تالاب‏‌های بین‏‌النهرین و گلوی تشنه عراق

احیـاء و حفـظ تـالاب‌هـای بیـن‌النهریـن در مـواجهـه بـا تغییـرات اقلیمـی، چالش بـزرگ عـراق اسـت

مرداب‌های منطقه بین‌النهرین که به نام‌ اهوار جنوب عراق یا باتلاق‌های عراق نیز شناخته می‌شوند، مکان‌هایی شناخته‌شده هستند و به‌عنوان میراث جهانی سازمان آموزش، علمی و فرهنگی ملل متحد، موسوم به یونسکو، ثبت شده‌اند. به عقیده این سازمان، «مرداب‌ها و یا هورهای جنوب عراق یکی از بزرگترین سامانه‌های مردابی جهان هستند که در داخل یک کشور و در محیطی بسیار گرم و خشک و منحصربه‌فرد واقع شده‌اند». با این حال، اخیراً مرداب‌ها با فاجعه زیست‌محیطی روبه‌رو هستند و هر روز عناوین اخبار زیست‌محیطی، خبر مرگ مرداب‌ها را می‌دهد. این مرگ صرفاً منحصر به مرداب‌ها نمی‌شود چراکه اگر شرایط مرداب‌های عراق بحرانی شود، معیشت اکوسیستم‌های جانوری و جوامع انسانی که از قبل هم با تغییرات اقلیمی دست‌وپنچه نرم می‌کردند، به خطر خواهد افتاد چراکه جوامع انسانی و اکوسیستم جانوری حول این مرداب‌ها و استفاده از آنها شکل گرفته است. اگر مرداب بمیرد، آنها هم خواهند مرد. براساس برآوردهای وزارت منابع آب عراق، این امکان وجود دارد که طی 10سال آینده حدود 25 درصد منابع آب شیرین عراق از بین برود. این برآورد به وضوح نشان می‌دهد که مرداب‌های عراق نیز در حال ناپدید شدن هستند.

با توجه به این برآورد وحشتناک، بدیهی است که اگر دولت عراق بخواهد وضعیت را از بحران خارج کند، مجبور است سطح آگاهی در مورد وضعیت فعلی مرداب‌های عراق را افزایش داده و در سال‌های آینده در شناسایی بحران و ابعاد آن و اولویت‌بندی برای مدیریت بحران، مداخلات فوری صورت دهد. خصوصاً اینکه در ماه‌های تابستان، دمای هوا در عراق به‌شدت افزایش می‌یابد و این افزایش دمای غیرمعمول، بر شدت بحران می‌افزاید.

اما در ابتدا بیائید نگاهی به وضعیت مرداب‌های عراق داشته باشیم. روند تخریب مرداب‌های عراق در طول تاریخ معاصر این کشور به چه شکل بوده است و در حال حاضر این مرداب‌ها چه وضعیتی دارند؟ دولت عراق چه اقدامات اساسی برای حفظ مرداب‌ها انجام داده و یا در دستور کار دارد؟ پروژه بازیافت فاضلاب عراق که به‌نام «بهشت در عراق» شناخته می‌شود، چیست و قرار است چه تاثیری در روند کنترل بحران داشته باشد.

تکامل تالاب‌های عراق

اهوار عراق از سه منطقه باستانی و چهار منطقه مردابی تالابی تشکیل شده است. ویرانه‌‌های سه شهر باستانی در اهوار با نام‌های اوروک، اور و اریدو، بقایای تمدن سومری در منطقه بین‌النهرین جنوبی هستند که قدمت آنها به هزاره چهارم و سوم پیش از میلاد بازمی‌گردد. چهار منطقه مردابی تالابی اهوار عراق معمولاً با نام‌های هویزه، حمار شرقی، حمار غربی و تالاب مرکزی شناخته می‌شوند. همه این مناطق عمدتاً از آب رودخانه‌های دجله و فرات تغذیه می‌شوند.

