پرهیز از انگ سیاسی بودن

نگاهی به حضور سینماگران ایرانی در ونیز و حاشیه‌‌های پررنگ‌‌تر از متنش

سیاسی بودن یا نبودن؟ مساله این است

هرچه جشنواره کن ۲۰۲۲ و متن و حاشیه‌‌هایش، کام‌ مسئولان‌سینمایی وزارت ارشاد و تصمیم‌‌گیران پشت‌پرده سینما را تلخ کرد، جشنواره ونیز امسال و جایزه‌‌هایش، برای دولت سرخوشی به‌همراه داشت و نمایش «سینمای شریف ایران» تلقی شد. هفتاد و نهمین جشنواره ونیز، سه‌جایزه برای سینمای ایران به‌دنبال داشت؛ محسن تنابنده برای بازی در «جنگ جهانی سوم» و هومن سیدی برای کارگردانی این فیلم، به ترتیب موفق به کسب جایزه بهترین بازیگر مرد و بهترین فیلم بخش افق‌‌های جشنواره شدند. اما جایزه مهم این رویداد برای سینماگر ایرانی دربازداشت، یعنی «جعفر پناهی» بود؛ هیات‌داوران هفتادونهمین جشنواره ونیز، جایزه‌ویژه خود را به‌فیلم «خرس نیست» پناهی اختصاص داد. فیلم‌سازی که به‌اتهام «تبلیغ علیه نظام» به شش‌سال زندان محکوم شده است و این روزها همراه محمد رسول‌‌اف به دلیل امضای بیانیه «تفنگت را زمین بگذار»، در زندان به‌سر می‌‌برد. «خرس نیست» درحالی در بخش مسابقه جشنواره ونیز به‌نمایش درآمد که جولین مور، رئیس هیات‌داوران جشنواره‌ونیز و هنرپیشه برنده جایزه اسکار، همراه هنرمندان دیگر حاضر در جشنواره ازجمله سالی پاتر، کارگردان بریتانیایی و آدری دیوان فرانسوی که سال‌پیش جایزه شیرطلایی را دریافت کرد، در «فلش ماب» اعتراضی در حمایت از جعفر پناهی شرکت کردند. فرش‌قرمزی برای نمایش فیلم فیلم‌ساز‌غایب که حاضران تصاویری از جعفر پناهی، محمد رسول‌‌اف، مصطفی آل‌‌احمد و یک فیلمساز زن زندانی در ترکیه را در دست داشتند تا به‌صورت نمادین به زندانی‌شدن و فشارهای وارده بر آنها اعتراض کنند. فیلم سینمایی «خرس» با نام بین‌‌المللی «خرس نیست»، داستان یک کارگردان سینماست که می‌‌خواهد از اتفاقی مستند در ترکیه، فیلمی عاشقانه بسازد. غافل از این‌‌که خودش ناخواسته در ایران، درگیر ماجرای عاشقانه دیگری می‌‌شود. جعفر پناهی، سازنده این فیلم، در سال ۲۰۰۰ نیز برنده جایزه شیرطلایی ونیز شده بود. جشنواره برای نشان‌دادن همبستگی خود با جعفر پناهی، یک صندلی‌خالی در زمان نمایش تازه‌‌ترین فیلم‌اش‌ به او اختصاص داد. اما این اعتراض‌‌های نمادین، با غیبت معنادار سینماگران ایرانی پرتعداد حاضر در ونیز همراه بود. این غیبت همراه با مجموعه‌‌ای از واکنش‌‌ها، منجر به این شد که رئیس سازمان سینمایی، عملکرد غیرسیاسی هنرمندان حاضر در جشنواره ونیز را ستایش کند و در پیام تبریکش بنویسد: «باعث خرسندی است که سینماگران‌ایرانی، منادی پیام فرهنگ‌غنی‌ایرانی با محوریت اخلاق، انسانیت و عدالت هستند. هنرمندان تربیت‌یافته در بستر سینمای پس از انقلاب، که به‌‌رغم بدخواهی‌‌ها و شیطنت‌‌های دشمنان این سرزمین، نه می‌‌خواهند و نه قرار است الگوهای ازپیش ترویج‌شده را دنبال کنند.» سینماگران ایرانی که پس از جشنواره کن و حواشی‌‌اش از سوی وزارت ارشاد به ممنوع‌‌ازکاری تهدید شده بودند، این‌بار از سوی سازمان سینمایی مورد تفقد قرار گرفتند. به‌طوری‌‌که محمد خزاعی درانتهای پیامش اظهار امیدواری کرده که افتخارهای بین‌‌المللی سینمای ایران «مصون از گزند کژاندیشان و بدخواهان مستمر» باشد. آرزویی که به‌نظر می‌‌رسد با خط‌و‌نشان‌‌های دولت برای هنرمندان پس از جشنواره کن، دست‌‌کم در بخش بزرگی از جامعه سینمایی عملی شده باشد.

