سوال ۴۵ساله: تخصص یا تعهد؟/ بررسی انتقاد رئیس‌جمهور از روند گزینش‌ها و انتصاب حزب‌اللهی‌های بی‌تجربه
مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور در همایش کارگزاران گزینش کشور گفت: مگر می‌شود کسی که تجربه ندارد مدیرکل یا رئیس اداره شود؟ اما متاسفانه در جامعه ما این موضوع اتفاق افتاده است. شاهد بوده‌ایم که طرف هیچ تجربه‌ای ندارد اما ناگهان مدیرکل سازمانی می‌شود چون حزب‌اللهی است، آیا حزب‌اللهی باید بدون تجربه و امتحان بالا بیاید؟ می‌شود مسئولیت را به کسی سپرد که تجربه و علم لازم آن را ندارد؟ آیا خیانتی بالاتر از این وجود دارد؟
مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور در همایش کارگزاران گزینش کشور که چهارشنبه‌شب در سالن همایش‌های صداوسیما برگزار شد، حضور پیدا کرد. عملکرد نهاد گزینش و ردصلاحیت‌ها در سطوح مختلف نظام همیشه مورد انتقاد بوده و هست. کمااینکه خود پزشکیان در انتخابات دوازدهمین دوره مجلس به دلیل عدم التزام به جمهوری اسلامی از سوی هیئت اجرایی انتخابات ردصلاحیت شده بود و پس از ورود مستقیم رهبری، او نه‌تنها در مجلس رای آورد؛ بلکه پس از سقوط بالگرد ابراهیم رئیسی، در انتخابات زودهنگام ریاست‌جمهوری پیروز این عرصه سیاسی شد.
پزشکیان در بین مدیران گزینش ابتدا یاد و خاطره سردار قاسم سلیمانی را گرامی داشته و سخنان سردار سلیمانی را تلنگری دانست برای نحوه رفتار با مردم. او با اشاره به اینکه «سردار سلیمانی را هم در گزینش رد کرده بودند»، تاکید کرد: «مقصر بسیاری از واقعیت‌ها و مشکلاتی در مدیریت، مدرسه، بازار و... ما هستیم، اگر درست عمل می‌کردیم اینگونه نبود. اگر براساس نگاه (امیرالمومنین) حرکت می‌کردیم امکان نداشت به این مشکلات برسیم. من را هم رد کرده بودند و اگر پادرمیانی رهبر انقلاب نبود من هم تایید نمی‌شدم.»
پزشکیان با اشاره به خطبه‌ای از حضرت علی (ع) بیان کرد: «خیانتی بالاتر از این نیست که به خاطر ارتباط و دوستی افرادی را بر سر کار بیاورید که تجربه ندارند. مگر می‌شود کسی که تجربه ندارد مدیرکل یا رئیس اداره شود؟ اما متاسفانه در جامعه ما این موضوع اتفاق افتاده است. شاهد بوده‌ایم که طرف هیچ تجربه‌ای ندارد اما ناگهان مدیرکل سازمانی می‌شود چون حزب‌اللهی است، آیا حزب‌اللهی باید بدون تجربه و امتحان بالا بیاید؟ می‌شود مسئولیت را به کسی سپرد که تجربه و علم لازم آن را ندارد؟ آیا خیانتی بالاتر از این وجود دارد؟ مشکلاتی که داریم از این است که کارها را به کسانی می‌سپاریم که تجربه و علم کافی ندارند وگرنه امکان ندارد ایرانی داشته باشیم که از همسایگان عقب‌تر باشد؛ درحالی‌که رهبر انقلاب می‌گویند باید در علم، نوآوری، مدیریت و اقتصاد الهام‌بخش باشیم.»
رئیس‌جمهور با بیان اینکه «آنچه باید بشویم در رفتار است در زبان بگوییم کافی نیست»، تاکید کرد: «مردم وقتی رفتار، علم، مهارت، عمل و درستی را ببینند باور می‌کنند اما اگر غیر از این باشد؛ هرگز باور نمی‌کنند.»