تخریب تالاب‌های عراق با زهکشی برخی مناطق به‌منظور توسعه میادین نفتی و استخراج نفت در جنوب عراق آغاز شد. نفت در عراق برای اولین بار در دهه 1950 کشف شد، اما استخراج و تولید نفت در مقیاس کامل و بزرگ تا دهه 1970 به طول انجامید. تولید نفت در عراق در 44 سال، از سال 1979 به اوج خود رسید. بعدها، فعالیت‌های جنگی درجنگ ایران و عراق بین سال‌های 1360 تا 1368 آسیب‌های شدیدی به هویزه و مرداب فرامرزی و تالاب‌های مرکزی واقع در بین رودخانه‌های دجله و فرات وارد کرد. پس از جنگ خلیج‌فارس که در دهه 90 میلادی درگرفت، دولت صدام حسین، رئیس‌جمهوری اسبق عراق، یک کمپین زهکشی گسترده علیه تالاب‌های عراق را برای اهداف به اصطلاح اقتصادی دنبال کرد. اما همانطور که در چندین منبع آمده است، خشک شدن تالاب‌ها عمدتاً ناشی از عزم صدام حسین برای مقابله‌به‌مثل و محروم کردن دشمنانش از مخفیگاه‌هایی بود که در این تالاب‌ها برای خود تدارک دیده بود. جورج بوش پدر، رئیس‌جمهور اسبق آمریکا پس از شکست‌دادن ارتش عراق توسط ائتلاف نظامی به رهبری ایالات متحده در ماه مارس 1991، کردها و شیعیان را تشویق کرد تا علیه صدام‌حسین قیام کنند اما زمانی که آنها شورش کردند، ایالات‌متحده به لحاظ نظامی از آنها حمایت نکرد. صدام حسین در ادامه ارتش خود را بسیج کرد و با اعزام هلیکوپترهای جنگی، ده‌ها هزار غیرنظامی را به قتل رساند. در این زمان بود که خصوصاً شورشیان شیعه به سمت تالاب‌ها گریختند. در اواسط دهه 1990، کارزار زهکشی صدام حسین، باعث شد تالاب‌های عراق تا کمتر از 10 درصد از مساحت قبلی خود کوچک شوند. برنامه محیط‌زیست سازمان ملل متحد، این زهکشی‌ها را بدترین فاجعه زیست‌محیطی ناشی از مداخله انسان در قرن اخیر نامید. تا زمانی که حمله آمریکا به عراق در سال 2003 رخ داد، بخش‌هایی از تالاب‌های عراق، عمدتاً از طریق اقدامات محلی، دوباره آب‌گیری شدند. احیای سایر بخش‌های این تالاب‌ها فرآیند کندی داشت اما تا سال 2007، تقریباً 70 درصد این تالاب‌ها مجدداً آبگیری شد.

با این حال، طی سال‌های اخیر، احیای بیشتر تالاب‌ها و حتی نگهداری تالاب‌های احیاشده، به دلیل کاهش سطح، ساخت سدها و انحرافات مسیر آب در بالادست رودخانه‌های دجله و فرات، چه در داخل عراق و چه در خارج از عراق و کشورهای بالادست، با موانع جدی روبه‌رو شده است. به‌طور کلی، مدیریت ضعیف منابع آب، بدتر شدن کیفیت آب و تغییرات اقلیمی از دلایل اصلی خشک شدن تالاب‌ها در عراق به شمار می‌روند. پائین‌رفتن سطح آب تالاب‌ها موجب شده تا در چندین دوره متفاوت، اعرابی که در کنار این تالاب‌ها زندگی می‌کردند و از این تالاب‌ها امرار معاش می‌کردند، مجبور به مهاجرت به شهرها و به‌خصوص شهر بصره شوند که در جنوب منطقه تالابی قرار گرفته است. اما مهاجران وقتی که به شهرها وارد شدند، با مشکلات جدیدی نظیر دسترسی محدود خدمات مالی و اجتماعی مواجه شدند و به این ترتیب توانایی‌شان برای دریافت خدمات و حقوق شهروندی مورد نیاز انقدری نبود که بتوانند معیشت خودشان را به میزان کافی حفظ کنند.

