مرتضی موسوی خلخالی دیپلمات بازنشسته در گفت وگو با هم میهن:
دشواری مدیریت روابط با عراق و اقلیم
* سفر هفته گذشته نچیروان بارزانی به ایران در حالی بار دیگر مسائل مرتبط با اقلیم کردستان را در رسانه‌های ایرانی مطرح کرده که با توجه به تحولات ماه‌های گذشته به‌خصوص حمله موشکی ایران به ساختمانی که تهران آن را مقر موساد نامید، تا حدی غیرقابل پیش‌بینی بود؛ با توجه به این موضوع یکی از سوالات مهم این است که اساساً نگاه ایران به اقلیم کردستان عراق و تحولات آن چیست و این منطقه از چه جهت برای تهران حائز اهمیت است؟
غالباً از سمت خانواده بارزانی، نچیروان به ایران سفر می‌کند چراکه مسعود بارزانی معتقد است باید در کشورهای مختلف از او در جایگاه رهبر کردستان استقبال شود که ایران با توجه به حساسیت دولت عراق و ملاحظات خودش این کار را انجام نمی‌دهد. کردها در عراق در شرایطی قرار دارند که آمریکا، اروپا و حتی اسرائیل در تلاش برای حفظ و افزایش سطح روابط با این منطقه هستند.
در منطقه نیز با ترکیه به نوعی و با ایران به نوع دیگری روابط دارند و مدت‌هاست که در اقلیم کردستان شاهد این هستیم که عناصر خارجی با ورود به این منطقه در تلاش برای ایجاد مزاحمت برای ایران هستند؛ گاهی این مزاحمت به‌صورت نظامی، گاهی سیاسی و گاه امنیتی و جاسوسی است. سران اقلیم کردستان هم که داعیه‌دار حکومت این منطقه و استفاده از منابع نفتی آن هستند که موجب شده درآمدشان از زمان سقوط صدام بسیار افزایش یابد و همین امر نیز موجب شده که به شدت از حمله آمریکا به عراق استقبال کنند؛ با توجه به اینکه کردها بیشترین ظلم را از حضور صدام حسین متحمل شده بودند و این کردها بودند که سلاح شیمیایی صدام علیه‌شان استفاده شد.
بنابراین همین مسائلی که در اقلیم کردستان موجب شده تا گاهی از سوی ایران مورد اصابت موشک و پهپاد قرار بگیرند که آخرین مورد آن نیز دی‌ماه سال گذشته بود، یکی از اهداف سفر نچیروان بارزانی به ایران بود. ایران معتقد است گروه‌های تجزیه‌طلب کُرد و اسرائیلی‌ها در منطقه اقلیم کردستان عراق حضور دارند که من صریحاً نمی‌توانم بگویم بارزانی‌ها با فعالیت این‌ها موافق هستند چراکه می‌دانند این مسئله به روابط‌شان با ایران آسیب می‌زند و از کمک‌های تهران محروم می‌شوند اما همزمان از سوی آمریکا و اروپا هم برای عدم برخورد، تحت فشار هستند و بنابراین به ایران اعلام می‌کنند این مسائل مورد حمایت و تایید ما نیست.
البته این نکته نیز حائز اهمیت است که از سوی دیگر ترکیه هم نسبت به کردهای عراق حساسیت دارد چراکه می‌دانید کردهای ایران، ترکیه، عراق و سوریه نزدیک به ۲۰ میلیون هستند که بسیاری داعیه حکومت مستقل دارند و تهران و آنکارا نگران تحریک کردهای خود از سوی کردهای عراقی هستند. البته سابقه این مسئله استقلال‌خواهی به ۸۰ تا ۹۰ سال قبل برمی‌گردد که در کردستان احزاب جدایی‌طلب وجود داشتند.
عزالدین حسینی از رهبران مذهبی کردها بود که از اوایل انقلاب و پس از ناآرامی‌های کردستان به درخواست امام خمینی به تهران آمد و درخواست جدایی را مطرح کرد و با مخالفت مواجه شد. در زمان شاه هم بسیاری از کردها منطقه تحت حمایت حکومت ایران در مبارزه با رژیم بعث عراق بودند و در غیر این‌صورت صدام حسین حاضر به پذیرش قرارداد ۱۹۷۵ الجزایر نبود، او می‌گفت من به این دلیل به الجزایر آمدم که دیگر یک تانک هم ندارم و ایران نابود کرده است، درحالی‌که در محیط ایران اساساً احساس این جنگ وجود نداشت چراکه تنها کردستان با حمایت ایران در درگیری حاضر بود.
در جریان درگیری صدام با کردها، ملامصطفی بارزانی که رهبر این‌ها بود با حمایت شاه به ایران سفر کرد و همین جا فوت کرد و مسعود بارزانی فرزند همین آقای ملامصطفی است. بنابراین باید بدانیم مسئله کردهای اقلیم کردستان برای ما بسیار اهمیت دارند و باید مورد توجه و رصد باشند تا پا را فراتر از خودمختاری نگذارند که سابقه آن را در سال ۲۰۱۷ نیز دارند.