او با اشاره به اینکه «کسی که کرامت بیشتر دارد متقی‌تر است، متقی‌تر نه آن سوالاتی که ما در گزینش‌ها می‌پرسیم»، گفت: «متقی‌تر یعنی در کاری که می‌کند بی‌نقص‌تر و اثرگذارتر است. اگر اینها را داشتیم و عمل می‌کردیم امروز به دنبال این نبودیم که در کف خیابان با افراد برخورد کنیم. کار را باید به کاردان سپرد و براساس عملکرد افراد آنها را قضاوت کنیم. روز قیامت اجازه نمی‌دهند حرف بزنیم بلکه می‌گویند عملکردت چه بود؟ خداوند پاداش کار خیر را حتی اگر به اندازه ذره‌ای باشد، خواهد داد. خداوند از من مدیر هیچ بهانه‌ای را نخواهد پذیرفت وقتی در بی‌عدالتی و بی‌انصافی هستم. بار سنگینی بر دوش ما مسلمانان و مدعیان حق و عدالت است که در جامعه حق و عدالت و انصاف را پیاده کنیم. این چیزی است که باید به دنبال آن باشیم نه اینکه قوم و خویش و دسته و حزب جناح خود را حاکم کنیم. می‌توانیم با عزت و سربلندی و الهام‌بخشی در منطقه خاورمیانه زندگی کنیم که به‌عنوان مسلمان و ولایت فقیه باید کاری کنیم که الگو شویم. الگو شدن با گفتن نیست، با دعوا کردن نیست بلکه با رحمت و انصاف و گذشت است.»
پزشکیان با اشاره به اینکه باید در رفتار خود را نشان دهیم، گفتار ما را کسی متوجه نمی‌شود، تاکید کرد: «در هر زبان و دین و مذهب، در هر قومیت و جنسیتی که باشند رفتار من را متوجه خواهند شد. امیدوارم مسئولان گزینش طوری فعالیت کنند که امانت به امانتدار، افرادی دلسوزتر، داناتر، عالم‌تر، با اخلاق‌تر و آگاه‌تر برسد.»
تجسس‌کننده معصیت‌کار است
محمدجعفر قائم‌پناه، معاون اجرایی رئیس‌جمهور و مسئول اداره امور گزینش کشور نیز در این همایش با انتقاد از برخی سوالات غیرمربوط، گفت: «برخی مواقع در گزینش از افراد سوالاتی می‌شود که درست نیست. مثلاً پرسیده‌شده که اگر ظهر عاشورا و ماه مبارک رمضان تداخل پیدا کند تکلیف چیست؟! یا از متقاضی شغل خدمات، اسامی وزرا را پرسیده‌اند که او گفته است: «نمی‌دانم!» امیدوارم با رویکرد جدید از این مشکلات نداشته باشیم. امام خمینی(ره) سال ۱۳۶۱ با مشکلاتی که در گزینش به وجود آمده بود بیاناتی فرمودند که بعد منجر به قانون گزینش و تشکیل هیئت‌های جدید شد. در آنجا فرمودند: «این نحوه سوالات به هیچ وجه معیار گزینش افراد نیست و ندانستن آن برای آنان اشکال و عیبی ندارد.» در فراز پنجم نیز اشاره فرمودند: «تجسس در احوال شخصی در غیرمفسدین و افراد خرابکار مطلقاً ممنوع است و سوال از افراد مبنی بر اینکه چه گناهی کرده‌اید؟ مخالف آموزه‌های اسلام و تجسس‌کننده معصیت کار است.» امیدوارم این بیانات سرلوحه کار همه ما قرار گیرد.»
حمله به پزشکیان به‌عنوان رئیس‌جمهور
انتقاد صریح رئیس‌جمهور از روند گزینش‌ها خیلی زود واکنش مخالفان را برانگیخت. اولین کسی که به این موضوع در صفحه شخصی ایکس (توئیتر) واکنش نشان داد، حمید رسایی بود که با حمله به رئیس‌جمهور نوشت: «پزشکیان در همایش کارگزاران گزینش کشور: چطور ممکن است فردی بدون هیچ تجربه‌ای ناگهان به مدیرکلی برسد؟ جواب: مدیرکلی که چیزی نیست، طرف رئیس‌جمهور شده! پزشکیان: مگر می‌شود کسی که دانش و تجربه آن را ندارد، مسئولیت‌های کلیدی را در دست بگیرد؟ جواب: چرا نمیشه، خود شما این کار را کردی!»
این نوشته او با واکنش بسیاری از کاربران روبه‌رو شد و بسیاری پزشکیان که در گذشته وزیر بهداشت و نماینده مجلس بود را با ابراهیم رئیسی مقایسه کردند که هیچ تجربه اجرایی نداشت اما سکان دولت را به دست گرفت. کاربران دیگری هم رسایی را هدف قرار داده و خواستند، تجربه‌ای که باعث شد او به عنوان مدیرکل ارشاد استان قم برگزیده شود را اعلام کند. البته همزمانی این توئیت رسایی با سالگرد سردار سلیمانی باعث شد برخی از کاربران ایکس نیز از او بخواهند درباره «اتهام دست‌بوسی ابوموسی‌اشعری توسط حاج قاسم» شفاف‌سازی کند.