موضع‌‌گیری‌‌هایی «غیرسیاسی»

بعد از انقلاب اسلامی، عباس کیارستمی با سبک خاص فیلم‌سازی‌‌اش توانست سینمای‌ایران را جهانی کند؛ سال ۱۹۹۷ نخل طلای جشنواره کن و دوسال بعد، جایزه شیرنقره‌‌ای ونیز را گرفت. اما بعد از کشف اصغر فرهادی و فیلم‌‌ها و جوایزش بود که جشنواره‌‌های جهانی معتبر به «سینمای اجتماعی» ایران علاقمند شدند. سال ۲۰۱۷ وحید جلیلوند با فیلم «بدون تاریخ، بدون امضا»، برنده جایزه بهترین کارگردانی بخش افق‌‌های جشنواره فیلم ونیز شد. توقع واکنش سیاسی و اظهارنظر درباره مسائل اجتماعی و سیاسی ایران در جشنواره‌‌های بین‌‌المللی هم از زمان اصغر فرهادی در این میان شدت بیشتری گرفت. اتفاقی که کم‌وبیش و از سوی برخی سینماگران رخ می‌‌داد، اما آنچنان که باید، مخاطبان داخل ایران را راضی نمی‌‌کرد. سال گذشته، وحید جلیلوند در پی اعتراض‌‌های مردمی خوزستان، دخالت نیروهای امنیتی و کشته شدن تعدادی از هم‌‌وطنان در یک‌پیام ویدئویی با مخاطب قراردادن ماموران امنیتی گفته بود: «سزای هیچ فریاد و دردی،‌‌ زخم گلوله و آتش نیست.» موضوعی که در فیلم جدید خود یعنی «شب داخلی دیوار» هم به آن پرداخته است. اما او امسال تصمیم گرفت در نشست مطبوعاتی جشنواره فیلم ونیز و در پاسخ به پرسشی در مورد اینکه آیا ماموران امنیتی درون ایران پیام فیلم مبنی بر کنار گذاشتن خشونت را دریافت می‌‌کنند و آیا شما با آثار هنری می‌‌توانید این تاثیر را بگذارید؟ موضعی «غیرسیاسی» اتخاذ کند و بگوید: «همان‌‌گونه که از پیام من درباره جریانات خوزستان یک‌عده آنچه را می‌‌خواستند، برداشت کردند به‌گمانم شما هم آنچه را می‌‌خواستید از فیلم برداشت کردید. شما صرفا از آن پیام برداشت کردید که «تفنگت را زمین بگذار»، درحالی‌که این نکته را برداشت نکردید که در کل آن پیام، من ماموران‌امنیتی و پلیس را «برادرم» خطاب کردم. من در این فیلم هم این‌کار را کردم، قهرمان فیلم من یک مامورامنیتی است که برادر من است. طبیعتا شما فکر می‌‌کنید من این حرف‌‌ها را برای این می‌‌زنم چون در ایران کار دارم، زندگی می‌‌کنم و می‌‌خواهم به سرنوشت پناهی دچار نشوم؛ نه واقعا این‌‌گونه نیست. من در صورت برادران‌امنیتی در ایران گفته‌‌ام، برادرم. به شما (خبرنگار رادیو فردا) هم می‌‌گویم برادرم. این دوقطبی به‌شدت آزارم می‌‌دهد. برمی‌‌گردم