* سفر تقریباً همزمان آقایان بارزانی و طالبانی به تهران و واشنگتن با چه هدفی صورت گرفته است؟ یا مشخصاً نچیروان با چه دستور کاری عازم تهران شده بود؟
کردهای عراق مورد حمایت آمریکا و اروپا هستند و در این شرایط است که برای هر اقدامی می‌خواهند شریک و حامی خود را در جریان بگذارند و از طرف دیگر نیز هم‌مرز با ایران هستند و تهران هم نسبت به همکاری‌های اقلیم کردستان با غرب فوق‌العاده حساس است چراکه حضور اسرائیل در این منطقه نیز رو به افزایش است و تل‌آویو همزمان با کشورهای عربی، در حال بسط نفوذ خود در سایر کشورهای پیرامونی ایران از جمله آذربایجان، کشورهای آسیای میانه و البته کردستان عراق است.
طبیعی است که در این شرایط کشوری مانند ایران حساس می‌شود که اسرائیل در مرزهای ایران مستقر شود. بنابراین رهبران اقلیم کردستان نیز مانند حکومت مرکزی عراق همزمان تلاش می‌کنند تا روابط خود را با ایران و ایالات متحده حفظ کنند و در روابط خود با این دو کشور تعادل ایجاد کنند. کردها می‌خواهند همزمان با ایران، آمریکا و اروپا ارتباط داشته باشند. بنابراین برای انجام هر اقدامی، اربیل و سلیمانیه، تهران و واشنگتن را در جریان می‌گذارند.
* تهران چگونه روابط خود را با اربیل و بغداد مدیریت خواهد کرد؛ با توجه به اینکه یک عضو حزب دموکرات کردستان اعلام کرده میانجیگری میان بغداد و اربیل از شاخص‌ترین پرونده‌های سفر رئیس‌جمهور ایران به عراق خواهد بود؟
مدیریت روابط با دولت مرکزی عراق و اقلیم کردستان برای ایران بسیار دشوار است به این معنا که نه عراقی‌ها و نه کردها خیلی به ما اطمینان ندارند و می‌خواهند از رقابت‌های منطقه‌ای و تحولات آن در امان باشند. حال اما برای حل مسئله فروش نفت اقلیم کردستان از ایران هم کمک می‌خواهند که دارای یک مؤلفه ایران، عراق و ایالات متحده است.
آمریکا که بدون دریافت هزینه برای کشوری در منطقه ما کاری انجام نمی‌دهد و در این شرایط از فروش نفت اقلیم کردستان حمایت می‌کند تا بتواند هزینه حمایت آمریکایی‌ها را پرداخت کند. به همین علت هم ایالات متحده هیچ‌گاه از منطقه ما خارج نخواهد شد مخصوصاً از عراق که با ساقط کردن صدام، خود را دارای حق مادام‌العمر می‌داند و البته مردم عراق هم اگر حشدالشعبی را کنار بگذاریم، دید بدی نسبت به آمریکا ندارند، درحالی‌که نسبت به ما بسیار حساس هستند و از قدیم ایران را کشوری می‌دانند که می‌خواهد بر دیگر کشورها مسلط باشد اما متاسفانه امروز نفوذ ما در همه کشورها نیم‌بند است و در نتیجه دولت مرکزی عراق و اقلیم کردستان همچنان برنامه کاری خود را از ایالات متحده می‌گیرند.
* پس از سفر اردیبهشت‌ماه آقای اردوغان به اقلیم کردستان، این نگرانی به وجود آمد که فضای سرد ایجادشده میان تهران و اربیل موجب افزایش نفوذ آنکارا شود؛ آیا سفر آقای بارزانی حاکی از تحلیل دیگری است؟
یکی از رقبای خطرناک ما در منطقه، ترکیه است؛ آنکارا نمی‌تواند شاهد رشد تجارت تهران و بغداد باشد و در چند سال اخیر شاهد جابه‌جایی این روند هستیم و به جای کالاهای ایرانی، شاهد حضور کالاهای ترکیه‌ای هستیم. ترکیه امروز در بیشترین حوزه‌های اقتصادی عراق وارد شده و محصولات باکیفیتی هم به این کشور ارسال می‌کنند و در نتیجه میلیاردها دلار نیز درآمد دارند و در حال تصاحب بازار عراق هستند.
در جریان سفر اردیبهشت رئیس‌جمهور ترکیه نیز، اردوغان از فرصت تنش در روابط ایران و اقلیم کردستان استفاده کرد و راهی این منطقه شد و از شرایط استفاده کرد. اردوغان در سیاست خارجی بسیار خوب عمل می‌کند و در سال‌های اخیر روابطش را با همه کشورهایی که دارای تنش با ترکیه بودند، بهبود بخشید. ما نباید اینقدر ساده با این موضوع برخورد کنیم.
اینکه سفر نچیروان بارزانی بتواند موجب کاهش تنش و اطمینان‌سازی در روابط تهران و اربیل شود به مؤلفه‌های متعددی بستگی دارد که از آن جمله مسئله حضور گروه‌های تجزیه‌طلب و نیروهای اسرائیلی در این منطقه است و همچنین به پاسخ این سوال بستگی دارد که آیا فروش نفت از سوی اقلیم کردستان موجب آغاز تحریک کردهای ایرانی از سوی اقلیم نخواهد شد؟
آیا می‌توانیم در آینده خوش‌بین باشیم؟ همه این مسائل دارای یک گره است و آن گره مسئله روابط ما با آمریکاست که باید مسائل‌مان را با واشنگتن روشن کنیم تا بتوانیم روابط‌مان را با همسایگان‌مان هم بهبود ببخشیم.
