لبـــه تیغ

انتخابات ریاست‌جمهوری ترکیه فردا برگزار می‌شود و نامزدها برای به‌دست گرفتن آینده ترکیه با هم مبارزه خواهند کرد

فردا مردم ترکیه به پای صندوق‌های رای می‌روند تا در انتخابات ریاست‌جمهوری و پارلمانی که رقابتی‌ترین انتخابات از سال 2002 و روی کار آمدن حزب حاکم عدالت و توسعه در ترکیه است، شرکت کرده و رای خود را به صندوق بیاندازند. رقابت در این انتخابات میان دو ائتلاف سیاسی اصلی ترکیه در جریان است. در یک‌سو اتحاد خلق به رهبری رجب‌طیب‌اردوغان، رئیس حزب عدالت و توسعه و رئیس‌جمهوری فعلی ترکیه و در سوی دیگر ائتلاف ملت به رهبری کمال قلیچداراوغلو، رئیس حزب جمهوری‌خواه خلق ایستاده‌ است.

اگرچه این رقابت انتخاباتی، نبردی برای به‌دست گرفتن آینده ترکیه است، اما باید اذعان کرد که ماهیت این رقابت به‌شدت تحت تاثیر گذشته و تاریخ ترکیه قرار دارد. کودتای نافرجام در ترکیه که هفت سال پیش به وقوع پیوست، چشم‌انداز سیاسی این کشور را تغییر داد و منجر به تغییر نظام سیاسی ترکیه از پارلمانی به ریاستی و تشکیل اتحادهای سیاسی جدید شد. از آن زمان تاکنون، ‌ترکیه شاهد مبارزات و رقابت‌های سیاسی بر سر هویت ملی و مذهبی بوده است. دو حزب بزرگ ترکیه اعم از حزب عدالت و توسعه و حزب جمهوری‌خواه خلق، ائتلاف‌هایی علیه یکدیگر ایجاد کردند و سعی دارند گفتمان سیاسی و سیاست خارجی کشور را بازتعریف کنند. از یک‌سو، حزب عدالت و توسعه به ترویج ایدئولوژی مذهبی ادامه می‌دهد و از سوی دیگر حزب جمهوری‌خواه خلق مواضع سکولاریستی خود را کاهش داده و از اشتباهات گذشته خود که برای دهه‌ها بلوک گسترده محافظه‌کار ترکیه را از این حزب دور کرده بود، فاصله گرفته است. صرف‌نظر از نتیجه، این انتخابات نقطه عطفی در روند توسعه سیاسی و اقتصادی ترکیه محسوب خواهد شد.

کاهش محبوبیت اردوغان

بی‌تفاوتی برای شرکت در انتخابات، در میان بسیاری از رای‌دهندگان ترکیه، به‌ویژه در رای‌دهندگان جنوب این کشور، یعنی جایی که زمین‌لرزه مهیب در زمستان بیش از 50 هزار نفر را به کام مرگ کشاند، به وضوح دیده می‌شود. شهروندان معمولی ترکیه باور دارند که وضعیت اقتصادی بدون توجه به اینکه چه کسی در انتخابات آینده پیروز می‌شود، بهتر نخواهد شد. آنها از اختلافات اساسی بین احزاب سیاسی خسته و کلافه شده‌اند. البته مشارکت کم رای‌دهندگان در مناطق کردنشین می‌تواند امید اردوغان برای پیروزی در انتخابات برای یک دوره دیگر را پررنگ‌تر کند. حمایت از اردوغان در مناطق شرقی و جنوب شرقی ترکیه اندک است. اما در طرف مقابل، حزب دموکراتیک خلق‌ که طرفدار کردها است و در فهرست حزب چپ سبز در انتخابات شرکت می‌کند، از پیش حمایت خود را از قلیچداراوغلو اعلام کرده است. اگرچه حزب اسلامگرای کرد مطالبه آزاد، اعلام کرده که از اردوغان برای ریاست‌جمهوری حمایت خواهد کرد، اما این حمایت نمی‌تواند آرای ازدست‌رفته حزب دموکراسی و پیشرفت و حزب آینده که قبلا از حزب عدالت و توسعه جدا شده بودند را جبران کند. بعید است که حزب عدالت و توسعه بتواند اکثریت را در پارلمان 600 نفری ترکیه به‌دست آورد، چراکه پایگاه رای این حزب با اصلی‌ترین متحدش یعنی حزب جنبش ملی‌گرایی، همپوشانی دارد. بسیاری از رأی‌دهندگانی که شیوه اقتدارگرایانه اردوغان در حکمرانی را نمی‌پذیرند به حزب جنبش ملی‌گرایی ترکیه کوچ کرده‌اند. البته این دسته از رای‌دهندگان در انتخابات ریاست‌جمهوری به رجب‌طیب‌اردوغان رای خواهند داد اما در انتخابات پارلمانی از نامزدهای حزب خود حمایت خواهند کرد تا نامزدهای حزب عدالت و توسعه.

