کشور در میانه ترسالی و خشکسالی

از هفته گذشته شاهد بارش‌هایی شدید در کشور بوده‌ایم؛ به‌نحوی‌که عمده استان‌های کشور با پدیده سیل و آبگرفتگی مواجه شده‌‌اند. بابک محمودی، رئیس سازمان امداد و نجات جمعیت هلال احمر کشور گفته است که ۲۱ استان کشور از بارندگی‌هایی که 12 اردیبهشت‌ماه آغاز شد و همچنان هم ادامه دارد، تاثیر گرفته‌اند.

تا لحظه نوشتن این گزارش، استان‌های آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، البرز، اصفهان، ایلام، بوشهر، چهارمحال و بختیاری، خراسان جنوبی، خراسان رضوی، خوزستان، سمنان، فارس، کردستان، کرمان، کرمانشاه، کهگیلویه و بویراحمد، لرستان، مرکزی، هرمزگان، همدان و یزد، در حال حاضر با سیل و آبگرفتگی مواجه بوده‌اند.

او همچنین روز گذشته با اشاره به هشدار سطح نارنجی سازمان هواشناسی، از پیش‌بینی احتمال بارش شدید و رگباری باران و وزش شدید باد برای امروز (16 اردیبهشت) در استان‌های آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، اردبیل، زنجان، کردستان، کرمانشاه و شمال قزوین خبر داده است.

سرریز شدن رودها و سدها

این بارش‌ها اما تنها به سیل و آبگرفتگی در استان‌ها ختم نشد و به‌دنبال این حوادث برخی از سدهای کشور سرریز کردند. سد مخزنی دویرج دهلران از توابع استان ایلام از جمله این سدها بود.

به گفته صادق علیمرادی، مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای استان ایلام، به‌دنبال فعالیت سامانه بارشی فعال‌شده در روزهای اخیر، ‌این سد با حجم مخزن 205 میلیون مترمکعب، ‌عصر روز پنجشنبه 13 اردیبهشت سرریز شد. همچنین به‌دنبال بارش‌های اخیر رودخانه‌های دائمی و فصلی در نقاط مختلف این استان طغیان کردند و آب از چشمه‌های فصلی این استان از جمله چشمه فصلی سراب‌دره جاری شده است. سدهای استان خوزستان نیز از بارش‌های بیش از ۱۷۵ میلی‌متر باران در این استان بی‌بهره نماند.

به گفته عباس صدریان‌فر، مدیرعامل سازمان آب‌وبرق خوزستان به‌دنبال ۲ موج قوی بارشی در روزهای ۱۳ و ۱۴ اردیبشهت‌ماه در این استان حوضه‌های آبریز منتهی به استان تحت تاثیر قرار گرفت؛ به‌نحوی‌که حدود ۸۱ درصد مخازن سدهای خوزستان آبگیری شد.

به گفته صدریان‌فر میزان آبگیری سد کارون به ۹۱ درصد و سد دز به ۱۰۰ درصد رسید. همچنین گزارش‌های منتشرشده حاکی از آن است که به‌دنبال تکمیل ۱۰۰ درصدی سد دز و رهاسازی آب آن دبی رودخانه دز به میزانی افزایش یافت که روز گذشته بوستان‌های ساحلی دزفول زیر آب رفتند و شهرداری این شهر اقدام به تخلیه تمام بوستان‌های ساحلی و مسدودسازی مسیرهای ورودی به تفرجگاه‌ها کرد. دریاچه زریوار در مریوان استان کردستان نیز از دیگر منابع آبی بود که به‌دنبال بارش‌های روز اخیر ارتفاع آن به بالاترین سطح خود رسید و روز گذشته سرریز کرد.

این درحالی بود که این دریاچه در سال‌های اخیر با کاهش شدید ارتفاع آب مواجه شده بود. میزان بارندگی در استان سیستان و بلوچستان نیز چشمگیر بود. تا جایی که سیلابی شدن رودخانه‌ها و سرریز شدن اکثر سدها را به‌دنبال داشت. این بارندگی‌ها در حوضه آبریز هیرمند و هامون سبب جاری شدن سیلاب در رودخانه هیرمند تنها شاهرگ حیاتی سیستان و آبگیری بخش‌هایی از تالاب هامون شد.

