دهخدا معمار واژه‌ها نگهبان زبان/درباره کتاب دهخدا و لغتنامه که روایتی منحصربهفرد از شکل‌گیری بزرگ‌ترین فرهنگ فارسی دهخدا و یارانش است
از جرگه نیک‌نامان علی‌اکبر دهخدا، یکی از همین هزاران است که با دلی آکنده از عشق به ایران و با قلمی توانمند و کنجکاو، فرهنگ سترگ «لغتنامه» را پدید آورد که اگر بزرگ‌ترین نباشد، یکی از چند میراث فرهنگی معاصر ایران و ایرانیان است.
در اقلیم پهناور و کهنسال فرهنگ و ادب فارسی، ستاره‌‌های درخشان کم نداشته‌ایم. خصلت تربت مینونشان‌مان همین است که از دامن خود نیک‌نامانی برمی‌کشاند که این بلندقله را استوار نگه می‌دارند؛ نام‌هایی که فانوسی روشنایی‌بخش در دل ظلمات تار گمراهی و سرگردانی‌اند. از جرگه نیک‌نامان علی‌اکبر دهخدا، یکی از همین هزاران است که با دلی آکنده از عشق به ایران و با قلمی توانمند و کنجکاو، فرهنگ سترگ «لغتنامه» را پدید آورد که اگر بزرگ‌ترین نباشد، یکی از چند میراث فرهنگی معاصر ایران و ایرانیان است.
بااین‌حال، هرازگاهی محققان و پژوهشگرانی پیدا می‌شوند که گردوغبار و زنگار از آشکار و نهان فرزانگی و فرهیختگی دهخدا برمی‌دارند و حقایق بیشتری را برایمان مکشوف می‌کنند. کتاب «دهخدا و لغتنامه» نوشته مریم میرشمسی از همین سنخ آثار است که هفته گذشته در بنیاد موقوفات افشار از آن رونمایی شد و به‌دلایلی که در ادامه به آنها اشاره می‌کنیم، امیدوارکننده و خرسندساز است.
شرح زندگی گوهرشناسی شهیر
دهخدا و لغتنامه، کتابی حدود ۷۰۰ صفحه‌ای است و نویسنده‌اش هم که در شمار فرهنگ‌نویسان بنام کشور قرار می‌گیرد، در کاری پژوهشی که چندین سال طول کشیده، نشان می‌دهد که چرا و چطور علی‌اکبر دهخدا همانند درختی تناور ریشه در خاک ایران دارد؛ درختی که شاخه‌هایش تا افق‌های بی‌کران فرهنگ و خرد گسترش یافته و نامش در تاریخ زبان و ادب فارسی جاودانه شده است.
او گرچه در عرصه‌های سیاست‌ورزی، روزنامه‌نگاری، شعر، نثر و ترجمه، سبب خیر بسیار برای کشور شد و تأثیرهایی ژرف بر جای گذاشت، بزرگ‌ترین میراثش لغتنامه است؛ اثری عظیم که بیش از اینکه فرهنگ لغت باشد، دایرة‌المعارفی جامع واژه‌ها، اصطلاحات، اشعار و متون کهن فارسی است و در میان تک‌تک واژگان و برگ‌برگ لغتنامهاش روح فرهنگ و تاریخ و هویت ایرانی و حفظ زبان فارسی از گزندهای زمانه جاری است. متأسفانه، باوجود اهمیت آثار دهخدا به‌ویژه جسارت و بلندپروازی او، بسیاری از جنبه‌های زندگی و آثار او همچنان ناشناخته مانده‌اند. کتاب دهخدا و لغتنامه شرح همین است که دهخدا تنها واژه‌شناس نبوده و نیست؛ بلکه تاریخ‌نگاری بوده که 40 سال از عمر خود را بر سر آن نهاده تا از ژرفای زبان پارسی گوهرهایی ناب صیقل دهد؛ گوهرهایی که در گنجینه فرهنگ و ادب ایران تا آن دوران دستیاب نبودند.
کتاب دهخدا و لغتنامه در سه گفتار تنظیم شده است. نویسنده در گفتار نخست طی ۹ فصل به روایت زندگی پرفرازونشیب علی‌اکبر دهخدا می‌پردازد و روایتی جامع و مستند از دوران کودکی، تحصیلات، فعالیت‌های فرهنگی و سیاسی و جایگاه او در تاریخ ادبیات فارسی ارائه می‌دهد. گفتار دوم، به شاهکار ماندگار او، لغتنامه، اختصاص دارد. در این بخش، سرگذشت این اثر سترگ از نخستین ایده‌پردازی‌ها تا مراحل گردآوری، تدوین و چاپ روایت شده است. در گفتار سوم، گروه پنج‌نفره‌ای معرفی شده که در تکمیل این اثر عظیم، نقشی کلیدی ایفا کردند.
