نگرانی ایران در خصوص استقرار یک «اسرائیل دوم» در قفقاز

درحالی‌که ایران عمیق‌تر از گذشته درگیر بحران‌های فعلی خاورمیانه شده است، این کشور به‌دنبال گسترش همکاری‌ها با یکی از کشور‌های مسلمان منطقه قفقاز با جمعیتی اکثراً شیعه است که مدت‌ها آن را به ایجاد روابط نزدیک با دشمن شماره یک خود، اسرائیل متهم می‌کرد. بهبود روابط تهران با آذربایجان به‌رغم گسترش همکاری‌های باکو-تل‌آویو نشان‌دهنده یک تغییر مهم در منطقه‌ای است که در محل تلاقی کریدور‌های بین‌المللی و منافع متضاد قدرت‌های بزرگ از جمله روسیه و ایالات متحده قرار دارد. اما اختلافات ریشه‌دار در منطقه قفقاز و مناطق پیرامونی آن همچنان می‌تواند رقابت‌ها را شعله‌ور ساخته و شراکت در حال رشد و شکننده میان باکو و تهران را در هم بشکند. تنها چند روز پس از در گرفتن جنگ بین اسرائیل و حماس در اکتبر سال گذشته، ایران یک موافقتنامه مهم با جمهوری آذربایجان در زمینه ایجاد مسیری ترانزیتی، تحت عنوان کریدور ارس به امضا رساند که امکان دسترسی آذربایجان به استان خودمختار خود، نخجوان از طریق خاک ایران را فراهم می‌سازد. این توافق یک گام حیاتی در مسیر جلوگیری از شکل‌گیری یک مسیر جایگزین بحث‌برانگیزتر تحت عنوان کریدور زنگزور است که در راستای تلاش‌های آذربایجان برای عبور از خاک کشور رقیب ارمنستان مطرح شده بود. ایران که در منازعه چندین و چندساله ارمنستان و آذربایجان، همواره طرف ارمنستان را گرفته، برای ایجاد تغییراتی در رویکرد قبلی خود وارد عمل شده است. همزمان با تلاش‌ها برای گسترش روابط با باکو، حسین امیرعبداللهیان، وزیر خارجه ایران در جریان دیدار سه‌شنبه گذشته خود با همتای آذری‌اش از «فصلی جدید» در روابط دو کشور سخن گفت اما به گفته امیل اودالیانی، استاد دانشگاه اروپایی تفلیس، «این بدان معنا نیست که جمهوری اسلامی ایران از توازن قوا در قفقاز جنوبی خشنود است.»  وی افزود، عامل اصلی بهبود روابط تهران و باکو تمایل مشترک هر دو طرف به ثبات منطقه‌ای، حسن‌نیت ژئوپلیتیک و همکاری‌های اقتصادی به‌ویژه کریدور بین‌المللی مواصلاتی شمال- جنوب است که شامل یک مسیر ریلی بلندپروازانه برای اتصال هند به روسیه، از طریق آذربایجان و ایران است. اودالیانی در ادامه گفت: «ایران و آذربایجان هر دو به ترمیم روابط علاقه‌مند هستند، زیرا تجارت میان آن‌ها رشد می‌کند، عملیات کریدور مواصلاتی شمال-جنوب در حال پیشرفت است و به نظر می‌رسد که باکو بلندپروازی‌های خود در خصوص گشایش کریدور زنگزور را کنار گذاشته است.» «این رویکرد با استراتژی سیاست خارجی ایران مبنی بر تلاش برای عادی‌سازی روابط پیچیده‌اش با برخی کشور‌های منطقه همخوانی دارد... همچنین به نفع آذربایجان نیست که روابط مشکل‌داری با ایران داشته باشد، زیرا این کشور همچنان باید به یک توافق صلح با ارمنستان دست یابد، به‌خصوص که از زمان سقوط ناگورنو-قره‌باغ هدف انتقادات غربی‌ها قرار داشته است.» اما مسائل تنش‌زای قدیمی از جمله گسترش آرام و بی‌سروصدای روابط آذربایجان و اسرائیل همچنان روابط باکو و تهران را تهدید می‌کند. اسرائیل در حال حاضر اصلی‌ترین تامین‌کننده نیاز‌های تسلیحاتی آذربایجان است و به اصلی‌ترین مشتری نفت این کشور نیز تبدیل شده است. دو کشور همچنین مکانیزم‌های به اشتراک‌گذاری اطلاعات در حوزه‌های موضوع همکاری را ایجاد کرده‌اند. فواد شهبازوف، محقق سابق مرکز مطالعات اسراتژیک و تحلیلگر ارشد مرکز ارتباطات استراتژیک باکو در این باره گفت، شراکت بین آذربایجان و اسرائیل «پدیده جدیدی نیست، اما پس از جنگ دوم قره‌باغ در سال ۲۰۲۰ عمق قابل‌توجهی یافته است.» وی با اشاره به تبادل اطلاعات بین باکو و تل‌آویو افزود: «باکو برای همکاری خود با اسرائیل اهمیت زیادی قائل است و آن را به‌عنوان یک وزنه توازن‌بخش در برابر تهدیدات ایران می‌داند.» گرم شدن روابط آذربایجان و اسرائیل، نگرانی ایران در خصوص استقرار یک «اسرائیل دوم» در قفقاز را برانگیخته است. این عنوان به‌صورت سنتی به دیگر منطقه واقع در همسایگی ایران، یعنی اقلیم کردستان عراق اطلاق می‌شد، که گاه و بیگاه هدف حملات موشکی ایران قرار می‌گیرد و در جدیدترین مورد در ماه ژانویه یک مقر جاسوسی موساد در شهر اربیل اقلیم هدف قرار گرفت. ایران همچون عراق، سوریه و ترکیه جمعیت کرد قابل‌توجهی دارد.