لزوم تغییر رویه نهاد گزینش
هستند کارشناسان سیاسی که معتقدند: «گزینش با غفلت از سلامت روان، پاکدستی و صداقت، در بسیاری از تخلفات به صورت غیرمستقیم سهیم است.» حجت نظری، عضو شورای مرکزی اعتمادملی و عضو سابق شورای شهر تهران، در بررسی عملکرد نهاد گزینش در بیش از چهاردهه گذشته به هم‌میهن گفت: «آقای رئیس‌جمهور به نکات درستی اشاره کرده و به نظرم هر فرد دلسوزی که کلاه خود را درباره عملکرد 45ساله نهاد گزینش قاضی می‌کند حتماً می‌تواند ایرادات جدی به عملکرد آن وارد کند و این ایرادات دلیلی است برای تغییر رویه این نهاد. اما تا اینجا لااقل من نشانه‌ای از تغییر مشاهده نکرده و فکر نمی‌کنم اراده جدی برای این تغییر وجود داشته باشد. هرچند دولت این اراده را دارد اما این تغییر رویه نیازمند به اراده تمام قوا اعم از قوه مجری، قضائیه و مقننه (و شورای نگهبان که جزئی از قوه مقننه محسوب می‌شود) است.»
او افزود: «متاسفانه این سیستم گزینش تمام کسانی که اختلاس، دزدی یا تخلف کرده و به هر نحوی در درون سیستم دولتی در سطوح مختلف مشکلاتی را رقم زدند، تایید کرده بود. این نشان می‌دهد نمی‌توانیم به صرف این تاییدها که شاید در بسیاری از موارد دقیق هم نیست، به افراد اعتماد کنیم. به نظر می‌آید باید اصل را بر برائت بگذاریم و به همه افراد اعتماد کنیم و اگر جایی تخلف یا جرمی مرتکب شدند، بدون تبعیض و هرگونه چشم‌پوشی با آنها برخورد کرد. نمی‌شود پیش‌داوری کنیم و از قبل به افراد برچسب بزنیم.»
این عضو شورای مرکزی حزب اعتمادملی به مقایسه‌ای پرداخت و توضیح داد: «افراد بسیاری بودند که به صرف خطای یکی از اعضای خانواده‌شان در ابتدای انقلاب مجازات شده‌اند؛ در صورتی که شاید آن زمان به دنیا هم نیامده بودند، اما به دلیل خطای فرد دیگری مجازات شده‌اند. همان فرد در بخش خصوصی به کشور خود خدمت کرده است. در مقابل، شاهد بودیم افرادی که به.ظاهر خیلی مذهبی بودند و احکام مورد نظر گزینش را به‌درستی پاسخ دادند، اما با قرار گرفتن در جایی که امکان خطا وجود داشت، خطا کرده‌اند. این موضوعات حاکی از آن است که این نهاد نتوانسته کارکرد درستی داشته باشد.»
نظری در پاسخ به این سوال که «آیا می‌توان گفت به دلیل عملکرد و گزینش نادرست این افراد برخی توانستند به سطوح مختلف نفوذ پیدا کنند؟»، گفت: «اساساً من معنی گزینش موجود را نمی‌دانم. واقعیت این است که اگر فردی ظاهر خود را درست کند، گزینش متوجه نمی‌شود که او واقعاً فرد درستی است یا خیر. اگر فرد ریا، ظاهرسازی و گزینش را به آن شکلی که می‌خواهد در فرم‌ها هدایت کند، گزینش نمی‌تواند به دیدگاه او پی ببرد. باید نسبت به اصل این نهاد تجدیدنظر صورت گیرد و به این جمع‌بندی برسیم که در طول چهار دهه نهاد گزینش نتوانسته به نیت اولیه خود دست پیدا کند.»
به گفته او: «نهادگزینش زمانی به وجود آمد که بسیاری معتقد بودند برای تصدی مناصب و قبول مسئولیت تخصص لازم نیست و افراد باید تقوا داشته باشند. به همین دلیل، در گزینش تقریباً هیچ سوال تخصصی پرسیده نمی‌شود و عمدتاً سوالات راجع به احکام و نگاه و بینش سیاسی افراد است. این پرسش‌ها تاثیری در کیفیت خدمت‌رسانی در مسئولیت پذیرفته‌شده ندارد.»