باید اذعان کرد که حزب عدالت و توسعه از حمایت تزلزل‌ناپذیر زنان محافظه‌کار و سنتی برخوردار بود، چراکه بعد از اقدام اردوغان در لغو ممنوعیت حجاب برای کارکنان بخش دولتی، این دسته از زنان به متحدان خلل‌ناپذیر اردوغان تبدیل شده‌اند. تغییر برخی رویکردهای اداری و سیاسی که به زنان محجبه امکان داد تا در مشاغلی نظیر افسر پلیس، قاضی و استاد دانشگاه مشغول به کار شوند، یکی از مهمترین دلایل محبوبیت اردوغان در دهه نخست به قدرت رسیدن‌اش بوده است. بیش از 20 سال از به قدرت رسیدن اردوغان و حزب عدالت و توسعه در ترکیه گذشته است‌ و امروز زنان ترکیه، حقوقی به‌دست آورده‌اند که نمی‌شود انکارشان کرد.

اردوغان بارها به اقدام خود در حذف ممنوعیت حجاب اشاره کرده است تا ثابت کند که از زمان تأسیس جمهوری ترکیه در سال 1923 بیش از بسیاری از اسلاف خود، در جهت احقاق حقوق زنان، کار انجام داده است. جالب است که او در سخنرانی‌های خود درباره زنان، با ادبیات سنتی سخن می‌گوید و زنان ترکیه را با عناوینی نظیر مادر و خانه‌دار توصیف می‌کند. بسیاری بر این باورند که گفتمان اردوغان در مورد مسائل جنسیتی، با روند توسعه اجتماعی و سرعت شهرنشینی کشور همگام نبوده است. در ترکیه امروز، زنان، از جمله آنهایی که محجبه هستند، خواهان کار و دستمزد برابر با مردان هستند.

نمونه دیگری از رویکرد اردوغان به موضوع زنان، خروج سال 2021 ترکیه از کنوانسیون استانبول درباره حذف خشونت علیه زنان است. همه این اقدامات بخشی از مواضع دولت اردوغان است که آنها را به نام دفاع از ارزش‌های خانواده و مقابله با آنچه که ارزش‌های فاسد و منحط غربی می‌نامد، پیش می‌برد. با این حال، دولت اردوغان در طی کردن این روند با برخی مخالفت‌ها هم روبه‌رو شده است. تصمیم اردوغان برای مشارکت دادن دو حزب اسلام‌گرا در ائتلاف خود باعث ایجاد اصطکاک در حزب عدالت و توسعه شده است. این دو حزب از جمله احزاب اسلامگرایی بودند که خواستار خروج ترکیه از کنوانسیون استانبول شدند.

برخی از زنان محافظه‌کاری که از تغییراتی که در حزب عدالت و توسعه دیده‌اند ناامید شده‌اند، می‌توانند در روز انتخابات به‌جای رای دادن به اردوغان یا قلیچداراوغلو، در خانه بمانند. نکته دیگر اینکه اردوغان دیگر به‌عنوان قهرمان نسل جوانی که به سبک زندگی خاصی که به دستاوردهای دوران اردوغان نسبت داده می‌شود، عادت کرده بودند، مطرح نیست. بحران مالی، پیشرفت اقتصادی چند سال اول حکومت اردوغان را از بین برده است و به فرسایش پایگاه رای او منجر شده است.

قدرت بلوک محافظه‌کار

بلوک محافظه‌کار در اکثر انتخابات ترکیه، به‌ویژه در انتخابات ریاست‌جمهوری، یک عنصر تعیین‌کننده است. محافظه‌کاران، 21 سال پیش، اردوغان و حزب عدالت و توسعه را به قدرت رساندند و همچنان از او حمایت می‌کنند. احمد داوود اوغلو، نخست‌وزیر سابق، بنیانگذار حزب آینده وابسته به حزب جمهوری‌خواه خلق، گفته است که اپوزیسیون باید رای محافظه‌کاران را با هدف شکست اردوغان جلب کند.

