انتظار مذهب اعتراض

سارا شریعتی

جامعه‌شناس

«انتظار مذهب اعتراض» سخنرانی شریعتی در ۸ آبان ۱۳۵۰ در حسینیه ارشاد است. این سخنرانی در مجموعه آثار شماره ۹ تحت عنوان «حسین وارث آدم»(صص ۲۵۳-۳۰۴) به چاپ رسیده است و تنها متن شریعتی در خصوص موعود‌گرایی شیعی است. از این‌رو به‌رغم طبیعت متن، که شفاهی است، حجم اندک مطلب -در 50 صفحه - و موردی و خاص بودن آن- این بحث در آثار شریعتی ادامه نیافته است- از جایگاه قابل‌توجهی در مجموعه آثار او برخوردار است.
عنوان سخنرانی، در واقع صورت‌بندی نظریه‌ی اصلی شریعتی در طرح انتظار به‌عنوان اعتراض اجتماعی است و ارائه‌ی تیپولوژی‌ای از چهره‌ی «منتظر» به‌عنوان چهره‌ی «معترض». در بخش اول سخنرانی خود، شریعتی به طرح «کلیات طرز تفکر شیعه امروز درباره امام زمان» می‌پردازد و با اشاره به تلقی انتظار و مهدی موعود و آخرالزمان در نزد «غیرمذهبی‌های تحصیل‌کرده»، «مذهبی‌های متجدد»، «توده‌ی مذهبی» و «روحانیون»، به ارزیابی و نقد این مواضع می‌پردازد و رویکرد خود را بدین ترتیب معرفی می‌کند که «بیاییم به‌جای اینکه اذهان و افکار را درگیر مطالب ذهنی و کلامی قدیم و جدید کنیم، به پرسش مهمتری پاسخ دهیم و آن اینکه اعتقاد به این اصل چه تأثیری بر جامعه و سرنوشت فردای ما دارد؟»
با این وصف، شریعتی در پرداخت به مسئله‌ی انتظار، رویکردی کارکردگرایانه اتخاذ می‌کند و موضوع خود را مطالعه‌ی نقش اجتماعی اعتقاد به اصل انتظار قرار می‌دهد. چه کسی منتظر است؟ چرا منتظر است؟ انتظار او چه نقش اجتماعی‌ای ایفا می‌کند؟ اینها اهم پرسش‌های شریعتی در انتظار مذهب اعتراض است. شریعتی انتظار را بر چهار پایه استوار می‌داند: ۱. اسارت. ۲. غیبت. ۳. انتظار. ۴. نجات؛ و اشاره می‌کند که دو نوع انتظار وجود دارد که درست ضد یکدیگرند. یکی بزرگترین عامل انحطاط و دیگری بزرگترین عامل حرکت است. یکی توجیه وضع موجود است و دیگری اعتراض بدان. انتظار مثبت و انتظار منفی. انتظار منفی «اعتقاد به انتظار و نجات‌بخش غیبی، بزرگترین سلاح برای دفاع از وضع موجود و بزرگترین عاملی است که به مردم بباورانند که به ظلم تن دهند تا وقتی که نجات در آخر‌الزمان پیش بیاید و آن‌هم به‌دست او و نه من و تو»! از نظر شریعتی «غیبت» از طرفی بهترین فرصت برای حاکمیت تثلیث زر و زور و تزویر و «گروهی است که هیچ‌گونه صلاحیت نیابت امام غایب را ندارند تا زمام افکار و ایمان و شکل عقاید و سرنوشت زندگی اجتماعی و مسئولیت‌های مردم را به‌دست گرفته و خلق را به نام دین و به نیابت امامت حقیقی او به هر‌جا که خودشان و همدستان‌شان می‌خواهند برانند». اما شریعتی انتظار مثبت را در چهار محور مورد ارزیابی قرار می‌دهد:
۱- انتظار به‌عنوان یک اصل اجتماعی که در مطالعات اجتماعی موعودگرایی (messianism) بدان پرداخته شده است.
۲- انتظار به‌عنوان سنتز تضاد میان دو اصل متناقض «حقیقت» و «واقعیت» که در تضاد میان واقعیت باطل حاکم و حقیقت نجات‌بخش محکوم تجلی می‌یابد و نقش یک ضد‌واقعیت را ایفا می‌کند و «اگر این انتظار را ملت محکوم از دست داد، محکومیت را به‌عنوان سرنوشت محتومش برای همیشه خواهد پذیرفت.»
۳- انتظار از منظر فلسفه‌ی تاریخ به معنای «این اعتقاد که جبر قطعی تاریخ به نفع عدالت تمام می‌شود» و «همچون سلاحی است که اراده‌ی عدالت‌خواهان و امید ستمدیدگان را به آینده بیشتر کرده و آنها را مجهزتر و متحرک‌تر خواهد کرد.»
۴- انتظار به‌عنوان تسلسل و وحدت تاریخی که سه دوره را به‌هم متصل می‌کند: «دوره اول نبوت، دوره دوم امامت و پس از آن غیبت که در آن نه نبوت وجود دارد و نه امامت حکومت عینی دارد.»
شریعتی تصریح میکند که «تاریخ عدالت‌خواهی یک جریان به‌هم‌پیوسته است و مبارزه به خاطر آزادی و عدالت مثل یک رودخانه در بستر زمان جریان دارد، ابراهیم است و موسی است و عیسی است و محمد است و علی است و حسن است و حسین و همین‌طور تا آخرالزمان... ادامه دارد. اعتقاد به اینکه منجی نهایی تاریخ بشر، دنباله ائمه شیعه و دوازدهمین امام است، به این معناست که آن انقلاب جهانی و پیروزی آخرین، دنباله یک نهضت بزرگ عدالت‌خواهی علیه ظلم در جهان و در طول زمان است، نهضتی که در یک دوره نبوت، رهبری‌اش کرد و بعد از خاتمیت، امامت و سپس در دوران طولانی غیبت، علم.»
انتظار مذهب اعتراض را می‌توان از طرفی به‌عنوان متنی شیعی خواند که در آن شریعتی، تحلیل انتقادی کارکرد اجتماعی و سیاسی انتظار را در تاریخ تشیع مورد ارزیابی قرار می‌دهد و به این عنوان می‌توان این مطلب را در مجموعه‌ی متون اصلاح‌گرایان دینی دسته‌بندی کرد که در آن نظریاتی چون علم، به‌عنوان راهنما در عصر غیبت، مناقشه‌آمیز شد. از سوی دیگر این اثر، واجد سویه‌ای عام‌تر نیز هست و می‌توان این نظریه را در ادامه مجموعه‌ی مطالعات اجتماعی مسیانیسم از مانهایم تا بلوخ ارزیابی کرد که بر وجه اتوپیایی انتظار به‌عنوان نظریه‌ی انقلاب مستمر و کارکرد اعتراضی در نقد نظم موجود، ضد سلطه و ضد قدرت آن پرداخته‌اند.

به کانال تلگرام هم میهن بپیوندید