زنده شدن دریاچه ارومیه نیاز به خرد جمعی دارد

میرداود میلانی

مدیر سابق سازمان برنامه و بودجه و وزارت نیرو

چگونگی نادیده گرفتن و تخریب اکوسیستم

حفر چاه‌های جدید بدون مجوز در پیرامون دریاچه كه عدد آن به 80000 رسیده است، به اضافه برداشت بی‌حساب و كتاب از موجودی آب‌های زیرزمینی برای كشت محصولی مثل سیب كه 5 برابر كشت قبلی كه انگور بود، مصرف آب دارد و همینطور كشت چغندرقند كه محصولی با میزان آب بالا است، همه سبب حوادث سوءبی‌آبی دریاچه شده است. مشكل دیگر دریاچه بهره‌برداری از تالاب‌های اطراف آن با لوله و برای آبیاری تحت فشار بوده است كه از ورود آب به دریاچه جلوگیری كرده و با این کار میزان کشت جدید را با تغذیه‌ی آب‌های سهمیه‌ی دریاچه تامین كرده‌اند.

تا اینجای كار كه منجر به استفاده از آب دریاچه برای استفاده بیشتر برای توسعه كشت و به دست آوردن محصولات جدید بوده، چگونه عمل كرده‌ایم:

استفاده از 80000 چاه اطراف دریاچه كه اغلب آنها بدون مجوز بوده، موجب مصرف بی‌رویه‌ی آب‌های زیرزمینی شده و همین‌طور تغییر نوع کشت به‌جای اینكه محوریت صرفه‌جویی آب باشد، استفاده از حداكثر مصرف آب برای یك واحد محصول بوده است؛ به‌طوری‌كه در مقایسه با كشورهای لیبی، مصر، هند، پاكستان و تركیه، میانگین جهانی برای راندمان محصول به‌جای 5/2كیلو از یك مترمكعب فقط یك كیلوگرم بوده است. تغییر نوع كشت اطراف دریاچه از انگور به سیب كه 5برابر بیشتر از انگور به آب نیاز دارد و همین‌طور توسعه كشت چغندرقند كه هکتاری 30000 مترمکعب آب نیاز دارد و همه موجب افزایش آب مصرفی در اطراف دریاچه شده، بدون اینكه محاسبه اقتصادی داشته باشیم برای حمایت همه‌جانبه از کشاورزی سنتی بدون رعایت سهم آب دریاچه و نتیجه‌ی ادامه‌ی این روند که منجر به خشک شدن آب دریاچه شده است.

برای توفیق در استفاده از خرد جمعی نیاز به گفت‌وگوهای مستمر و جهت‌دار كه مجموعه را به هدف برساند، داریم. متاسفانه در حال حاضر نه احزاب مطرح و همه‌گیر داریم و نه مطبوعات پرتیراژ و نه سازمان‌های اجتماعی (نهادهای مدنی) كه بتوانند در این مفاهمه و گفت‌وگوها مؤثر باشند.

بهره‌برداری از زمین‌های اطراف دریاچه

آنچه تاكنون درباره دریاچه ارومیه انجام گرفته، تصمیمات دولت برای استفاده بیشتر از زمین‌های اطراف دریاچه و كشت بیشتر از گذشته برای رسیدن به توسعه، آن هم فقط در افزایش محصول و خودکفایی کشور برای بالا بردن آمار و ارقام توفیق دولت در مجموعه اقتصاد كشاورزی و اشتغال بوده است. آنچه فراموش شده، از همكاری كشاورزان و چاه‌داران و همین‌طور مشاركت آنان با دولت برای چاره‌جویی به امر مهمی مثل تامین آب دریاچه بوده است. بدیهی است در كنار دولت و مردم نیاز به خردورزی اندیشمندان و کارشناسان آب و محیط زیست هم مطرح بوده كه متاسفانه دیده نشده است. برای كار مهمی چون رعایت حقابه‌ی دریاچه و نظارت بر مصارف آب چاه‌داران و رسیدن به برداشت معقول از آب و دسترسی به توسعه بدون عوارض آن، هم‌فكری و مشاركت همه صاحبان چاه‌ها و مراعات همه نیازمندی‌های آب منطقه، كه سهم دریاچه هم از آن جمله است، با عضویت همه ذی‌نفعان و چاه‌داران در یك شركت حاصل خواهد شد.

مدیریت و فرماندهی مجموعه

توفیق رسیدن به هدف استفاده بهینه از چاه‌ها و آبیاری مزارع در حد نرمال و جلوگیری از برداشت‌های بی‌رویه، یكی از اهداف اصلی این شركت خواهد بود كه با آموزش افرادی برای این منظور می‌توان به اجرا گذاشت. از دیگر اهداف این شركت، كشت گیاهان با نیاز به حداقل آب و جلوگیری از كشت‌های آب‌بر مثل چغندرقند و غیره كه می‌تواند در صرفه‌جویی آب برای كشاورزی بسیار مؤثر باشد. جا داشت برای بررسی و گفت‌وگو جهت پیداكردن راه‌حل به منظور برطرف كردن مشكل دریاچه ارومیه، با نظر بالاترین مسئول استان (استاندار) و مشاركت وزارت نیرو و مشاوران، بهره‌برداران، صاحبان چاه، زمین‌داران اطراف دریاچه و كلیه ذی‌نفعان باب گفت‌وگو باز می‌شد و سیاست‌های مناسب برای رفع مشكل و استفاده بهینه از حداكثر آب موجود را انتخاب می‌كردند كه متاسفانه این‌طور نشده و در یك محدوده‌ی كوچكی از شور و مشورت با هدف حداكثر استفاده از آب برای بالابردن تولید در قبال فراموش كردن نیاز دریاچه به شرایط امروزی رسیده‌اند.

