دو راهی خطرناک/ بررسی آخرین تحولات برای پایان دادن به جنگ اوکراین همزمان با اعلام آتش‌بس سی ساعته از سوی ولادیمیر پوتین
دفتر امانوئل مکرون، رئیس‌جمهور فرانسه روز پنجشنبه ۱۷ آوریل اعلام کرد که توافق آتش‌بس در اوکراین باید از «پذیرش واقعیت‌ها» آغاز شود و نگرانی‌ها در کی‌یف از احتمال تحمیل پذیرش الحاق مناطق اشغال‌شده به روسیه را افزایش داد.
دفتر امانوئل مکرون، رئیس‌جمهور فرانسه روز پنجشنبه ۱۷ آوریل اعلام کرد که توافق آتش‌بس در اوکراین باید از «پذیرش واقعیت‌ها» آغاز شود و نگرانی‌ها در کی‌یف از احتمال تحمیل پذیرش الحاق مناطق اشغال‌شده به روسیه را افزایش داد.
مارکو روبیو، وزیر امور خارجه آمریکا روز پنجشنبه به همراه استیو ویتکاف و کیت کلاگ، فرستاده‌های ویژه رئیس‌جمهور آمریکا در پاریس با امانوئل مکرون و تعدادی از مقام‌های ارشد اروپایی از بریتانیا، اوکراین و آلمان دیدار و ضمن گفت‌وگو درباره پایان جنگ در اوکراین، طرح پیشنهادی آمریکا برای تحقق این هدف را برای اروپایی‌ها تشریح کردند. یک مقام ارشد کاخ الیزه درباره نتایج این گفت‌وگوها به رسانه‌ها گفته است که «همه طرف‌ها بر سر نیاز به یک توافق سریع برای آتش‌بس اتفاق نظر دارند» اما همزمان تأکید کرده که باید این واقعیت را که بخش‌هایی از اوکراین در اشغال روسیه است، پذیرفت.
ویتکاف که طی ماه‌های گذشته سه بار با ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه دیدار کرده، هفته گذشته در گفت‌وگویی با شبکه خبری فاکس‌نیوز اعلام کرد که به نتیجه رسیدن توافق صلح میان اوکراین و روسیه به سرنوشت «۵ منطقه از اوکراین» بستگی دارد. او جزئیات بیشتری را در این خصوص مطرح نکرد اما به نظر می‌رسد منظور ویتکاف از این اظهارات سرنوشت شبه‌جزیره کریمه (اشغال‌شده از سال ۲۰۱۴) و چهار استان دونتسک، لوهانسک، خرسون و زاپرویژیا باشد که بخش‌های اعظم آنها در حال حاضر در اشغال روسیه هستند.
مسکو در سال ۲۰۲۳ در حالی که کنترل کاملی بر این مناطق نداشت، با برگزاری یک همه‌پرسی که نهادهای بین‌المللی از جمله سازمان ملل متحد آن را غیرقانونی دانستند، الحاق این چهار استان به روسیه را اعلام کرد. در فاصله کوتاهی پس از گفت‌وگوی ویتکاف با فاکس‌نیوز، وزارت امور خارجه اوکراین با صدور بیانیه‌ای تأکید کرد که کی‌یف هیچ‌گاه الحاق این مناطق به روسیه را به رسمیت نخواهد شناخت و از جامعه جهانی خواست تا به تمامیت ارضی اوکراین و مرزهای بین‌المللی احترام بگذارند.
در شرایطی که بحث مناطق اشغالی روسیه تنها یکی از چالش‌های پیش روی مذاکرات است و چالش‌های بزرگتری نظیر «ارائه تضمین‌های امنیتی معتبر به اوکراین» وجود دارد، دفتر رئیس‌جمهور روز پنجشنبه با «مثبت و سازنده» خواندن گفت‌وگوها در پاریس از آغاز فرایند دخیل شدن اروپایی‌ها در گفت‌وگوهای پایان جنگ اوکراین، ابراز خرسندی کرد. به نوشته پولیتیکو، یک مقام کاخ الیزه گفت: «هدف ما دستیابی به صلح در سریع‌ترین زمان ممکن است؛ صلحی محکم که احترام به حقوق اساسی اوکراین را تضمین کند.»