دهه‌هاست که در ترکیه بین نیروهای محافظه‌کار و سکولار، به‌ویژه حزب جمهوری‌خواه خلق، درگیری و رقابت در جریان است. محافظه‌کاران، از جمله جنبش مذهبی و ملی اسلامی، حدود 45 درصد از جمعیت ترکیه را تشکیل می‌دهند. اگر بخواهید گروه‌های مذهبی کُرد را نیز در زمره محافظه‌کاران ترکیه به حساب بیاورید، آن‌وقت جمعیت محافظه‌کاران به بیش از
50 درصد جمعیت ترکیه افزایش می‌یابد. اردوغان در انتخابات قبلی توانست آرای کُردهای محافظه‌کار را به دست آورد که با توجه به اینکه حدود یک‌سوم قانونگذاران حزب عدالت و توسعه کُرد هستند، این دستاورد منطقی به نظر می‌رسد. با توجه به اینکه حزب عدالت و توسعه در همه انتخابات‌هایی که از سال 2002 تاکنون برگزار شده، دست برتر را داشته، حزب جمهوری‌خواه خلق تلاش کرده است تا رای‌دهندگان محافظه‌کار را با ترویج رویکرد‌های مداراطلبانه نسبت به گروه‌های مذهبی، احترام به پوشش مذهبی و اتحاد با احزاب اسلامی به سمت خود جلب کند. با این حال، محافظه‌کاران همچنان معتقدند که اردوغان تنها رهبر سیاسی است که می‌تواند خواسته‌های مردم ترکیه را برآورده کند. اردوغان بارها به حامیان خود یادآوری کرده است که پس از اینکه مصطفی کمال آتاترک در سال 1935 مسجد ایاصوفیه را به موزه تبدیل کرد، او بود که در سال 2020 درهای این مسجد را برای عبادت به روی عموم مردم باز کرد.

در واقع، اردوغان رویکردهای محافظه‌کارانه زیادی را در پیش گرفته است و همین رویکردها بود که درگیری‌های قابل توجه او با نیروهای سکولار و ارتش را دامن زد؛ درگیری‌هایی که در هفت سال پیش به یک کودتای نافرجام علیه اردوغان ختم شد. البته اردوغان بر این موانع غلبه کرد، اما با بدتر شدن شرایط اقتصادی و بالا رفتن میزان تورم، انتخابات فردا، چالش جدید و بزرگی برای او ایجاد کرده است. اردوغان به‌دنبال جلوگیری از تمرکز افکار عمومی ترکیه به‌ویژه حامیانش بر مشکلات اقتصادی این کشور بوده است. او حتی از پذیرش مسئولیت افزایش قیمت مواد غذایی شانه خالی کرده و در یک گردهمایی که اخیرا برگزار شد، به رای‌دهندگان گفت: «می‌دانم که شما رهبر خود را فدای پیاز یا سیب‌زمینی نمی‌کنید.» این اظهارنظر اردوغان در پاسخ به یک کمپین تحت رهبری مخالفان مطرح شد که او را مسئول افزایش سرسام‌آور قیمت‌های مواد غذایی اصلی معرفی می‌کرد. قیمت پیاز، که یک ماده غذایی ضروری در غذاهای ترکی است و از تصویر آن به‌عنوان نماد در کمپین‌های ضداردوغان استفاده می‌شود، در سه ماه گذشته چهار برابر شده است. اگرچه این مسئله یک نکته کوچک در یک زمینه بسیار گسترده‌تر است، اما باز هم موجبات شرمساری اردوغان را فراهم کرده است. اردوغان نیز به نوبه خود قلیچداراوغلو و متحدانش را به دلیل همراهی و اتحاد با حزب کُردی دموکراتیک خلق، متهم به خیانت به منافع ملی کرده است. اردوغان از این حزب کردی به‌عنوان شاخه‌ای از حزب شبه‌نظامی کارگران کردستان یاد می‌کند.