البته دولت عراق در سال 2013 اقدام مفیدی در جهت حفظ و احیای تالاب‌ها صورت داد. بغداد در جولای سال 2013، تالاب‌های عراق را به‌عنوان اولین پارک‌های ملی ثبت کرد. در سال 2017، گزارش شد که وزارتخانه‌های منابع آب و محیط‌زیست عراق همچنان به شکلی فعال در طرح احیای تالاب‌های عراق مشارکت دارند و منابع آبی مورد نیاز را به‌عنوان بخشی از برنامه بیست‌وپنج‌ساله مدیریت منابع آب کشور، به این تالاب‌ها اختصاص می‌دهند.

چند سال بعد، دولت عراق پیشنهاد داد که تالاب‌ها و همچنین برخی از سایت‌های باستان‌شناسی واقع در اطراف بخش زه‌کشی‌شده تالاب‌ها، به‌عنوان میراث جهانی معرفی شوند. یونسکو این پیشنهاد را در اوایل جولای سال 2016 به شرط ارائه برنامه‌های مدیریتی مناسب ذیل محدودیت منابع آب منطقه، تصویب کرد. این نامگذاری کم‌وبیش تضمین‌کننده بقای احیاشده برای استفاده نسل‌های آینده بود، زیرا دولت عراق این پیشنهاد را داوطلبانه ارائه کرد اما صرف‌نظر از این تحولات مثبت، تالاب‌های عراق در عصر حاضر در معرض تهدیدات گوناگون و شدیدی قرار دارند. برخی از مهمترین عوامل شکل‌دهنده این تهدیدات عبارتند از سدسازی در بالادست رودخانه‌های بالادست و تغییرات اقلیمی.

سدسازی در رودخانه‌های بالادست

یکی از مهمترین و آسیب‌زننده‌ترین عواملی که در کاهش عرضه آب به تالاب‌های عراق نقش دارد، سدسازی در بالادست رودخانه‌های بالادستی است. فرقی نمی‌کند که چه کشورهایی اقدام به ساخت این سدها کرده باشند. در ترکیه، سوریه و ایران سد‌هایی بر روی منابع آبی تالاب‌های عراق ساخته شده است و آب را به تالاب‌های داخل این کشور هدایت می‌کند. وقتی که سدی ساخته می‌شود، آب در پشت سد تجمیع می‌شود و تبخیر آب که به واسطه افزایش دمای هوای ناشی از تغییرات اقلیمی بیشتر نیز شده است، این مشکل را تشدید می‌کند. به‌ویژه در طول ماه‌های گرم تابستان، زمانی که افزایش دما باعث تخلیه بیشتر مخازن سدها می‌شود، مشکل تشدید می‌شود.

عراق در حال مذاکرات ادامه‌داری با همسایگان بالادست خود بوده است تا آب بیشتری وارد خاک خود کند، اما وضعیت هنوز بهبود نیافته است. برای مثال قرار بود مذاکراتی بین رجب‌طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه و محمدشیاع السودانی، نخست‌وزیر عراق در فوریه سال 2023 انجام شود اما تاکنون هیچ گزارش رسانه‌ای مبنی بر اینکه چنین مذاکره‌ای انجام شده باشد، منتشر نشده است. انتخابات عراق و زلزله مهیب در ترکیه و سوریه به همراه برخی از تحولات دیگر، زمینه‌ها را برای انجام هرگونه گفت‌وگویی در این خصوص از بین برده است. آنچه در آینده می‌تواند اندکی از مشکلات عراق را حل کند این است که عراق و ترکیه بتوانند در سطح وزیران به توافقی در خصوص سهم آب هر دو کشور از رودخانه‌های دجله و فرات برسند. این توافق باید به‌گونه‌ای باشد که هر دو کشور ترکیه و عراق از آن سود ببرند. از ماه مارس سال 2023، این استراتژی دنبال شده و تا حدودی موفقیت‌آمیز بوده است. مذاکره‌کنندگان ترکیه و عراق در نهایت با یکدیگر ملاقات و توافق کردند که روابط و همکاری‌های دوجانبه را در همه بخش‌ها از جمله امنیت، تجارت و اقتصاد و همچنین در مدیریت منابع آب در عراق و برطرف کردن کاهش آن، بهبود بخشند.