نارضایتی اوکراین، تهدید آمریکا
همزمان با سفر مقام‌های آمریکایی به فرانسه، تعدادی از مقام‌های ارشد اوکراین شامل آندری یرماک، رئیس دفتر رئیس‌جمهور و وزرای امور خارجه و دفاع این کشور نیز بدون اعلام قبلی راهی پاریس شده بودند تا با مقام‌های آمریکایی و اروپایی دیدار کنند. برخلاف روایت نسبتاً مثبت اروپایی‌ها از گفت‌وگوها با مقام‌های آمریکایی، به نظر می‌رسد دو طرف مهم گفت‌وگوها یعنی اوکراین و ایالات متحده چندان از خروجی راضی نیستند.
یرماک، مذاکره‌کننده اوکراینی سعی کرد موضعی خنثی اتخاذ کند: «ما درباره گام‌های بعدی از جمله برقراری آتش‌بس کامل، حضور نظامیان کشورهای دیگر در اوکراین و طراحی یک معماری امنیتی جدید برای اوکراین تبادل نظر کردیم.» در کی‌یف اما، ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین به انتقاد از مواضع استیو ویتکاف پرداخت. زلنسکی گفت: «من فکر می‌کنم که او استراتژی طرف روسی را در پیش گرفته است. معتقدم این بسیار خطرناک است چراکه او آگاهانه یا ناآگاهانه روایت روس‌ها را بازتاب می‌دهد.» زلنسکی افزود: «فشار باید بر روی مسکو باشد. روس‌ها از هر روز و شبی برای کشتار بیشتر استفاده می‌کنند. برای پایان جنگ و برقراری یک صلح پایدار ما باید به قاتلان فشار بیاوریم.»
روبیو روز جمعه با لحنی تهدیدآمیز گفت که اگر پایان دادن به جنگ در اوکراین ممکن نباشد، ایالات متحده به تلاش‌هایش در این زمینه پایان خواهد داد: «اگر تمام کردن این جنگ امکان‌پذیر نباشد، ما باید از آن عبور کنیم. ما باید خیلی سریع در این زمینه به نتیجه برسیم. صحبت من بر سر تنها چند روز است که دریابیم این کار انجام‌شدنی است یا نه.» روبیو گفت: «باید یادآوری کنم که این جنگ ما نیست»؛ او اضافه کرد: «اگر این [پیشرفت در مذاکرات] قرار نیست اتفاق بیفتد، پس ما صرفاً کنار می‌کشیم.»
روبیو اظهار کرد روشن است که دستیابی به توافق صلح دشوار خواهد بود، اما باید نشانه‌هایی وجود داشته باشد که این امر می‌تواند به زودی محقق شود. وزارت امور خارجه آمریکا می‌گوید طرح پیشنهادی این کشور با «استقبال دلگرم‌کننده‌ای» در پاریس روبه‌رو شده است. بر اساس اعلام این وزارتخانه، روبیو پس از گفت‌وگو با مقام‌های اروپایی، با سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه نیز به صورت تلفنی گفت‌وگو کرده است.
دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا نیز عصر روز جمعه در اتاق بیضی کاخ سفید، تهدیدهای روبیو را تکرار کرد و گفت اگر هرکدام از طرف‌ها مانع از دستیابی به توافق آتش‌بس شود، ایالات متحده از تلاش برای برقراری صلح دست برخواهد داشت: «اگر به هر دلیلی یکی از دو طرف درگیر کار برای دستیابی به توافق را بسیار سخت کنند، ما به آنها خواهیم گفت که شما احمق هستید و رفتار احمقانه‌ای دارید. شما مردم وحشتناکی هستید و ما دیگر در این مسیر کمک نخواهیم کرد.»
سه دیپلمات اروپایی به اکسیوس گفته‌اند که به باور آنها اظهارات تهدیدآمیز روبیو که بعد از سوی ترامپ هم تکرار شد، خطاب به اوکراینی‌ها بوده است. یک منبع نزدیک به دولت اوکراین هم این موضوع را تأیید کرده و افزوده که به نظر می‌رسد اظهارات روبیو برای افزایش فشارها به اوکراین برای پذیرش خواسته‌های آمریکا مطرح شده باشد. به گفته این منبع، خروج آمریکا از مذاکرات صلح احتمالاً با قطع کمک‌های نظامی و اقتصادی به اوکراین همراه خواهد شد.
یک دیپلمات اروپایی درباره گفت‌وگوهای پاریس میان مقام‌های آمریکایی و اروپایی گفته است: «در این گفت‌وگوها روبیو هیچ نکته‌ای را درباره افزایش فشارها بر روسیه برای پذیرش توافق مطرح نکرد.» این دیپلمات اضافه کرد که در جلسه به نظر می‌رسید ویتکاف و روبیو تحت فشارهای زیادی از سوی ترامپ قرار دارند تا زودتر به نتیجه برسند.