نظری با یادآوری اظهارنظر شهید چمران که گفته بود: «درست است که تقوا باید ملاک باشد اما کسی که بدون تخصص کاری را قبول می‌کند بی‌تقواست»، گفت: «به نظرم اگر قرار است همچنان نهاد گزینش حفظ شود، باید در کارکرد آن تفاوت جدی ایجاد کنیم و نوع مواجهه، تحقیقات محلی، سوالات و تمام فرآیند این نهاد را تغییر دهیم تا بهره‌وری ادارات و سازمان‌ها افزایش یابد.»
زمینه‌های فسادزا در ساختار اداری نهفته است
حسن رسولی، عضو جبهه اصلاحات نیز در گفت‌وگو با هم‌میهن عملکرد نهاد گزینش را بررسی و تاکید کرد: «من فکر می‌کنم برای فهم بهتر از این نقطه نظر صحیح آقای پزشکیان به نقش و جایگاه بوروکراسی یا همان نظام اداری باید توجه کنیم. تمام کشورها در حوزه قابلیت‌های ملی، ظرفیت‌ها و توانمندی‌های گوناگون و متفاوتی دارند. تکیه‌گاه بعضی از کشورها منابع انرژی زیرزمینی، قدرت ملی برخی مبتنی بر تکنولوژی و برخی دیگر مزیت‌های نسبی دیگری در اختیار دارند که با استفاده از این ظرفیت‌ها کشور را اداره و در مقیاس جهانی نیز با تکیه بر این منابع و ظرفیت‌ها به نفع منافع ملی کشورشان ایفای نقش می‌کنند.
بدون شک بوروکراسی یا نظام اداری کارآمد در زمره یکی از این توانمندی‌های ملی به حساب می‌آید. به گونه‌ای که اگر این نظام اداری قابلیت داشته و کارآمد و اثر بخش باشد، می‌تواند کشور را به اهداف آرمانی و نقاط هدف برنامه‌های توسعهای خود برساند. به‌عنوان مثال 20 سال است که رسیدن به رشد تولید ناخالص داخلی 8درصدی را به‌عنوان یک هدف راهبردی تعیین کردیم و اکنون که در سال پایانی این چشم‌انداز 20 ساله قرار داریم. به استثنای دوره آقای خاتمی به هیچ وجه به این شاخص نرسیدیم و در این 20 ساله متوسط نرخ رشد کمتر از 2 درصد بوده است. اگر بخواهیم علل و عوامل تحقق این هدف را آسیب‌شناسی کنیم، قطعاً نظام مدیریت و بوروکراسی کشور سهم بسزایی در این ناکامی داشته و دارد.»
او افزود: «بنابراین نظام اداری کارآمد در سطوح مختلف باید از ظرفیت‌های انسانی متخصص، عالم، کاربلد و کاردان برخوردار باشد. اگر نظام اداری از چنین خاصیتی محروم باشد، نه‌تنها تسهیل‌کننده تحقق اهداف نیست بلکه خود به یک بوروکراسی عریان، گسترده و فسادزا تبدیل می‌شود. اگر منصفانه بخواهیم ارزیابی کنیم؛ به دلایل مختلف نظام اداری ایران امروز از این ضعف و کاستی به شدت رنج می‌برد. اگر به موضوع فساد در کشور نگاه کنیم قطعاً بخش مهمی از زمینه‌های فسادزا در ساختار اداری کشور نهفته است. اگر سهم مدیریت و مدیران را راستی‌آزمایی کنیم، انتخاب مدیران از بین افراد کمتر متخصص و بعضاً «بله قربان‌گو» باعث شده که امروز در ترکیب مدیران ارشد، میانی و عملیاتی کشور (متاثر از گزینش‌های ایدئولوژیک) روز به روز و سال به سال از میزان مدیران برخوردار از دانش، توانمندی مدیریتی و سلامت عمومی تهی‌تر شود.
کافی است به سال 84 برگردید و ببینید که در آن دولت چگونه از این ظرفیت‌ها تحت عناوین مختلف از بدنه اداری کشور حذف شدند و افرادی از بین جامعه مداحان، نهادهای امنیتی، حراستی و نظامی بدون برخورداری از دانش و تخصص در جایگاه‌های مدیریت راهبردی قرار گرفتند. این فرضیه را می‌شود در یک بازه زمانی 20 ساله اخیر با آمار مشخص کرد که در مقایسه با 20 سال قبل چند درصد مدیران در حوزه صنعت نفت یا مالی و اقتصادی فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌های برتر جهان یا ایران و چند درصد فارغ‌التحصیل دانشگاه بی‌اعتبار هستند.»
