روسیه همکار، روسیه غیرهمکار
تا جایی که من در سیاست‌های روسیه مطالعه کرده‌ام، هرگز رسماً با استفاده صلح‌آمیز ایران از انرژی هسته‌ای و غنی‌سازی اورانیوم تحت نظارت آژانس مخالفت نکرده‌است.
تا جایی که من در سیاست‌های روسیه مطالعه کرده‌ام، هرگز رسماً با استفاده صلح‌آمیز ایران از انرژی هسته‌ای و غنی‌سازی اورانیوم تحت نظارت آژانس مخالفت نکرده‌است. از آنجا که روسیه تولیدکننده عمده اورانیوم غنی‌شده و سوخت هسته‌ای در جهان است، اصرار داشت که سوخت مورد نیاز نیروگاه هسته‌ای بوشهر را خودش تامین کند.
زمانی که توافقنامه ساخت نیروگاه هسته‌ای بوشهر بین ایران و روسیه امضا شد، ایران اساساً هنوز به فناوری غنی‌سازی اورانیوم دست پیدا نکرده‌بود و به همین دلیل اساساً این امکان وجود نداشت که ایران خودش سوخت این نیروگاه را تولید کند. در قرارداد ساخت نیروگاه اتمی بوشهر، روس‌ها در مورد پسماند هسته‌ای هم متعهد شده‌بودند که فرآوری آن را بر عهده بگیرند و پسماندهای هسته‌ای نیروگاه بوشهر را از ایران خارج کنند.
البته پسماند سوخت هسته‌ای کارایی دوگانه دارد و می‌تواند در فرآیند بازفرآوری از آن پلوتونیم استخراج کرد که امکان استفاده از آن در تولید تسلیحات هسته‌ای وجود دارد. تمام این فرآیندها، یعنی تولید سوخت هسته‌ای، ساخت میله یا صفحه‌های سوخت و همچنین فرآیند دفن پسماند هسته‌ای، فناوری‌ها و مهارت‌های خاصی را نیاز داشت که ایران سال ۱۹۹۵ در زمان توافق ساخت نیروگاه بوشهر از آنها بی‌بهره بود.
بعد از اینکه ایران به فناوری غنی‌سازی دست پیدا کرد، از روس‌ها درخواست کرد که بخشی از سوخت مورد نیاز نیروگاه اتمی بوشهر را خود ایران تامین کند. یکی از انگیزه‌های ایران این بود که در پاسخ به سوال کشورهای غربی که در مورد کاربرد اورانیوم غنی‌شده توسط ایران سوال می‌کردند، استفاده از آن در نیروگاه اتمی بوشهر را مطرح کند.
ایران نخستین کاربری اورانیوم غنی‌شده‌اش را استفاده در راکتور تحقیقاتی تهران عنوان کرده‌بود اما این رآکتور میزان بسیار ناچیزی سوخت نیاز دارد که از ابتدای ساختش سوخت آن توسط آمریکا تامین شده‌بود و بعد از تمام شدن آن محموله سوخت، از آرژانتین سوخت مورد نیاز رآکتور تحقیقاتی تهران وارد شد که همچنان از همان محموله سوخت استفاده می‌شود.
رآکتور بوشهر حدود ۸۰ تن اورانیوم غنی‌شده حدود ۵ درصد در قلب خود نیاز دارد که مصرف قابل قبولی برای اورانیوم غنی‌شده تولید ایران بود. روس‌ها این خواسته ایران را نپذیرفتند و حاضر نشدند که لایسنس و نقشه‌های تولید میله‌های سوخت هسته‌ای برای نیروگاه بوشهر را به عنوان یک فناوری محافظت‌شده روسیه به ایران منتقل کنند.
