تحمیل می‌کرد، 80 سال جنگیدند و استقلال خود را کسب کردند.
بعد از آن اسپانیا، بریتانیا، ژاپن، فرانسه و آمریکا نیز در همین مسیر حرکت کردند. در همین زمینه به‌مرور سرودهای ملی جایگزین سرودهای سلطنتی شدند. مخاطب سرودهای سلطنتی، پادشاه یا خاندان سلطنت بود و مضمون آنها مشتمل می‌شد بر دعا برای سلامت، طول عمر و موفقیت پادشاه یا ملکه و می‌کوشید احترام و وفاداری به مقام سلطنت را برانگیزد. این سرودها هنگام ورود شاه و در مراسم تاج‌گذاری و مناسبات سلطنتی نواخته می‌شد.
مخاطب سرود ملی اما ملت، سرزمین، تاریخ یا آرمان‌های کشور بود، در آن بر میهن‌پرستی، آزادی، اتحاد، استقلال و پیشرفت تاکید می‌شد و هدف از آن، وحدت ملی و نضج هویت فرهنگی و سیاسی بود. این سرود فراتر از مناسبات سلطنتی، در رویدادهای رسمی، مسابقات ورزشی، مدارس، روز ملی و مراسم سوگ یا جشن نیز اجرا می‌شد.
از سلام شاه تا سلامتی دولت
در ایران نخستین‌بار در دوران قاجار و در عصر ناصرالدین‌شاه بود که ساخت سرود مورد توجه قرار گرفت و ژان باتیست لومر، استاد فرانسوی موسیقی دارالفنون یا به‌قول اعتمادالسلطنه، «موسیقانچی‌باشی کل»، مسئولیت آن را به عهده گرفت. این مارش بی‌کلام که «سلام شاه» نامیده می‌شد، در مراسم رسمی به‌جای سرود ملی ایران نواخته می‌شد.
۱۳۲ سال بعد از ساخت این قطعه، در سال ۱۳۸۴، روی اجرای جدید این قطعه که سیاوش بیضایی ساخته بود، بیژن ترقی ـ شاعر و ترانه‌سرای ایرانی ـ شعری سرود و این اثر نخستین‌بار در ارکستر ملل به رهبری پیمان سلطانی و با صدای سالار عقیلی در تالار وحدت اجرا شد؛ همان ترانه با مطلع معروف «نام جاوید وطن/ صبح امید وطن/ جلوه کن در آسمان/ همچو مهر جاودان» که در این سال‌ها بارها و بارها عقیلی آن را در مناسبت‌های مختلف اجرا کرده و البته جز او، شهرام ناظری نیز آن را خوانده است.
در تاج‌گذاری احمدشاه قاجار نیز سرودی که به سرود «سلامتی دولت علیه ایران» شهرت یافت، ساخته شد که آهنگساز آن غلامرضاخان امیرپنجه سالار معزز (همان مین‌باشیان معروف) بود و شعر آن را ابوالحسن فروغی سروده بود. این شعر دو قسمت داشت. مطلع قسمت نخست چنین بود: «تا خدایْ این کشورِ ایران نمود/ بس در عزت به رویش برگشود/ خسروانش را کُلَه خورشید بود/ رایتش را فرق بر خورشید بود». آغازگر بخش دوم نیز این ابیات است: «چون به فرخ‌رسم دوران کیان/ مُلکِ ملت را یکی یابی روان/ بی‌تأمل باز باید داد جان/ تا به‌جز نیکی نبیند زین نشان».
سه سرود پهلوی
در دوران حکومت پهلوی و پیش از سفر رضاشاه به ترکیه اما مجموعه سه‌گانه؛ سرود شاهنشاهی، سرود پرچم و سرود ملی ایران ساخته شد. این مجموعه دارای وزن و آهنگ یکسانی است. آهنگساز این مجموعه، داوود نجمی‌مقدم است. شاعر سرودهای شاهنشاهی و ملی، محمدهاشم افسر و شاعر سرود پرچم، عبدالرحمان پارسای تویسرکانی است. هر سه سرود مشتمل بودند بر چهار بیت. متن سرود شاهنشاهی بر شخص شاه و اهمیت حکومت پهلوی تاکید دارد: «شاهنشه ما زنده بادا/ پاید کشور به فَرَّش جاودان/ کز پهلوی شد مُلک ایران/ صد ره بهتر ز عهد باستان/ از دشمنان بودی پریشان/ در سایه‌اش آسوده ایران/ ایرانیان پیوسته شادان/ همواره یزدان بود او را نگهبان».
