بازگشت طبقه متوسط از دانشـگاه تا خیابان

جریان‌شناسی اعتراضات روزهای اخیر در پی مرگ مهسا امینی

مردم از اتفاق رخ‌داده برای مهسا امینی عصبانی بودند. همزمان که تلاش پزشکان برای نجات مهسا به دربسته‌ می‌خورد، واکنش مردم در شبکه‌های اجتماعی بیشتر و بیشتر‌ می‌شد. گفته‌ می‌شود تا دیروز (سه‌شنبه) پنج‌میلیون نفر مطلبی درباره مهسا امینی در شبکه‌های اجتماعی منتشر کرده‌اند و این عدد رکورد توئیتر فارسی را شکسته است. این اولین‌بار نیست که شبکه‌های اجتماعی در ایران خودجوش موج‌های بزرگی درست‌ می‌کنند. پیش از این نیز در تیرماه 1399 میلیون‌ها ایرانی در شبکه‌های اجتماعی به‌صورت همزمان درخواست کردند که حکم‌اعدام برای سه‌جوان بازداشت‌شده در اعتراضات آبان1398، اجرا نشود و درنهایت هم، حکم‌اعدام نقض شد. این‌بار نیز موج بزرگ شبکه‌های اجتماعی، بازخوردهای مهمی پیدا کرد. روسای هر سه‌قوه دستور پیگیری این پرونده را به نهادهای زیرمجموعه خود دادند. سیدابراهیم رئیسی با خانواده متوفی تماس گرفت. صدها سلبریتی فرهنگی و‌ ورزشی، تاسف خود را از این ماجرا اعلام کردند. از علی کریمی، ستاره سابق فوتبال، تا مهدی طارمی و سردار آزمون، زوج اصلی تیم‌ملی در مسابقات پیش‌روی جام جهانی؛ همه اینها به بازتاب بیشتر این اتفاق در شبکه‌های اجتماعی کمک کرد. نزدیک 15حزب اصلاح‌طلب بیانیه دادند. حدود 50نماینده‌مجلس نیز در توئیتر، به اظهارنظر درباره این اتفاق پرداختند؛ (گرچه اظهارنظر همه مجلسی‌ها همدلانه نبود). حتی برخی رسانه‌های اصول‌گرا همچون خبرگزاری تسنیم و روزنامه فرهیختگان به‌صراحت یا به‌تلویح از ضرورت تجدیدنظر در قوانین مرتبط با حوزه اختیارات گشت ارشاد صحبت کردند.

اما این پایان ماجرا نبود. طی چند روز گذشته، در بعضی شهرهای کشور اعتراضاتی نسبت به گشت ارشاد انجام شد که در بعضی مناطق، شعارهای تندی هم‌ مطرح شد و برخی افراد هم بازداشت شدند. اعتراضات صورت‌گرفته را می‌توان به سه‌دسته تقسیم کرد؛ اعتراضات دانشگاهی، اعتراضات عمومی شهرهای بزرگ و اعتراضات شهرهای غرب‌کشور.

احیای تجمعات دانشجویی

اولین دانشگاهی که دانشجویانش اعتراض کردند، دانشگاه تهران بود و بعد از آن دانشجویان دانشگاه‌های امیرکبیر (پلی‌تکنیک)، شهید بهشتی، علامه و شریف هم روز دوشنبه اعتراضاتی را برگزار کردند. دیروز هم در دانشگاه‌های یزد و تبریز، برنامه‌های اعتراضی برگزار شد. اهمیت این اعتراضات و تجمعات این بود که تقریبا بعد‌ از اعتراضاتی که پس از انتخابات 1388 برگزار‌ شده بود، دانشجویان اعتراضات هماهنگی برگزار نکرده بودند. این هماهنگی در حالی اتفاق افتاده بود که سه‌سال پاندمی کرونا و آنلاین‌شدن کلاس‌ها، موجب تعطیلی و به‌حاشیه‌رفتن تشکل‌های دانشجویی شده است و عملا بسیاری از دانشجویان، اساسا تشکل و سازمانی برای انتشار بیانیه و دعوت از دانشجویان برای اعتراض نداشتند. حال، دور تازه تجمعات دانشجویی در بستر اعتراض و نارضایتی عمومی از گشت ارشاد اتفاق افتاده است. آن‌هم در شرایطی که دانشجویان جدیدالورود دانشگاه‌ها هنوز ثبت‌نام نکرده‌اند و بسیاری از کلاس‌ها تشکیل نشده است.