از طوفان مشروطه تا دریای واژه‌ها
انتشار کتابی تازه درباره علی‌اکبر دهخدا را باید به فال نیک گرفت، چراکه فرصتی است تا بار دیگر به زندگی یکی از یگانه‌مردان فرهنگ و ادب ایران بنگریم. نخست اینکه کتاب زندگی یکی از شخصیت‌های نادر روزگارمان را از دوران کودکی تا پایان عمر، گام به گام پی می‌گیرد و سیمایی چندوجهی از او ترسیم کند؛ از مبارزات سیاسی او در جنبش مشروطه تا تلاش‌های خستگی‌ناپذیرش برای تدوین لغتنامه، موضوعاتی در کتاب مطرح شده‌اند که برای آشنایان با دهخدا غریب می‌نماید. درواقع این اثر خواننده را به سفری تاریخی و فرهنگی می‌برد و با بازخوانی وقایع و تحولاتی که آغازشان دهه ۱۲۵۰ بوده و حتی به امروز هم کشیده شده‌اند، نقش زبان فارسی در شکل‌گیری هویت ملی ایران را نیز بررسی می‌کند.
موضوع دیگر این است که کتاب جامع پژوهشمحور خانم میرشمسی، برای دیگر محققان و علاقه‌مندان به زبان و ادبیات فارسی و فرهنگ‌نویسی مفید و کاربردی است. آثار متعددی تاکنون درباره زندگی و دستاوردهای دهخدا نگاشته شده که ازجمله مهم‌ترین آنها می‌توان به «دهخدا» نوشته محمد دبیرسیاقی، «شرح حال و نمونه نثر دهخدا» اثر محمد معین، «دهخدا و لغتنامهاش» اثر نصرالله فلسفی اشاره کرد. این آثار، زوایای گوناگون شخصیت او را از تلاش‌های بی‌وقفه در تدوین لغتنامه دهخدا گرفته تا تأثیرگذاری عمیقش در نثر فارسی و روزنامه‌نگاری بررسی می‌کنند.
علاوه بر این‌ها «یادنامه دهخدا» که مجموعه‌ای از مقالات ارزشمند درباره زندگی و آثار اوست و همچنین کتاب «دهخدا که بود و چه کرد» نوشته اسماعیل جمشیدی، تصویر روشنی از اندیشه‌های او ارائه می‌دهند. این منابع گواهی بر تأثیر بی‌بدیل دهخدا بر فرهنگ و ادبیات ایران‌اند و گرچه همگی چراغ‌هایی را بر ما برای شناخت این اندیشه‌مند بزرگ روشن کرده‌اند، کتاب دهخدا و لغتنامه، نوری دیگر است و با ابعاد دیگری از زندگی شخصی و حرفه‌ای او آشنا می‌شویم.
نویسنده با ظرافت و باریک‌بینی خاص خود روایتی دقیق، مستند و پرمایه از زندگی دهخدا، چالش‌هایش در تدوین لغتنامه و تأثیرات عمیق او بر فرهنگ و ادبیات کشور به دست می‌دهد که درهای جدیدی به تحقیق‌ها و پژوهش‌های تکمیلی باز می‌کند. برای نمونه بیشتر از ۳۰۰ صفحه از کتاب به اسنادی مثل نامه‌ها، یادداشت‌ها و تصاویر تاریخی مرتبط با دهخدا و نقش او در تدوین لغتنامه و پاسداری‌اش از زبان فارسی اختصاص یافته است. بسیاری از این اسناد برای نخستین‌بار منتشر شده‌اند و منابعی مطمئن برای پژوهشگران زبان و تاریخ ایران به شمار می‌روند.
داستان شگفت‌انگیز یک معماری
علاوه بر این، میرشمسی به‌صورت مستند‌گونه چگونگی تولد و تکامل لغتنامه دهخدا را در گفتاری مفصل بررسی کرده و با دقتی مثال‌زدنی چالش‌های مالی و اداری این اثر گرانسنگ را بررسی می‌کند. کتاب از جنبه آشنایی‌مان با گرفت‌و‌گیرها و مشکلاتی که دهخدا و گروهی از پژوهشگران و ادیبان فرهنگ‌نویسی در تدوین اثر با آن روبه‌رو بوده‌اند و در عین حال در میان انبوهی از مشکلات رسالت غایی‌شان را انجام داده‌اند، بسیار ارزشمند است.