در سرود پرچم نیز بر قدمت ایران، جهانداری ایرانیان و وطن‌پرستی در این ملک اشاره می‌رود: «ای پرچم خورشید ایران/ پرتو افکن به روی این جهان/ یاد آور از آن روزگاری/ کآسود از برق تیغت هر کران/ در سایه‌ات جان می‌فشانیم/ از دشمنان جان می‌ستانیم/ ما وارث مُلک کیانیم/ همیشه خواهیم وطن را از دل و جان». درنهایت اما سرود ملی بر حق‌جویی ایرانیان و شاه‌پرستی آنها تاکید دارد و در آن به آموزه‌های سه‌گانه دین زرتشتی نیز توجه می‌شود: «بودیم و هستیم پیرو حق/ جز حق هرگز نخواهیم از جهان/ با شه‌پرستی مملکت را / داریم از دست دشمن در امان/ ما پیرو کردار نیکیم/ روشندل از پندار نیکیم/ رخشنده از گفتار نیکیم/ شد زین فضایل بلندآوازه ایران».
دو سرود پس از انقلاب اسلامی
پس از انقلاب ۱۳۵۷، نخست سرودی با عنوان «پاینده بادا ایران» با شعری از ابوالقاسم حالت و آهنگی از محمد بیگلری‌پور ساخته شد که سه‌دقیقه زمان اجرای آن بود و شعر طولانی آن چنین آغاز می‌شد: «شد جمهوری اسلامی به‌پا / که هم دین دهد هم دنیا به ما/ از انقلاب ایران دگر/ کاخ ستم گشته زیر و زبر». در ادامه شعر بر اهمیت «ایمان و اتحاد» و «نقش مراد» ملت (رهبری انقلاب) در تصویرسازی از آینده تاکید می‌کند و بخش اول چنین پایان می‌یابد: «در سایه قرآن جاودان/ پاینده بادا ایران». در بخش دوم اما به ارزش‌هایی چون «آزادی»، «آیین جمهوری»، «سلحشوری» و «رفاه» اشاره می‌رود: «آزادی چو گل‌ها در خاک ما/ شکفته شد از خون پاک ما» و «آیین جمهوری ما/ پشت و پناه ماست/ سود سلحشوری ما/ آزادی و رفاه ماست».
این آهنگ اما عمری چندان نداشت و در سوم خردادماه 1371با سرود ملی فعلی جایگزین شد که مدت زمان اجرای آن 59 ثانیه است، شعرش را ساعد باقری نوشته و آهنگ‌اش را حسن ریاحی ساخته است. مروری بر شعر این سرود: «سر زد از افق مهر خاوران/ فروغ دیده حق‌باوران/ بهمن فرِّ ایمانِ ماست/ پیامت ای امام استقلال، آزادی نقشِ جانِ ماست/ شهیدان پیچیده در گوش زمان، فریادتان/ پاینده مانی و جاودان «جمهوری اسلامی ایران»، نشان می‌دهد در کلام فقط یک‌بار نام «ایران» و آن‌هم در پایان سرود در کنار «جمهوری اسلامی» آمده و به‌جز لفظ «فر» که مفهومی در اساطیر ایرانی است و به‌شکلی ترکیبی به واقعه «بهمن» 57 منتسب شده است، نشانی از نمادهای ملی وجود ندارد.
همین امر باعث انتقادهایی از این سرود نیز شد و اینک اما باید منتظر ماند و دید که آیا تحولی در این زمینه صورت خواهد گرفت یا نه و آیا سرودی ساخته خواهد شد که همه ایرانیان آن را بپسندند و مانند آهنگی چون «ای ایران ای مرز پرگهر»، ساخته حسین گل‌گلاب و روح‌الله خالقی با شنیدن آن بی‌اختیار کلاه از سر بردارند، به احترام قیام کنند و حین خواندن آن از حس غرور سرشار شوند.