روزنامه نیویورک‌تایمز در گزارشی نوشته است که کاخ سفید و کنگره درباره بسته کمک جدید نظامی برای اوکراین صحبت نمی‌کنند و این اقدام در حالی است که منابع آن در دولت «جو بایدن» رئیس‌جمهور آمریکا مورد تایید قرار گرفته بود. به نوشته این روزنامه، «در اصل هیچ گفت‌وگو و صحبت جدی در کاخ سفید یا کنگره درباره بسته جدید کمک نظامی به اوکراین وجود ندارد.
همچنین مقام‌های اروپایی می‌گویند که از سوی آمریکا هیچ تضمینی درباره ادامه اشتراک‌گذاری اطلاعات برای اوکراین دریافت نکرده‌اند.» نیویورک‌تایمز افزود: «در حال حاضر، وقتی که کاخ سفید درباره رابطه‌اش با اوکراین صحبت می‌کند، معمولاً بیشتر بر روی آنچه که از کی‌یف دریافت می‌کند، تمرکز دارد و نه بر روی آنچه که قصد دارد به اوکراین بدهد.»
چالش توافق معدنی
در بحبوحه این تنش‌ها، مقامات اوکراینی اعلام کردند کی‌یف و واشنگتن یادداشت تفاهمی را به عنوان گام نخست برای دستیابی به توافق دو کشور در زمینه توسعه منابع معدنی در اوکراین امضا کرده‌اند؛ توافقی که دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، مدت‌ها به دنبال آن بوده است. یولیا سویردنکو، معاون اول نخست‌وزیر و وزیر اقتصاد اوکراین، پنجشنبه در شبکه‌های اجتماعی نوشت که این یادداشت تفاهم به امضا رسیده است. او نوشت: «خوشحالیم که اعلام کنیم یادداشت تفاهمی را با شرکای آمریکایی خود امضا کرده‌ایم که مسیر را برای توافق مشارکت اقتصادی و تاسیس صندوق سرمایه‌گذاری برای بازسازی اوکراین هموار می‌کند.»
ترامپ در واکنش به امضای این یادداشت تفاهم گفت که این توافق ممکن است هفته آینده نهایی شده و پنحشنبه آینده به امضا برسد. اواخر هفته گذشته پس از آن‌که دولت ترامپ پیشنهاد توافقی جدید و گسترده‌تر ارائه کرد، یک هیئت اوکراینی برای مذاکرات به واشنگتن سفر کرد. توافق اولیه‌ای که قبلاً در چارچوبی کلی حاصل شده بود امضا نشد و از سوی دو طرف کنار گذاشته شد. ترامپ در تلاش است قراردادی منعقد کند که بر اساس آن آمریکا به منابع طبیعی و مواد معدنی حیاتی اوکراین دسترسی ویژه داشته باشد.
این دسترسی ویژه، از نظر ترامپ، به‌عنوان جبران کمک‌های نظامی در نظر گرفته می‌شود که در زمان ریاست‌جمهوری جو بایدن به اوکراین ارائه شد. اسکات بسنت، وزیر خزانه‌داری آمریکا، که روز پنجشنبه کنار ترامپ در دفتر بیضی کاخ سفید حضور داشت، گفت: «ما هنوز در حال کار بر روی جزئیات هستیم» و امضای قرارداد نهایی ممکن است جمعه آینده صورت گیرد. او افزود: «این تا حد زیادی همان چیزی است که قبلاً بر سرش توافق کرده بودیم... فکر می‌کنم این توافق که یک سند ۸۰ صفحه‌ای است، همان چیزی است که امضا خواهیم کرد.» زلنسکی پیشتر گفته بود دو کشور ممکن است این یادداشت تفاهم را به صورت آنلاین در همان روز امضا کنند. زلنسکی به خبرنگاران در کی‌یف گفت: «این یادداشت تفاهمی برای اعلام قصد است و ما نیت‌های مثبت و سازنده‌ای داریم.»
او افزود که پیشنهاد امضای این یادداشت تفاهم پیش از توافق جامع، که نیاز به تصویب پارلمان اوکراین دارد، از سوی آمریکا مطرح شده است. سویردنکو پیشتر گفته بود که کی‌یف و واشنگتن در بحث‌های مربوط به این توافق پیشرفت قابل توجهی داشته‌اند و این یادداشت تفاهم اولین گام برای ثبت این پیشرفت است. پیشتر در ۹ فروردین، پایگاه خبری بلومبرگ به نقل از منابع آگاه گزارش داد کی‌یف، در چارچوب تلاش‌های خود برای دستیابی به یک قرارداد اقتصادی گسترده با واشنگتن، خواستار افزایش سرمایه‌گذاری آمریکا در اوکراین شده است.
