حقوق بینالمللها
بررسی چشماندازهای متفاوتی که در علم حقوق بینالملل وجود دارد
علم حقوق را به اشکال متفاوتی تقسیمبندی میکنند. در یک تقسیمبندی، حقوق از نظر موضوع به دو شاخه بنیادین تقسیم میشود؛ حقوق عمومی و حقوق خصوصی. موضوع حقوق عمومی مطالعه سازمانبندی تشکیلات حکومتی و سازمانهای دولتی و روابط افراد با سازمانهای حاکم، فرمانروایان با یکدیگر و فرمانروایان با فرمانبران است. حقوق خصوصی اما به قواعد حقوقی حاکم بر روابط میان افراد میپردازد. از منظری دیگر دانش حقوق به دو حقوق داخلی (ملی) و حقوق بینالملل تقسیم میشود. در حقوق داخلی در هر دو گرایش حقوق عمومی و حقوق خصوصی آن، روابط حقوقی در چارچوب یک دولت معین ذیل یک حاکمیت ملی موردتوجه قرار میگیرد.
در مقابل چنین وضعیتی اما گاه شرایطی وجود دارد که در آن روابط حقوقی در چارچوب یک دولت مشخص نمیگنجد و عنصری خارجی (غیر ملی) در آن دخیل و موثر است. اینجاست که پای حقوق بینالملل به موضوع باز میشود. برای نمونه ممکن است قاعده حقوقی بهجای اراده یک دولت، برآمده از توافق دو یا چند دولت مستقل (معاهدات دو یا چندجانبه) یا توافق مشترک چند دولت (مقررات الزامی سازمانهای بینالمللی) باشد. در نمونهای دیگر شاید طرفین رابطه حقوقی، اتباع دو کشور مختلف باشند یا در اجرای رابطه حقوقی عاملی خارجی مؤثر باشد.
ازاینمنظر حقوق بینالملل به بحث در مواردی مرتبط است که رابطه حقوقی و قاعده حاکم بر آن حداقل به دو دولت ارتباط پیدا میکند. خود حقوق بینالملل در برخی تقسیمبندیها به حقوق بینالملل عام، حقوق بینالملل خاص و حقوق بینالملل جهانی تقسیمبندی میشود. حقوق بینالملل عمومی اغلب برای اشاره به قواعدی بهکار میرود که منبعث از معاهدات چندجانبه کشورهاست و از طریق آنها مناسبات بینالمللی دولتها، سازمانهای بینالمللی، شرکتها و افراد ــ از آن وجه که به نمایندگی از حاکمیت دولتی خاص عمل میکنند، سامان مییابد.
حقوق بینالملل خصوصی اما به قواعدی اشاره دارد که در معاهدات منعقده بین تعداد محدودی از کشورها ایجاد میشوند و تنها برای همان کشورها الزامآورند. بدینترتیب میتوان گفت حقوق بینالملل خصوصی، مناسبات خصوصی اشخاص حقیقی و حقوقی را در سطح زندگی بینالمللی تنظیم میکند. درنهایت حقوق بینالملل جهانی معطوف است به قواعد الزامآوری که در جامعه ملل وجهی بنیادین دارند و فرض میشود که همه کشورها حتی بدون اذعان خودشان، بدان پایبند هستند. «اصل الزام وفای به عهد»، نمونهای از این قواعد است.
با وجود این تعاریف اولیه که تا حدود زیادی روی آنها اجماع وجود دارد، همانطور که وحید رضادوست در مقدمه کتاب «نظریههای حقوق بینالملل» مینویسد: «حقوق بینالملل همواره حول دو روایت سرگردان مانده است. ازیکسو، گاه گمان میرود که حقوق بینالملل یعنی توجه صِرف به سطحیترین مظاهر این نظام، یعنی فیالمثل معاهدات تصویبشده یا احکام محاکم بینالمللی و ازسویدیگر، گاه این سخن مطرح میشود که حقوق بینالملل یعنی آنچه میتوان از حیث «نظری» و فلسفی از آن دفاع کرد.» واقع امر آن است که نمیتوان میان این دو روایت یکی را دربست پذیرفت و دیگری را بهطور مطلق مردود شمرد: «حقوق بینالملل پدیداری است «دوچهره» که هم سویههای «نظری» و هم سویههای «عملی» دارد، بنابراین بیتوجهی به هر سوی این نظام، کجفهمی از سوی دیگر را به دنبال خواهد داشت.»
بااینهمه تردیدی نیست که در مطالعه دانش حقوق بینالملل نیز نظیر هر دانش دیگری، نظرگاهها و چشم-اندازهای متفاوتی وجود دارد. این امر برآمده از این امر است که به تعبیر کارل پوپر، هیچ دانشی از مشاهدات شروع نمیکند بلکه در وهله اول پای در مفروضات و معلومات پیشین دارد، بنابراین نظریات بر مشاهدات مقدماند و بههمیندلیل بنا به نظرگاهی که دانشمندان اختیار میکنند، میتوان از حقوق بینالمللهای متفاوتی سخن گفت. برهمیناساس «برای فهم حقوق بینالملل، به هیچ وجه کافی نیست که متن اصول و قواعد را دانست، بلکه علاوه بر این، باید به تفسیرهای متفاوت و گاه مغایر از آنها نیز اشراف داشت و این امر میسر نیست، مگر با بررسی نظریات موجود در حقوق بینالملل.»
اهمیت کتاب «نظریههای حقوق بینالملل» که ترجمه مجموعهای از مقالات در زمینه حقوق بینالملل است، آشناکردن مخاطب ایرانی با همین نظرگاههای متفاوت حقوق بینالملل است؛ چشماندازهایی که نگاهی به نامهای فصول این کتاب معرف آنهاست: رویکردهای سنتی، پوزیتیویسم حقوقی بینالمللی، مکتب نیوهِیوِن، روابط بینالملل و روششناسیهای علوم اجتماعی، مطالعات انتقادی حقوق و جریان جدید، فرمالیسم، مکتب هلسینکی، رویکردهای جهان سوم، ایدئالیسم اجتماعی، حقوق و اقتصاد، حقوق و ادبیات، فمینیسم و کثرت-گرایی حقوقی. این مقالات را سه استاد برجسته حقوق بینالملل؛ آندرئا بیانکی، یورک کامِرهُفِر و ژان دپرِمُن نوشتهاند و ویراستار فارسی آن وحید رضادوست، دانشآموخته دکترای حقوق بینالملل از دانشگاه شهید بهشتی است.
معرفی کتاب
نظریههای حقوق بینالملل
نویسندگان: آندرئا بیانکی
یورک کامرهفر و ژان دپرمن
ترجمه: گروه مترجمان
زیر نظر وحید رضادوست
انتشارات: نشر نو
قیمت: 570 هزار تومان
