از مستراح تا توالت فرنگی

درباره کتاب «سرگذشت اجتماعی توالت در ایران»

قضای حاجت و اجابت مزاج، فقط دفع مواد زائد بدن به‌مثابه امری طبیعی و انسانی نیست. شیوه و کیفیت این عملکرد با سویه‌های مختلفی از زیست اجتماعی انسان‌ها گره خورده که از خلال فهم تحولات آن می‌توان به درکی انضمامی از تجربه‌های زیسته آدمی در بستر تاریخ دست یافت. «سرگذشت اجتماعی توالت در ایران»، نوشته حانیه سادات میرمحمد از مجموعه «سرگذشت اجتماعی اشیاء» که نشر اگر، به دبیری دکترعباس کاظمی منتشر کرده، سرگذشت پرفرازونشیب توالت در ایران را از گذشته تا امروز شرح می‌دهد که تاثیرش را می‌توان در شهرسازی و معماری، ادبیات، فرهنگ، هنر و... دید. واقعیت این است برخلاف تصویر ذهنی غالب که مسئله توالت‌ رفتن را امری بی‌ارزش و حتی مبتذل می‌دانند، «توالت» موضوع پرمناقشه‌ای است که درباره آن حتی همایش برگزار کرده و اختراعات ثبت می‌کنند. درواقع مسئله توالت با مفاهیم، موقعیت و تجربه‌های اجتماعی انسان گره خورده و از خلال مطالعه آن می‌توان به شناخت فرهنگ یک جامعه دست زد.
در اهمیت این موضوع همین بس که در سال 2013 مجمع عمومی ملل‌متحد 19 نوامبر(28 آبان‌ماه) را «روز جهانی توالت» اعلام و هدف آن را «دسترسی به فاضلاب پایدار برای همه جهانیان تا سال 2030» عنوان کرد.
طبق آخرین آمار سازمان‌ملل، 2/4میلیارد نفر از مردم جهان از دسترسی به سیستم فاضلاب بهداشتی محروم هستند. سیستم فاضلاب بهداشتی و مناسب به‌معنای آن است که افراد در خانه‌های خود از توالت بهداشتی‌ای استفاده کنند که با افراد دیگر مشترک نباشد. درواقع «توالت»‌ها فقط محلی برای دفع نیستند، بلکه «نجات‌دهنده زندگی»، «فرصت‌ساز» و «محافظ عزت» مردم هم هستند. به‌همین‌خاطر شعار روز جهانی توالت در سال 2019 «کسی را جا نگذاریم»
انتخاب شد.
مقوله توالت و مسائل مرتبط با آن، نقش پررنگی در شیوه زندگی انسان‌ها داشته که توأمان از آن متاثر است و بر آن تاثیر می‌گذارد. در این کتاب تلاش شده در هفت‌فصل به ابعاد و زوایای مختلف این مقوله پرداخته شود تا نقش و اهمیت آن در زیست-جهان انسان ایرانی مورد تحلیل قرار بگیرد. نویسنده در فصل اول به توالت‌های عمومی پرداخته و در ذیل آن درباره مسائلی مثل امنیت و جنسیت در مورد توالت نوشته و مسئله گردشگری را در ارتباط با آن مورد تحلیل قرار داده است. در فصل دوم با عنوان «توالت و سکونت» موضوع چاه و فضلاب، لوله‌کشی آب و جاگیری توالت و شکل ظاهری آن مورد بررسی قرار گرفته است. در فصل سوم باعنوان «ایرانیان و اروپاییان» در دو بخش «چرا توالت ما متفاوت بود؟» و «آداب مستراح»، به تفاوت‌های توالت‌های ایرانی و غربی پرداخته شده و فصل چهارم، نسبت توالت و انزجار را بررسی می‌کند.
«توالت و ادبیات» عنوان فصل پنج کتاب است و در فصل ششم هم بازنمایی توالت و مسائل آن در فرهنگ و هنر مورد واکاوی قرار گرفته است. فصل هفتم و پایانی کتاب که یکی از جذاب‌ترین فصول کتاب است، به تاریخ اجابت‌مزاج در جهان می‌پردازد. نویسنده برای نگارش این کتاب پژوهشی دست به تحقیقات و مطالعه پرسشنامه‌ای هم زده است که طبق نتایج به‌دست‌آمده از آن، با آنکه عواملی مانند پا به سن گذاشتن و مشکلات جسمی، افراد را وادار به استفاده از توالت فرنگی می‌کند، استفاده‌کنندگان از توالت ایرانی نیز بسیار زیاد هستند. به اندازه‌ای که نمی‌توان به قطع گفت واقعاً عموم افراد ترجیح می‌دهند از چه نوع توالتی استفاده کنند.
اگرچه بسیاری از افراد در محیط خانه از توالت فرنگی و بیرون از خانه از نوع ایرانی استفاده می‌کنند. همچنین مشخص شد خانه‌های مجهز به توالت فرنگی به‌طور معناداری در دهه70 زیاد شدند و این تجهیز تا دهه90 ادامه داشت. باتوجه به اینکه استفاده از توالت به‌مثابه یک امر روزمره، تجربه زیسته همه انسان‌هاست، خواندن این کتاب برای هر خواننده‌ای می‌تواند جذاب باشد به‌ویژه اینکه مسائل فرهنگی و اجتماعی مرتبط با این مقوله می‌تواند زوایایی از این تجربه را برای خواننده باز کند که تاکنون به آن فکر نکرده است. ضمن اینکه به کاربردهای دیگری از توالت در این پژوهش پرداخته شده که فراتر از کار ویژه آن به‌مثابه تجربه قضای حاجت است. مثلاً سویه‌های زیبایی‌شناسی مسئله توالت که ظاهراً یک امر پارادوکسیکال به‌نظر می‌رسد اما در این کتاب نسبت این پدیده با حوزه‌های مختلف فرهنگ و هنر مورد کاوش قرار گرفته و به آثار، محتواها و محوطه‌هایی پرداخته می‌شود که توالت در آن‌ها مرکزیت یا دست‌کم
حضور فعال دارد.
آنچه در این پژوهش واجد اهمیت قرار دارد، پرسپکتیوی است که توالت به‌عنوان ابژه پژوهشی در بستر آن مورد تحلیل قرار گرفته است؛ یک تحلیل تاریخی و جامعه‌شناسانه که خواندنش
لذت‌بخش است.