تاثیر این بارندگی‌ها بر منابع آبی استان به میزانی بود که برخی رسانه‌ها به مردم سیستان و بلوچستان هشدار دادند که به‌دنبال سیلابی شدن رودها و پرشدن سدها استرس و تنش در حیات وحش به‌ویژه وجود تمساح پوزه کوتاه (گاندو) دور از انتظار نیست و احتمال خروج تمساح‌ها از برکه محل زیست اصلی وجود دارد.

سد اکباتان همدان هم از دیگر منابع آبی بود که به دنبال خشکسالی‌های چند سال اخیر به دلیل کمبود آب در وضعیت بحرانی قرار گرفته بود. با این حال همشهری ارگان رسانه‌ای شهرداری تهران خبر داد که این سد نسبت به سال‌های گذشته وضعیت بهتری را تجربه می‌کند و تصاویر منتشرشده در فضای مجازی حاکی از آن است که این سد تا سرریز شدن فاصله چندانی ندارد.

جبران بخشی از کم‌بارشی‌ها

آنطور که صادق ضیائیان رئیس مرکز ملی پیش‌بینی و مدیریت بحران مخاطرات وضع هوا گفته به‌دنبال بارش‌های بهاره که از ابتدای بهار تاکنون رخ داده است، ‌انتظار می‌رود بخش زیادی از کم‌بارشی‌های گذشته جبران شود. او تاکید کرده است که جبران کامل کم‌بارشی که شاهد آن بودیم، یک مقداری سخت است اما بخشی از کم‌بارشی‌هایی که در کشور وجود داشت، رفع شده است.

نیمی از کشور در آستانه ورود به ترسالی

به هر حال خبرهای خوب از بارندگی‌های اخیر این سوال را ایجاد می‌کند که آیا خطر خشکسالی رفع شده و در آستانه ورود به ترسالی هستیم؟ سوالی که محسن موسوی، متخصص آب و تاسیسات آبی در پاسخ به آن می‌گوید:«با توجه به بارش‌های روز گذشته و روزهای آینده،‌ تقریباً در نیمی از کشور، میزان متوسط آب از حد نرمال فراتر رفته و می‌توانیم بگوییم در این مناطق در آستانه ورود به سال ترسالی هستیم. اما بارش‌ها در بخش‌های دیگر به‌ویژه فلات مرکزی همچنان به حد نرمال نرسیده است.»

او در ادامه به هم‌میهن توضیح می‌دهد:«بارندگی‌های اخیر خوب بود و کمبود بارش در ماه‌های قبل و از آغاز سال آبی را تا حدودی جبران و به متوسط 50 ساله بارش‌های کشور نزدیک کرد. اما به دلیل بالا بودن مصرف آب در کشور حتی اگر سال ترسالی‌ هم رخ دهد همچنان نمی‌تواند جبران‌کننده نیازها باشد.»

او تاکید می‌کند که متوسط بارش در سال آبی (اول مهر تا 31 شهریور) 230 میلی‌متر در سال است که در حال حاضر به این میزان نزدیک شده‌ایم اما همچنان با آن فاصله داریم.

منطقه بلوچستان وارد ترسالی شد

موسوی به استان‌هایی که بیشترین بهره را از بارش‌های اخیر برده‌اند،‌ اشاره می‌کند:«استان آذربایجان غربی یکی از استان‌هایی است که از بارش‌های اخیر بهره فراوانی برد و دریاچه ارومیه از آن بهره‌مند شد. استان سیستان و بلوچستان هم منطقه دیگری است که بارش‌های فراوانی در آن رخ داد تا جایی‌که در منطقه بلوچستان وارد ترسالی شدیم زیرا این منطقه بیش از دوره متوسط 50 ساله خود، ‌بارش داشته است.

اگرچه به دلیل نبود زیرساخت‌های لازم بخشی از این بارش‌ها از دست رفت اما همان قسمتی که در سدها ذخیره شده می‌تواند نیاز آبی منطقه بلوچستان را تا چندین سال جبران کند. در حوزه رودخانه هیرمند در افغاستان هم بارش‌های خوبی رخ داده که باعث شد که از طریق سد کمالخان مقادیری جریان سیلابی وارد کشور شود. به دنبال این رخداد، دریاچه هامون در سیستان و چاه‌نیمه‌های محل ذخیره آب مقداری احیا شد که این مسئله امیدوارکننده است.»