رسولی با اشاره به دوران حضور در شورای شهر تهران گفت: «در دانشگاه علمی کاربردی شهرداری تهران، لیسانس ستایشگری تدریس می‌شد، یعنی مداحی مدرن. بسیاری از این فارغ‌التحصیلان جذب سازمان‌های تخصصی مانند مترو، حمل و نقل و سایر حوزه‌ها شده بودند. کافی است امروز بررسی کنید سهم حراستی‌ها در مدیریت ارشد و کلان کشور چقدر است؟ به عبارتی بوروکرات‌های توانمند، دیوان‌سالارهای عالم و متخصص با رویکردهای هرس‌کردنی و گزینش ایدئولوژیک حذف شدند و کسانی که خود را پشت نقاب‌های ظاهرالصلوه قرار دادند و آقای رئیس‌جمهور با عنوان «حزب‌اللهی» از آنها یاد کرد، جایگزین این مدیران شدند.
لذا امروز این نظام مدیریتی برخلاف حتی دوره قبل از انقلاب و 20 ساله بعد از انقلاب از ظرفیت‌های توانمندی در بخش کارشناسی، کارمندی و حتی مدیریت‌های میانی و ارشد تهی شده است. بسیاری از کارکنان شرکت‌های خدمتی را دولت احمدی‌نژاد با یک رویکرد مردم‌فریبانه به استخدام رسمی دستگاه‌های دولتی درآورد و امروز این غول عظیم بوروکراسی کشور نه می‌تواند حرکت کند، نه می‌تواند کشور را به اهدافش برساند. عناصر درون این سیستم نیز بیمارگونه حضور دارند.»
استاندار خراسان در دولت خاتمی تاکید کرد: «یکی از مسئولان ارشد کشور در مقایسه با دولت قبل می‌گفت: «در مرکزیت دولت تعداد اتاق و صندلی‌های کافی برای این لشکر جذب شده نداریم.» بنابراین به نظرم تاکید آقای رئیس‌جمهور روی این نکته که گماردن افراد فاقد دانش و تخصص، در جایگاه مدیریت‌های کلیدی و راهبردی برخلاف توجیه ایدئولوژیک و یک اقدام غلط و حتی خیانت به کشور است، درست است. ایشان در این باره مثال زد که اگر قرار باشد قلب‌تان را عمل کنید به سمت یک خانم محجبه یا آقای ریشوی متصل به صفت حزب‌اللهی اما کم‌سواد و غیرمتخصص می‌روید یا به سمت یک فرد متخصص کرواتی و ریش‌تراشیده یا حتی بی‌حجاب؟ قطعاً چنین بیمارانی به فرد متخصص مراجعه می‌کنند. کافی است فقط استخراج کنیم که طی سال‌های اخیر علمای طراز اول کشور برای درمان بیماری‌های اساسی از پرواز تهران لندن و برعکس استفاده کرده‌اند.»
رسولی افزود: «به نظرم این واقعیت تلخی است که امروز دامن‌گیر نظام اداری کشور شده و این نظام نیز به دلیل این تجویزهای ناصحیح صورت گرفته و ویژه‌گزینی و امتیازهای رانت‌گونه که به افراد خاص داده شده فاقد کارایی است. کانال اصلی و دریچه ورود نیروی انسانی به دستگاه‌های دولتی و شرکت‌ها حسب قانون واحدهای گزینش در سطوح مختلف هستند. با کمال تاسف باید گفت معیارها و ملاک‌هایی که در فیلترهای مدنظر بر سر راه جذب نیروی انسانی به دیوان‌سالاری کشور ایفای نقش می‌کرده و امروز کارکرد دارد؛ مقیاس‌های مذهبی، دینی و از این قبیل است.
نمی‌توان شک کرد چنانچه یک فرد فارغ‌التحصیل بهترین دانشگاه باشد مانند دکتر نوربخش، فارغ‌التحصیل مدرسه عالی بانکداری لندن (برندی شناخته‌شده در جهان) و اهل روزه و نماز باشد بسیار خوب است. اما ملاحظه کردیم که با کمال تاسف رفتارهای نمایشی و نقاب‌هایی که افراد به صورت واقعی خود زده‌اند و متناسب با این فیلترهای ایدئولوژیک دو چهره و دو شخصیتی شده‌اند، توانستند از دالان‌های سخت گزینش عبور کنند. من این تلنگر آقای رئیس‌جمهور به مثابه نیشتری می‌دانم که یک جراح متخصص به یک زخم چرکین زده است که می‌تواند آغاز درمان باشد. البته به شرطی که بزرگان کشور و سایر ارکان نیز بپذیرند که بوروکراسی کشور بیمار است و پس از قبولی می‌شود با اصلاح رویکردها در جهت درمان بیماری زمان‌دار بوروکراسی کشور اقدام کرد.»