بر اساس این گزارش، طبق پیش‌نویس این توافق، ایالات متحده برای مدت نامحدود، اختیار کامل سرمایه‌گذاری‌های آتی در حوزه زیرساخت و معادن اوکراین را در دست خواهد داشت. کی‌یف نگران است که این توافق نه‌تنها روند پیوستن اوکراین به اتحادیه اروپا را تضعیف کند، بلکه این کشور را وادار سازد تا تمام کمک‌های نظامی و اقتصادی دریافت‌شده از آمریکا از آغاز جنگ تاکنون را بازپرداخت کند.
طرح‌های اروپایی برای ارائه تضمین امنیتی
اروپایی‌ها از زمان روی کار آمدن دونالد ترامپ و آغاز گفت‌وگوهای مستقیم واشنگتن و مسکو تلاش زیادی کردند تا بتوانند جایی برای خود در میز مذاکره باز کنند. یکی از مهم‌ترین ابتکارات لندن و پاریس در این زمینه، تشکیل «ائتلاف کشورهای داوطلب» به منظور حمایت از اوکراین و ارائه تضمین‌های امنیتی به این کشور است.
براساس گزارش‌ها، صدها کارشناس نظامی و امنیتی در اروپا در گفت‌وگوهای «ائتلاف کشورهای داوطلب» برای طراحی گزینه‌های نظامی به منظور حمایت از اوکراین و ارائه تضمین‌های امنیتی دخیل بوده‌اند و پیشنهادهای مهمی در این زمینه مطرح شده است. نشریه تلگراف نوشته است که بریتانیا طرحی برای استقرار ۵ ساله نیرو در اوکراین در نظر دارد. واشنگتن‌پست گزارش داده است که اروپا امیدوار است بتواند بین ۲۵ تا ۳۰ هزار نیرو در اوکراین مستقر کند و شرایطی را رقم بزند که بر روی محاسبات روسیه برای حمله دوباره به اوکراین اثر بگذارد.
براساس گزارش لوموند، اختلاف‌نظرهای زیادی هنوز میان اعضای ائتلاف وجود دارد و همین امر باعث شده تا طرح اروپا فاصله زیادی با نهایی شدن داشته باشد. فرانسوی‌ها ترجیح می‌دهند که تمرکز اصلی بر روی حضور سربازان اروپایی در اوکراین و استقرار یک نیروی زمینی قوی در این کشور باشد، اما بریتانیایی‌ها معتقدند باید بر روی حضور هوایی و دریایی قدرتمند در کنار حضور زمینی محدود تمرکز کرد.
در کنار این موارد، اروپایی‌ها هنوز باید به یک پرسش مهم درباره ایده‌های خود در این زمینه پاسخ دهند: «آیا آنها آماده پذیرش ریسک یک درگیری نظامی مستقیم با روسیه بر سر موضوع اوکراین هستند؟». فرانتس استفان گادی، تحلیلگر نظامی اروپایی در این باره در شبکه اجتماعی ایکس نوشته است: «در جریان بحث‌های جاری درباره احتمال اعزام نیروهای اروپایی به اوکراین پس از برقراری آتش‌بس، برخی رهبران اروپایی یا سکوت اختیار کرده‌اند یا از پاسخ‌گویی به پرسش‌های اساسی در محافل عمومی خودداری می‌کنند.
یکی از این پرسش‌های کلیدی این است: آیا کشورهای منتخب اروپایی حاضرند برای حمایت از اوکراین خطر رویارویی نظامی مستقیم با روسیه را بپذیرند؟ ابهام در پاسخ به این پرسش، به دو دلیل، نه‌تنها فضیلت نیست، بلکه می‌تواند تبعات جدی به دنبال داشته باشد. نخست، عدم پاسخ صریح و مثبت به این پرسش ممکن است اعتبار هرگونه نیروی اروپایی را در نگاه روسیه تضعیف کند. اگر پاسخ مثبت باشد، رهبران اروپا موظفند به‌طور شفاف به افکار عمومی توضیح دهند چرا مخاطرات جنگ با روسیه در مقایسه با تهدید تسلط روسیه بر اوکراین – که خطر بزرگتری برای امنیت اروپا به شمار می‌رود – کمتر است.