تغییرات اقلیمی

البته تغییر اقلیم، یک مشکل جهانی است اما عراق پنجمین کشور آسیب‌پذیر جهان در برابر تغییرات اقلیمی است. این کشور با چالش‌های جدی مانند افزایش دمای هوا، کاهش بارندگی و شوری آب و طوفان‌های گردوغبار مواجه است. عراق و مصر دو کشور خاورمیانه و شمال آفریقا هستند که بیشتر در معرض بالا آمدن سطح آب دریا هستند. دلیل اصلی این است که این کشورها دارای مناطق دلتایی- نظیردلتای رود نیل در مصر و دلتای دجله و فرات در عراق- هستند. اگر افزایش سطح دریاها در عراق، به‌ویژه در استان بصره، به همین شکل پیش برود، به تدریج بصره نیز شبه ونیز ایتالیا خواهد شد. علاوه بر افزایش سیلاب‌ها در عراق، گستره شوره‌زارها نیز افزایش یافته است. در نتیجه بالا آمدن سطح دریاها، نمک موجود در آب خلیج‌فارس از طریق شط‌العرب، که دجله و فرات را به خلیج‌فارس وصل می‌کند، به سمت منابع آبی جنوب عراق حرکت کرده است. اینکه نمک خلیج‌فارس از طریق شط‌العرب به سمت عراق می‌رود، نتیجه پژوهش و بررسی مدل‌های تحقیقاتی است که نشان داده که آب دریا به داخل تالاب‌های عراق نفوذ کرده است. جریان آب رودخانه فرات نیز کاهش یافته است. کاهش جریان آب از سمت فرات باعث تسریع بالا آمدن آب دریا می‌شود و باعث بروز سیل و مشکلات دیگر، هم در بصره و هم در شهرهایی در ایران می‌شود که در حوزه پائین‌دست فرات قرار دارند.

نفوذ آب شور به تالاب‌های عراق پیشتر نیز بر منابع آب شیرین عراق در حوزه‌های بهداشت، مصرف خانگی، صنعت و آبیاری کشاورزی اثر منفی گذاشته است. در سال 2015، میزان شوری آب به میزان غلظت 20 هزار ذره در یک میلیون افزایش یافت. این میزان افزایش شوری تأثیر نامطلوبی بر بخش‌های دامداری و ماهیگیری و پرورش گاومیش در عراق دارد. بسیاری از مردم محلی برای امرار معاش خود به این مشاغل متکی هستند؛ افزایش دمای هوا، در کنار کاهش شدید بارندگی- که هر دو در نتیجه تغییرات اقلیمی حادث شده‌اند - معیشت مردم محلی را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد.

واضح است که دولت کنونی عراق باید موضوع تغییر اقلیم را در اولویت قرار دهد. در سال 2021، دولت برهم‌صالح، رئیس‌جمهور سابق، طرحی را برای اجرای پروژه احیای بین‌النهرین معرفی کرد. ذیل این طرح، تعدادی از اهداف هم‌راستا در مبارزه با اثرات سوءتغییرات اقلیمی، از جمله تلاش‌های بزرگ در سطح ملی برای احیای جنگل‌ها در جنوب و غرب عراق (عمدتاً از طریق کاشت درختان نخل)، بهینه‌سازی مدیریت آب و افزایش استفاده از انرژی خورشیدی تعریف شد اما این طرح هرگز به نتیجه نرسید.