اتخاذ سیاست استفاده از آب اطراف دریاچه با رعایت همه نیازها و حفظ اكوسیستم‌ها در شرایط مطرح شدن همه‌ی ایده‌های صاحب‌نظران، می‌توانست شرایط متفاوت با وضع امروز را رقم بزند.

حل بحران آب كشور از جمله دریاچه ارومیه می‌تواند آزمونی برای خرد جمعی ایرانیان باشد؛ چراكه به ثمر رساندن چنین کار بزرگی نیاز به همكاری و همراهی تك‌تك مردم كشور دارد.

توفیق در چنین آزمونی بزرگ نیاز به ازخودگذشتگی و استفاده از تفكر و هوش ایرانی‌ها دارد كه یك بار دیگر خرد جمعی خود را برای تسلط بر معضل بسیار وحشتناك بی‌آبی و خشك شدن سرزمین به نمایش بگذارند و نشان دهند كه ملتی با فرهنگ و خردورز هستند.

بدیهی است برای رعایت حداقل مصرف آب و نتیجه گرفتن برای حداكثر محصول، به نحوی كه متناسب با نرم موجود در منطقه باشد، استحصال 5/2كیلوگرم محصول در قبال یك مترمکعب آب است؛ نیاز به استفاده از فن‌آوری در كاشت، داشت و برداشت است كه با حضور افراد با صلاحیت علمی و عملی و رعایت همه نكات خرد جمعی جهت رسیدن به هدف مطلوب، قابل حصول خواهد بود.

آموزش رکن مهم این مجموعه

افرادی ماهر برای مدیریت تنظیم آب چاه‌ها تعیین و آموزش لازم برای برداشت مناسب از چاه‌ها و جلوگیری از مصرف بی‌رویه داده ‌شود. آگاه‌سازی كشاورزان برای منافع آنها در مشاركت و حفظ منابع آب در درازمدت، نظارت مستمر بر نزولات جوی و تاثیر آن در میزان آب چاه‌ها انجام شود.

سیاست‌هایی برای استفاده از حداقل آب چاه‌ها جهت به دست آوردن بیشترین محصول با قیمت بازار به نحوی كه آب در حد ضرورت برای تامین زندگی روستائیان و تغذیه‌ی دریاچه بتواند نقش خود را بازی كند.

تشكیل شركت سهامی زراعی

برای رسیدن به اهداف سامان‌دهی آب چاه‌ها نیاز به تشكیل شركت سهامی زراعی با سهامداری صاحبان چاه‌ها و زمین‌داران اطراف دریاچه می‌باشد كه این شركت می‌تواند مصرف آب چاه‌ها را كنترل و با برقرار كردن الگوی كشت با مصرف حداقل آب، حداكثر محصول را برداشت کند. مراحل كاشت، داشت و برداشت محصول هم با رعایت مسائل فنی و حداكثر صرفه‌جویی به بهترین وضع صورت گیرد.

بدیهی است این شركت ماشین‌آلات كشاورزی را با قیمت مناسب و به صورت اجاره در اختیار صاحبان زمین‌ها و چاه‌داران قرار داده و در اقتصادی شدن كشاورزی موفق خواهد بود. برای مجاب كردن زارعان به سهامدار شدن در این شركت‌ها نیاز به اقدامات تسهیل‌گری وسیعی است كه همراه با مشوق‌ها بایستی صورت پذیرد.

مجری شركت‌های سهامی زراعی كه دارای قانون مشخص بوده و اساس‌نامه‌ی آن بعد از انقلاب در هیئت دولت بررسی و به تصویب رسیده است، به عهده وزارت جهاد كشاورزی بوده و با اجرای آن در واقع یك اصلاح سیستماتیك برای حل معضلات فعلی برداشت و مصرف آب صورت گرفته و نشانگر استفاده از مدیریت فنی و مهندسی همراه با عوامل انسانی و اجتماعی خواهد بود.

جا دارد كارگروهی متشكل از نمایندگان وزارت جهاد كشاورزی، وزارت نیرو، سازمان برنامه و بودجه و با دعوت از دیگر ارگان‌های اجتماعی و زیربط، زیر نظر شورایعالی آب، تشكیل و با استفاده از مشوق‌های گوناگون مثل پرداخت تسهیلات كم‌بهره و سایر خدمات معقول و منطقی، در جهت علاقمندكردن زارعان به عضویت در این شركت، وظیفه تاریخی و اساسی خود را برای عبور از بحران آب دریاچه ارومیه به درستی ایفا كنند.