روس‌ها هرچند در ساخت نیروگاه هسته‌ای برای ایران همکاری کردند، اما در زمینه استفاده از اورانیوم غنی‌شده ایران برای استفاده در قلب این نیروگاه با ایران همکاری نکردند. البته من معتقد نیستم که روسیه در مقابل ایران مانعی ایجاد کرده‌باشد. شاید بتوان گفت که بنیان دانش برنامه صلح‌آمیز هسته‌ای ایران از روسیه تامین شده‌است، البته چینی‌ها هم یک مقدار ناچیزی کمک کردند. پیشرفت و توسعه فناوری هسته‌ای ایران بر مبنای ابتکار و خلاقیت دانشمندان هسته‌ای ایران به دست آمد، اما دانش پایه آن از روسیه آمد.
اما روس‌ها به صورت انتخابی با ایران همکاری کردند. در ساخت رآکتور آب سبک همکاری کردند، اما در برنامه خودکفایی تولید میله سوخت هسته‌ای همکاری نکردند. البته ایران سال ۱۳۹۲ توانست با فناوری بومی میله سوخت هسته‌ای را بسازد و بعدها به فناوری تولید صفحه‌های سوخت هم دست پیدا کرد. به نظر من روسیه نه‌تنها مخالفتی با برنامه هسته‌ای ایران نداشت، بلکه نقش مثبت و سازنده‌ای در راه‌اندازی این برنامه در ایران داشت و نخستین رآکتور هسته‌ای ایران را روسیه ساخت.
البته محمدجواد ظریف، وزیر خارجه پیشین ایران معتقد است که روس‌ها در مقابل توافق ایران برای رفع تحریم‌های هسته‌ای کارشکنی و مانع‌تراشی کرده‌اند. من به‌عنوان پژوهشگر مصداقی از این کارشکنی‌ها ندیده‌ام.
اما مسئله مهم‌تر این است که روس‌ها هیچ تمایلی ندارند که ایران به سلاح هسته‌ای دست پیدا کند. روس‌ها تسلیحاتی شدن بالقوه برنامه هسته‌ای ایران را یک تهدید مستقیم علیه خودشان تلقی می‌کنند. اینکه روس‌ها به ۶ قطعنامه شورای امنیت که ایران را در چارچوب فصل هفتم منشور ملل متحد تهدیدی علیه صلح و امنیت بین‌الملل می‌دانست رای منفی ندادند.
دلیل آرای روسیه بین سال‌های ۲۰۰۳ تا ۲۰۱۰ این بود که احتمال تسلیحاتی شدن برنامه هسته‌ای ایران را تهدیدی علیه خودشان هم احساس می‌کردند. چین و روسیه، ایرانی را که سلاح هسته‌ای داشته‌باشد تهدیدی علیه خودشان می‌دانند. شاید برخی معتقد باشند بعد از تحولات سال ۲۰۲۲ و تنش شدید در روابط روسیه و غرب، ممکن است که مسکو در این رویکرد خود تجدیدنظر کرده‌باشد.
اما من در هیچ‌یک از اسناد بالادستی روسیه، یعنی نه در دکترین امنیت ملی، نه در دکترین دفاعی و نه در دکترین سیاست خارجی روسیه تجدیدنظری را در مورد ایران ندیده‌ام. روسیه در اسناد رسمی همواره از ایران به عنوان شریک خوب یا همکار قابل اعتماد یاد می‌کنند. عباراتی مانند شریک استراتژیک و متحد راهبردی در مورد روابط ایران و روسیه فقط در ایران به کار برده می‌شود و در مسکو هیچ کس چنین دیدگاهی نسبت به جمهوری اسلامی ایران ندارد.
در اسناد بالادستی روسیه در مورد احتمال تسلیحاتی شدن برنامه هسته‌ای ایران اظهارنظری نشده‌است، اما همواره بر موضوع اهمیت برجام و همکاری ایران با آژانس تاکید شده‌است. این اشاره‌ها نشان می‌دهد که روسیه کاملاً موافق صلح‌آمیز ماندن برنامه هسته‌ای ایران است.