به پیامم درباره خوزستان؛ من به ماموران امنیتی و پلیس گفتم، برادرم علاوه بر انجام وظیفه، به قلبت هم رجوع کن. داخل فیلم‌‌ام نیز همین را گفتم.» واکنشی که به‌نظر می‌‌رسد با هشدار وزارت ارشاد به سازندگان فیلم «شب، داخلی، دیوار» در هفته‌‌های گذشته بی‌‌ربط نباشد که گفته بود، باید فیلم‌‌شان را برای گرفتن پروانه‌نمایش به مسئولان وزارت ارشاد نمایش دهند. در همین نشست، نوید محمدزاده که چندماه پیش به دلیل بوسیدن همسر خود، فرشته حسینی در جریان اکران فیلم «برادران لیلا» در جشنواره کن به ممنوع‌‌ازکاری تهدید شده بود، گفت که از ممنوع‌‌ازکاری خود بی‌‌خبر است و نکته‌‌ای را مبنی بر این قضیه به او نگفته‌‌اند. هرچند ظاهرا مساله ممنوع‌‌ازکاری نوید محمدزاده برطرف شده است؛ اما فیلمی که محمدزاده با آن در کن حضور داشت، هنوز با تهدیداتی ازسوی سازمان سینمایی روبه‌‌روست و به‌نظر می‌‌رسد به این آسانی قرار نیست پروانه‌نمایش بگیرد. برخلاف کن، در جشنواره ونیز سینماگران ایرانی موضعی محافظه‌‌کارانه‌‌تر اتخاذ کردند. علاوه بر وحید جلیلوند، سایر سینماگران هم ترجیح دادند از مسائلی «غیرسیاسی» در نشست‌‌های خبری و نطق پس از دریافت جایزه‌‌شان بگویند. «محسن تنابنده» هم که جایزه بهترین بازیگر مرد جشنواره ونیز را برای بازی در فیلم «جنگ جهانی سوم» به کارگردانی هومن سیدی گرفت، جایزه‌‌اش را به «کارگران میهن» تقدیم کرد، اما بدون اشاره به موردی خاص. او گفت: «عمده آدم‌‌ها و دولت‌‌هایی که درباره مبارزه با دیکتاتوری حرف می‌‌زنند، خودشان دچار دیکتاتوری‌‌اند.» در جشنواره ونیز ۲۰۲۲، چهارفیلم از ایران حضور داشتند؛ به‌‌علاوه لیلی حاتمی به‌عنوان عضو هیات‌داوران جشنواره. اما بی‌‌توجهی آشکار سینماگران‌ایرانی حاضر در جشنواره ونیز به همکاران زندانی‌‌شان، با بهانه «دوری از سیاست» درحالی‌است که «لوکا گوادانینو»، جایزه شیرنقره‌‌ای بهترین کارگردانی ونیز را که برای فیلم «استخوان‌‌ها و همه» دریافت کرده بود را به جعفر پناهی و محمد رسول‌‌اف تقدیم کرد. آنچه دولت از سینماگر ایرانی در عرصه‌جهانی می‌‌خواهد، حضور او درقامت «نماینده موجه » دولت است، هدفی که به‌نظر می‌‌رسد با شیوه حضور سینماگران ایرانی در جشنواره ونیز امسال تا حدزیادی محقق شده باشد.

به کانال تلگرام هم میهن بپیوندید