در 15 فوریه سال 2023، بیانیه مشترک کمیته عالی هماهنگی ایالات‌متحده آمریکا و عراق بر تعهد هیئت عراقی به انتشار استراتژی جامع دولت عراق برای مقابله با تغییرات اقلیمی تأکید کرد. در این بیانیه، ایالات‌متحده آمریکا و عراق توافق کردند که پروژه‌های بی‌نیاز کردن عراق از سوزاندن گاز را به سرعت اجرا کنند تا هدف صفر کردن سوزاندن گاز تا سال 2030 در راستای تحقق جهانی مبتنی بر عدم استفاده از متان، محقق شود. عراق در دومین جایگاه جهان از جهت برخورداری از مشعل‌های گازسوز قرار دارد.

علاوه بر این، مذاکرات‌کنندگان عراقی و آمریکایی در مورد طرح‌هایی برای گسترش برنامه مبارزه با تغییرات اقلیمی گفت‌وگو کردند چراکه ایالات متحده در پنج سال گذشته بیش از 2/1میلیارد دلار در راستای توسعه، به عراق کمک کرده است. به‌طور خاص، این کمیته بر نیاز به ساخت و توسعه پروژه‌های مزرعه خورشیدی و ایجاد یک چارچوب قانونی برای جذب منابع مالی در زمینه انرژی‌های تجدیدپذیر متمرکز شده است. درحالی‌که موفقیت این طرح‌های پیشنهادی هنوز مشخص نیست اما اولویت‌بندی طرح‌های مبارزه با اثرات تغییر اقلیم، به منظور کاهش آسیب‌پذیری عراق در برابر اثرات این تغییرات و تقویت ظرفیت سازگاری این کشور با این بحران، بسیار اهمیت دارد. علاوه بر تغییرات اقلیمی، مدیریت ضعیف نیز به‌طور قابل توجهی در تشدید وخامت وضعیت تالاب‌ها اثرگذار بوده است. تکنیک‌های قدیمی آبیاری و فقدان سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها به این معنی است که بسیاری از منابع محدود آب عراق، یا هدرهدر می‌رود یا آلوده می‌شود و به این ترتیب وضعیت را از بد به بدتر تبدیل می‌کند.

در طول سال‌ها، به‌ویژه در تالاب‌های عراق، تلاش‌هایی برای کاهش مشکلات فوق‌الذکر با کمک‌گرفتن از سازمان‌های محلی فعال در عراق صورت گرفته است. یکی از ابتکارات مهم، طرح بهشت در عراق است که یک پروژه طراحی فاضلاب است که توسط سازمان Nature Iraq و مؤسسه Ecotechnics (واقع در بریتانیا و ایالات متحده) حمایت می‌شود. به گفته مریدل روبنشتاین، مدیر این پروژه، این طرح زمینه‌های محیطی و فرهنگی را برای احیای تالاب‌های جنوب عراق فراهم می‌کند. این پروژه شامل دو بخش کلیدی است: احیای تالاب (یک‌سوم پروژه) و طراحی اقدامات فرهنگی (دوسوم پروژه). تلاش‌های مرتبط با احیای تالاب‌ها که یک‌سوم اول پروژه است، در حال حاضر تکمیل شده است اما دست‌اندرکاران این پروژه همچنان منتظر دریافت سرمایه‌ بیشتر برای طراحی‌های فرهنگی هستند.

این پروژه با پوشش 29 هزار و 500 مترمربع، احیای تالاب‌ها را به مساحت 10 هزار مترمربع با استفاده از فناوری بازیافت فاضلاب پایدار تضمین می‌کند. در این طرح، فاضلاب به سطح زیرین جریان تالابی می‌رود و با استفاده از باکتری‌ها، مواد آلی را به مواد معدنی تبدیل کرده و آب را تمیز می‌کند و مواد مغذی را برای گیاهان فراهم می‌کند.

ویژگی‌های بخش فرهنگی پروژه شامل عناصر طراحی زیر در یک باغ باتلاقی است:

1-طرحی شامل گل با الهام از گلدوزی روی پتوهای عروسی در منطقه بین‌النهرین.