این استاد بازنشسته دانشگاه می‌گوید که میزان بارش‌ها در سایر استان‌ها به‌ویژه خوزستان و استان‌های غربی کشور به متوسط نرمال 50 ساله رسیده درحالی‌که تا یکی ‌دوماه پیش غرب کشور به لحاظ منابع آبی در شرایط نگران‌کننده‌ای به سر می‌برد.

او ادامه می‌دهد:«به نظر می‌رسد به‌ویژه با بارشی که 14 اردیبهشت در دزفول رخ داد بارش در خوزستان از میزان متوسط نرمال گذشته و بسیاری از سدهای این استان در شرایط سرریز قرار گرفته است. سد دز نیز سرریز شده همچنین بیش از90 درصد حجم سدهای زنجیره کارون که در انتها به سد گتوند می‌رسند هم پر شده و در شرایط مساعدی قرار گرفته‌اند به همین دلیل هم نگرانی بابت ذخیره آب در خوزستان نداریم. چندین سد در استان ایلام و بیشتر سدهای استان کردستان از جمله سد دریاچه زریبار سرریز کرده‌‌اند. سد اکباتان در استان همدان هم به سرریز نزدیک است.»

تهران همچنان در خطر

او به کمبود محسوس بارش‌ها در برخی مناطق کشور از جمله استان تهران،‌ هرمزگان و بوشهر هم اشاره می‌کند: «در حال حاضر پنج سدی که آب شرب استان‌های تهران، البرز و قزوین را تامین می‌کنند در شرایط نامساعدی قرار دارند. به‌ویژه ذخیره آب در سدهای کرج، ‌لتیان و لار بسیار کم است. تهران از جمله شهرهایی است که با متوسط بارش‌ 50 ساله فاصله زیادی دارد و ما نتواستیم به میزان بارش‌های نرمال برسیم. اگر هم به این میزان برسیم آمار مصرف در تهران بسیار بالا و نگران‌کننده است و در روزهای گذشته 40 مترمکعب بر ثانیه بوده که عددی بسیار بالاست.

تامین این میزان آب به بیش از یک میلیارد مترمکعب منابع آبی نیاز دارد که این بارش‌ها و حتی بارش‌های بیشتر هم نمی‌توانند این عدد را تامین کنند. در گذشته 30 درصد منابع آب شرب تهران از منابع زیرزمینی و 70 درصد از منابع آب سطحی تامین می‌شد اما امروز این عدد برعکس شده و 70 درصد آب شرب تهران از منابع آب زیرزمینی تامین می‌شود و 30 درصد از منابع آب سطحی.»

ضرورت کاهش 30 درصدی مصارف آب

این متخصص آب می‌گوید که با وجود شرایط مساعد آبی در بخشی از استان‌ها اما مصرف آب در سه بخش کشاورزی،‌ شرب و صنعت به قدری زیاد است که این مصرف شرایط مساعد آبی را در سایه خود قرار می‌دهد:«تا زمانی‌که مصرف آب به‌ویژه در بخش کشاورزی را کاهش ندهیم راه به جایی نمی‌بریم. در فلات مرکزی با کمبود شدید آب مواجهیم و منابع آب زیرزمینی هم دچار کمبود شدید هستند و بیش از نیمی از منابع آب تجدیدناپذیر کشور مصرف شده است.

منابع آب زیرزمینی ما عمقی هستند و از دست رفتن آبِ آنها به‌سادگی قابل جبران نیست. یعنی باید در یک دوره 10 ساله ریاضت آبی،‌ مصرف آب کاهش یابد تا کمبود آب منابع زیرزمینی جبران شود. به بیان دیگر کاهش برداشت این منابع آبی راهکار احیاء این منابع است. همچنین براساس نقشه راه آب که وزارت نیرو تدوین کرده باید 30 درصد از مصارف آب و به‌ویژه آب کشاورزی را کاهش دهیم. در صورت عدم کاهش مصرف آب،‌ آینده تاریکی در انتظار کشور است.»