زنان در خیابان

به‌جز دانشگاه، در این روزها تجمعاتی هم در خیابان‌ها برگزار شده است. طبیعی بود که در این اعتراضات تعداد زنان به‌شکل محسوسی بیشتر از مردان باشد. گزارش‌ها و تصاویر منتشرشده در فصای مجازی و رسانه‌ها نشان می‌دهد که در تهران، رشت، اصفهان، مشهد، یزد و گوهردشت کرج، تجمعاتی شکل گرفته است. اعتراض در این شهرها البته بی‌سابقه نیست و پیش از این در آبان‌ماه 1398 و دی‌ماه 1396 نیز این شهرها شاهد اعتراضات مردمی بودند. با این حال، تجمعات روزهای اخیر برخلاف سال‌های 1396 و 1398 با خویشتن‌داری نیروهای امنیتی همراه بود و به‌رغم اینکه گاه شعارهای تندی نیز از طرف معترضان سر داده شد، اما گزارشی از برخوردهای آسیب‌زننده با شهروندان منتشر نشده است. حتی پلیس قبل از پرتاب گاز اشک‌آور، تلاش داشت ازطریق پاشیدن آب، مردم را متفرق کند. از طرف دیگر، اغلب معترضان نیز آسیبی به ساختمان‌های دولتی نزدند. همچنین، برخلاف اعتراضات 1396، خواسته مردم مشخص بود و مشاهدات‌میدانی نشان‌ می‌دهد مردم رهگذر با معترضان، با همدلی رفتار‌ می‌کردند. مردم معترض در شبکه‌های اجتماعی نوشته‌اند که افرادی در جریان اعتراضات بازداشت شده‌اند؛ اما رسانه‌های رسمی، تنها بازداشت برخی افراد را در شهر رشت تایید‌ می‌کنند. خبرگزاری فارس در تحلیلی از اعتراضات روز دوشنبه نوشته است: «هدف اصلی دشمن این است که با کلیدزدن آشوب و التهاب خیابانی، هم‌زمان با سفر رئیس‌جمهوری به آمریکا، ایران را کشوری ملتهب نمایش داده و اینگونه القا کند که حاکمیت در ایران به‌شدت در موضع ضعف است و نباید امتیازی در عرصه بین‌الملل به آن داد.»

واکنش در غرب کشور

اما بعضی شهرهای غرب‌کشور نیز شاهد اعتراض مردم بود. اولین جرقه در سقز زده شد و بعد از خاکسپاری مهسا، مردم مقابل فرمانداری تجمع کردند و بعد، تجمعات به بعضی دیگر از شهرهای کردنشین کشور هم تسری یافت. برخلاف اعتراضات کلانشهرها، در شهرهای غرب‌کشور مردان اکثریت شرکت‌کنندگان در اعتراضات شهرهای کردنشین را داشتند. شبکه‌های ماهواره‌ای خارج از کشور،‌ ادعا کرده‌اند که این اعتراضات با خشونت بیشتری همراه بوده است. خبرگزاری فارس هم در گزارشی نوشته است: «گروهک کومله امروز با صدور بیانیه‌ای از اعتراضات حمایت کرد، برخی افراد حاضر در تجمعات از نمادهای گروهک‌های ضدانقلاب در اعتراضات استفاده کردند.». اعتراض کردها، در بعضی شهرها به صورت اعتصاب و تعطیلی مغازه‌ها بوده و گفته‌ می‌شود فضای امنیتی در بعضی از شهرهای استان برقرار است. درمجموع می‌توان گفت در اعتراضات چند روز اخیر، خواستی عمومی و مشترک درباره تغییر رویه‌های موجود در قالب گشت ارشاد از سوی مردم مطرح شده که در آن، نیروهای اجتماعی با محوریت طبقه‌متوسط جامعه، باردیگر به میدان آمده‌اند تا از حقوق شهروندی خود حمایت کنند؛ رویکردی که انتظار می‌رود با رفتار مناسب از سوی معترضان و نهادهای مسئول، به نتیجه‌ای مثبت و اثربخش بیانجامد و تبدیل به دورتازه‌ای از برخورد، ستیز و خشونت نشود.