2-عناصر طراحی گرافیکی و نقش برجسته‌های دیواری سرامیکی براساس مهرهای استوانه‌ای سومری با قدمت 3000 تا 5000 سال که تصاویری از نانا، خدایگان ماه دراور و پادشاه نیمه اسطوره‌ای اوروک در بین‌النهرین در حماسه گیلگمش را نشان می‌دهد.

3-سازه‌هایی برای ایجاد سایه و فضای استراحت که با استفاده از نی ساخته خواهد شد. این سازه‌ها شکل سنتی و پایدار محلی از ساخت‌وسازی است که بیش از 7000 سال است برای ایجاد فضاهای خنک و همچنین اجازه عبور نور خورشید از آن استفاده می‌شود.

نتیجه‌گیری

با توجه به تمام چالش‌هایی که در بالا مورد بحث قرار گرفت، مشخص است که پروژه بهشت در عراق، برای احیای کامل و حفظ تالاب‌های عراق کافی نخواهد بود. برای محقق کردن این دو هدف، عراق به یک اراده سیاسی، هم در سطح محلی و هم در سطح منطقه‌ای نیاز دارد. اگرچه السودانی، نخست‌وزیر عراق در ماه مارس سال 2023 وعده داده که با بحران تغییرات اقلیمی از طریق گذار عراق از مصرف انرژی فسیلی به استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر مقابله کند، اما واقعیت این است که محقق کردن این هدف به تلاش و تعهد مداوم در اجرای طرح‌ها نیاز دارد و این طرح‌ها نباید مورد غفلت قرار بگیرند. چه اینکه در دولت برهم صالح، پروژه قبلی احیای تالاب‌های بین‌النهرین عراق مورد غفلت قرار گرفته و کنار گذاشته شد. علاوه بر این، بودجه طرح بهشت در عراق باید در اختیار نهادهای مناسب و کاربلد قرار بگیرد. پیش‌بینی می‌شود که اگر عراق بخواهد این مسیر را طی کند، به اعمال فشار سیاسی مداوم بر کشورهای همسایه برای دریافت منابع آبی بیشتر نیاز خواهد داشت. بنابراین احتمالا فشارهای عراق بر ایران نیز افزایش خواهد یافت. به‌رغم گفت‌وگوهای موفقیت‌آمیز بین عراق و ترکیه در ماه مارس سال 2023، به احتمال زیاد عراق به همکاری با گروه‌هایی از بازیگران غیردولتی روی خواهد آورد تا بتواند از پتانسیل‌های آنها در اعمال فشار بر کشورهای همسایه برای دریافت منابع آبی بیشتر ادامه دهد. عراق نمی‌تواند برای تامین آب مورد نیازش، صرفاً به امید فصل‌های پربارش بنشیند. به‌ویژه اینکه در جنوب عراق باران به ندرت می‌بارد. به بیان ساده‌تر، هر کدام از کشورهای منطقه دیر یا زود به سمت اجرای سیاست‌های مدیریت منابع آبی و دریافت هر چه بیشتر حقابه از منابع آبی فرامرزی خواهند رفت. عراق نیز از این قاعده مستثنی نیست. اگر این تلا‌ش‌ها در چارچوبی خارج از چارچوب همکاری‌های منطقه‌ای و به موازات مدیریت منابع داخلی آب انجام نشود، در نهایت احتمال بروز درگیری‌های منطقه‌ای بر سر منابع آب، افزایش می‌یابد. عراق کشوری است که طی چهار دهه گذشته سه جنگ خونین و زیان‌بار را تجربه کرده است و آنقدر پتانسیل ندارد که بخواهد بار دیگر خود را درگیر جنگی جدید کند. عراق بیش از این نمی‌تواند آتش جنگ را تحمل کند. هرچند آتش تنشگی نیز برای بغداد قابل تحمل نیست.

منابع:

FAO / UNESCO / Reuters / Carnegie Endowment