این بخش از کتاب درحقیقت شرحی است از تبدیل نهضت فرهنگ‌نامه‌نویسی به نهادی پژوهشی و معماری زبان فارسی. پیش از دهخدا اغلب تلاش‌های فرهنگ‌‌نویسانه در زبان فارسی، فردی و پراکنده انجام بود و سامان مشخص نداشتند. درنتیجه کار دهخدا و به‌وسطه لغتنامهاش بود که امر فرهنگ‌نویسی، ترجمه و دستور زبان فارسی قوت یافت و جدی‌تر گرفته شد. از این نظر دهخدا نه یک فرد، که یک بنیاد و مکتب است که فرهنگ‌نویسی را به یک نهاد علمی و پژوهشی در ایران تبدیل کرد. این گفتار همچنین روند گردآوری منابع این اثر را به‌تفصیل روایت می‌کند.
چهره‌های پنهان در پس لغتنامه
از زاویه‌ای دیگر نیز، انتشار کتابی پژوهشمحور درباره تاریخ تحولات و جریان‌های زبان‌شناسی و فرهنگ‌نویسی ایران ارزشمند است. کتاب یادشده روزنه‌ای به بینش‌های تازه برای درک بهتر زندگی و کار سترگ دهخدا و همکاران‌شان در تألیف فرهنگ زبان فارسی است. میرشمسی در کتاب خود پرده از نام‌ها و چهره‌هایی برمی‌دارد که در تدوین لغتنامه دوشادوش دهخدا تلاش کردند. در این بخش اطلاعاتی کم‌نظیر درباره ۱۲۰ نفر از ادیبان، زبان‌شناسان و پژوهشگرانی ارائه شده که نقشی اساسی در گردآوری و تکمیل لغتنامه داشتند؛ چهره‌هایی که بسیاری‌شان در آسمان فرهنگ ایران درخشان بوده و هستند اما تا پیش از این، اطلاعات چندانی درباره نقش‌شان در تدوین لغتنامه در دسترس نبود.
نویسنده با تلاشی ستودنی زندگینامه این افراد را جمع‌آوری کرده و گوشه‌ای از تلاش‌ها و اقداماتشان در فرایند تدوین لغتنامه را در صفحاتی چند شرح و بیان داده است. به‌نوعی می‌توان گفت نخستین‌بار است که خوانندگان ایرانی فراتر از دهخدا و حلقه نزدیکان او، با نام و نشان چند دهه ادیب، زبان‌شناس، تاریخ‌دان و فرهنگ‌دان آشنا می‌شود. کتاب لغتنامه و دهخدا نقش این افراد را در زنده نگه داشتن و غنی‌سازی زبان فارسی و از همه مهم‌تر مستحکم‌تر کردن هویت ملی ایرانیان با دقت و تحلیل‌های موشکافانه بررسی شده است.
چرا این کتاب را باید خواند؟
کتاب دهخدا و لغتنامه، روایتگر زندگی و آثار یکی از بزرگ‌ترین ادیبان ایرانی و بلکه پنجره‌ای است به تاریخ فرهنگ‌نویسی در ایران. نویسنده با دقت‌نظری که خاص پژوهشگران است و بیانی شیوا که از زبان‌دان‌ها انتظار می‌رود، زوایای پنهان این میراث عظیم را روشن کرده و نشان داده که چگونه دهخدا و هم‌قطارانش با تلاشی خستگی‌ناپذیر، فرهنگ ایران را برای نسل‌های آینده حفظ کردند.
این اثر نه‌تنها برای علاقه‌مندان به ادبیات فارسی، بلکه برای پژوهشگران حوزه زبان‌شناسی، تاریخ و فرهنگ ایران منبعی گران‌بها و خواندنی است. مطالعه این کتاب، سفری است به دنیای واژه‌ها، سنت‌های پژوهشی و دغدغه‌های چهره‌ای که بیش از یک قرن، همچنان در قلب فرهنگ ایران زنده و پررنگ باقی مانده است.
دهخدا و لغتنامه
نویسنده: مریم میرشمسی
انتشارات: قطره
قیمت: 2میلیون و 600 هزار تومان