این شفافیت می‌تواند به جلب حمایت عمومی و تقویت موضع اروپا کمک کند. دوم، ابهام در این موضوع خطر فقدان پشتوانه سیاسی مردمی را در زمان بحران نظامی افزایش می‌دهد. این امر ممکن است به خروج زودهنگام نیروهای اروپایی منجر شود، به‌ویژه زمانی که روسیه – همان‌طور که انتظار می‌رود – عزم اروپا را در اوکراین محک بزند. بدون حمایت گسترده عمومی، تصمیم‌گیری برای حفظ حضور نظامی در شرایط بحرانی دشوار خواهد بود. ابهام در این برهه حساس نه‌تنها به نفع اروپا نیست، بلکه می‌تواند توانایی قاره سبز را برای ایفای نقشی قاطع در حفظ ثبات منطقه‌ای تضعیف کند.
رهبران اروپا باید با شجاعت و شفافیت، موضع خود را روشن کرده و افکار عمومی را برای حمایت از تصمیمات دشوار پیش‌رو آماده کنند.» بی‌بی‌سی نوشته است: «واشنگتن تاکنون در برابر ارائه تضمین‌های امنیتی به کی‌یف مقاومت کرده است. کاخ سفید استدلال می‌کند که صرف حضور کسب‌وکارها و سرمایه‌گذاری آمریکایی روسیه را از تجاوز بیشتر باز می‌دارد؛ اما این استدلال اوکراین و رهبران اروپایی را متقاعد نمی‌کند که می‌تواند کارساز باشد، چون روسیه با وجود چنین شرایطی در سال ۲۰۲۲ به اوکراین حمله کرد.» دونالد ترامپ در جریان کنفرانس مطبوعاتی با جورجیا ملونی، نخست‌وزیر ایتالیا، به این توافق اشاره کرد و گفت: «ما یک قرارداد معدنی داریم که حدس می‌زنم در روز پنجشنبه (آینده) امضا شود... و من فرض می‌کنم آنها به توافق پایبند خواهند بود. بنابراین خواهیم دید. اما ما در این مورد به توافقی رسیده‌ایم.»
روس‌ها چگونه فکر می‌کنند؟
مسکو از ابتدا با استقرار هر گونه نیروی نظامی خارجی در اوکراین مخالف بوده و این مسئله کار را برای ارائه تضامین امنیتی به اوکراین از سوی ایالات متحده یا کشورهای اروپایی سخت کرده است. دمیتری پسکوف، سخنگوی دولت روسیه مذاکرات روز پنجشنبه را «فرصتی برای ویتکاف به منظور آگاه ساختن مقام‌های اروپایی از گفت‌وگوهای صلح» توصیف کرده و افزوده است که از نگاه کرملین، تمرکز اروپایی‌ها همچنان بر ادامه جنگ است. کیریل دمیتریف، فرستاده ویژه رئیس‌جمهور روسیه نیز اعلام کرد که برخی کشورها تلاش دارند تا روند گفت‌وگوهای ایالات متحده و روسیه را تخریب کنند.
چندین مقام ارشد مسکو این هفته امید به دستیابی به توافق در آینده نزدیک را کم‌اهمیت جلوه داده و بر خواسته‌های سخت‌گیرانه و حداکثری روسیه برای پایان یافتن جنگ تأکید کرده‌اند. موضع روسیه تردیدهایی را درباره استراتژی مذاکراتی ایالات متحده ایجاد کرده و عدم تمایل ترامپ به اعمال فشار جدی بر روسیه یا محکومیت حملات اخیر این کشور که منجر به کشته شدن ده‌ها غیرنظامی اوکراینی شد را برجسته کرده است.
اگرچه آتش‌بس محدود ماه گذشته تنها شامل زیرساخت‌های انرژی بود، تیم مذاکراتی ترامپ آن را گامی مهم در مسیر آتش‌بس کامل پیش از مذاکرات صلح توصیف کرد. با این حال، این آتش‌بس به دلیل ابهام و تناقض‌های میان روسیه، اوکراین و ایالات متحده در مورد جنبه‌های کلیدی (از جمله تاریخ آغاز و دامنه پوشش) به شدت مورد انتقاد قرار گرفته است. کرملین می‌گوید آتش‌بس جزئی که آن را نوعی توقف موقت حملات به زیرساخت‌های انرژی می‌نامد از ۱۸ مارس آغاز شد و از ۱۸ آوریل پایان می‌یابد. اما اوکراین می‌گوید این آتش‌بس یک هفته بعد، در ۲۵ مارس، آغاز شده است.