برگ برنده

چند ماه پیش، اردوغان هیئتی را به مقر حزب دموکراتیک خلق در آنکارا فرستاد و پیشنهاد گفت‌و‌گو در مورد راه‌حل دموکراتیک برای حل مسئله کردها را مطرح کرد. رهبران حزب دموکراتیک خلق این پیشنهاد را رد کردند و با اشاره به زندانی شدن رهبران برجسته حزب دموکراتیک خلق، بسیاری از نمایندگان پارلمان، بیش از 40 شهردار و چندین هزار هوادار این حزب، نیت و وعده‌های اردوغان را زیر سوال برده و در تضاد با اعمالش ارزیابی کردند. در انتخابات شهرداری‌ها در سال 2019، حمایت حزب دموکراتیک خلق از نامزدهای حزب جمهوری‌خواه خلق در استانبول و آنکارا منجر به شکست حزب عدالت و توسعه شد. با این حال، نگرش همراه با سو‌ء‌استفاده احزاب اپوزیسیون نسبت به کردها پس از این انتخابات، باور کردها را در مورد غیرقابل اعتماد بودن مخالفان اردوغان تقویت کرد.

اردوغان اکنون باید سعی کند با علویان ترکیه به‌عنوان فرقه‌ای که بین 15 تا 20 درصد از جمعیت ترکیه را تشکیل می‌دهند، معامله کند. از زمانی که تلاش‌های قبلی حزب عدالت و توسعه برای برطرف کردن نگرانی‌ها و برآورده کردن خواسته‌های این فرقه شکست خورد، این گروه چپ‌گرا به اهداف حزب عدالت و توسعه که ریشه اسلام‌گرایانه دارد، مشکوک است. علویان خواستار به رسمیت شناختن عبادتگاه‌های خود توسط دولت ترکیه شده‌اند و به نظر می‌رسد اردوغان نیز با این درخواست موافقت کرده است. هرچند پایگاه رای محافظه‌کار حزب عدالت و توسعه، علویان را یک فرقه و نه یک فرقه اسلامی می‌داند. این نکته از این جهت حائز اهمیت است که قلیچداراوغلو، خودش یک علوی است.

راه‌رفتن بر لبه تیغ

اتحاد ملت متعهد شده است که در صورت پیروزی در انتخابات، بسیاری از سیاست‌های اردوغان را تغییر خواهد داد. این وعده شامل بازگشت به دموکراسی پارلمانی، کنترل پولی شدیدتر و تغییر قابل‌توجه در سیاست خارجی کشور می‌شود. این اتحاد همچنین متعهد شده است که برای عضویت کامل ترکیه در اتحادیه اروپا، بهبود روابط با ایالات متحده و بازگرداندن ترکیه به برنامه توافق برای خرید جت‌‌های جنگنده F-35 را پیگیری کند. حزب عدالت و توسعه، در عین حال، با استفاده از زبان آشتی‌جویانه که برای همه اقشار جامعه ترکیه جذاب است، تلاش می‌کند رای‌دهندگان بلاتکلیف را جذب کند. اگر این واقعیت را بپذیریم که رهبران احزابی که اتحاد ملت را شکل داده‌اند از طیف‌های سیاسی گوناگون آمده و دور هم جمع شده‌اند و بنابراین اشتباهات‌شان در مبارزات انتخاباتی بیشتر خواهد بود، آن‌وقت شاید بشود گفت که شانس اردوغان برای پیروزی در انتخابات فردا بیشتر است؛ احزابی که اتحاد ملت را شکل داده‌اند لزوما در اصل با هم متحد نیستند و پایگاه‌های رای‌شان نیز با هم تفاوت دارد. به جز حزب خوب، هیچ‌کدام از این احزاب، لیست‌های انتخاباتی مستقل ارائه نکرده‌اند، اما لیست‌های مشترکی با حزب جمهوری‌خواه خلق ارائه کرده‌اند که همین امر باعث می‌شود بسیاری از رای‌دهندگان رای خود را به اردوغان و حزب عدالت و توسعه بدهند. اردوغان و قلیچداراوغلو هر دو وعده داده‌اند که وضعیت اقتصاد را بهبود بخشند، تورم را کنترل کنند، درآمد سرانه سالانه را افزایش دهند و بیکاری را به حداقل برسانند. اردوغان همچنین برای پروژه‌های بزرگ زیرساختی، پروژه‌های حوزه انرژی و حوزه دفاعی فعالیت‌اش را بیشتر کرده است.

در هر صورت انتخابات فردا در ترکیه، یک نبرد بسیار دشوار خواهد بود. برخی معتقدند که دوران اردوغان به پایان رسیده است و قلیچداراوغلو پیروز این انتخابات خواهد بود. برخی دیگر نیز همچنان برای اردوغان شانس قائل هستند. در هر صورت باید گفت که اردوغان برای اینکه در این انتخابات به پیروزی برسد باید بر روی لبه تیغ گام بگذارد.