توافق قفقاز: فرصت‌ها و دام‌های یک صلح آمریکایی
روز ۸ آگوست دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور ایالات متحده، میزبان رهبران ارمنستان و آذربایجان در کاخ سفید بود تا از چارچوبی رونمایی کند که پتانسیل پایان دادن به دهه‌ها درگیری خونین در قفقاز جنوبی را دارد.
روز ۸ آگوست دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور ایالات متحده، میزبان رهبران ارمنستان و آذربایجان در کاخ سفید بود تا از چارچوبی رونمایی کند که پتانسیل پایان دادن به دهه‌ها درگیری خونین در قفقاز جنوبی را دارد. هرچند بسیاری از مؤلفه‌های این توافق از حدود یک سال پیش بر روی میز قرار داشت، اما برگزاری این مراسم رسمی در واشنگتن، یک فوریت سیاسی برای اقدام سریع و تثبیت آن ایجاد می‌کند.
محور اصلی این توافق، موافقت ارمنستان با گشایش یک نوار ۴۳ کیلومتری در خاک خود برای ایجاد یک کریدور تحت مدیریت آمریکاست. این مسیر، خاک اصلی آذربایجان را به منطقه جداافتاده نخجوان، که از نظر استراتژیک با ایران و ترکیه هم‌مرز است، متصل می‌کند. هدف نهایی این است که کریدور ترامپ برای صلح و رفاه بین‌المللی (TRIPP)، به بخشی حیاتی از یک مسیر تجاری بزرگ تبدیل شود که آسیای مرکزی را از طریق آذربایجان، ارمنستان و ترکیه به بازارهای جهانی پیوند می‌دهد.
هرچند این دستاورد، نقطه عطفی است که شایسته تقدیر است، اما تجربه چندین دهه مذاکرات صلح به من آموخته که ناظران بین‌المللی معمولاً با احساس رضایت از پیشرفت‌های حاصل‌شده، مراسم را ترک می‌کنند، در حالی که طرفین اصلی مناقشه، ذهن خود را معطوف به آن چیزهایی می‌کنند که به دست نیاورده‌اند.
اولین و بزرگ‌ترین مانع این است که حداقل تا یک سال آینده، توافق نهایی به دست نخواهد آمد. آذربایجان اصرار دارد که ارمنستان باید هرگونه اشاره در قانون اساسی خود به دوره‌هایی که بر بخش‌هایی از خاک آذربایجان کنونی، از جمله مناطق تاریخی ارمنی‌نشین، حاکمیت داشته را حذف کند. این یک خواسته بسیار حساس و مرتبط با هویت ملی است. هرگونه اصلاح در قانون اساسی ارمنستان تا پیش از انتخابات سال آینده این کشور ممکن نخواهد بود؛ انتخاباتی که اکنون سرنوشت آن به طور کامل تحت‌الشعاع همین موضوع مناقشه‌برانگیز قرار خواهد گرفت و می‌تواند به ابزاری برای تضعیف دولت حاکم تبدیل شود.
مسئله دیگر، نادیده گرفتن بازیگران کلیدی است که همکاری آن‌ها برای موفقیت کریدور ضروری است. روسیه، ایران و ترکیه، سه قدرتی که به طور مستقیم تحت تأثیر این کریدور قرار می‌گیرند، از این توافق کنار گذاشته شده‌اند. عدم قطعیت درباره آینده بلندمدت کریدور، می‌تواند بازیگران فرصت‌طلب را برای کسب سودهای سریع جذب کرده، به فساد مالی دامن بزند و پروژه را در برابر قدرت‌هایی که خواهان شکست آن هستند، آسیب‌پذیر کند.
در این شرایط، اتحادیه اروپا می‌تواند نقشی حیاتی ایفا کند. سرمایه اروپایی، با ارائه سازوکارهای شفاف و قابل اعتماد، می‌تواند بهترین گزینه برای بیمه و تأمین مالی این پروژه عظیم باشد. اما این امر مستلزم آن است که اتحادیه اروپا کمک‌ها و سرمایه‌گذاری خود در ارمنستان را به میزان قابل توجهی افزایش دهد و خود را برای مقابله با یک روسیه‌ی جسورتر آماده کند؛ به ویژه آنکه به نظر می‌رسد آمریکا تمرکز خود را از حمایت فعالانه از دولت نیکول پاشینیان و تأمین زیرساخت‌های دموکراتیک در ارمنستان برداشته است.
آیا سرنوشت کریدور TRIPP، تکرار تجربه تلخ «دریاچه ترامپ» خواهد بود؟ آن پهنه آبی در مرز صربستان و کوزوو که رئیس‌جمهور سابق آمریکا تلاش کرد نام خود را بر آن بگذارد، بدون آنکه ریشه درگیری را حل کند. پرسیدن چنین سوالی پس از یک رویداد مثبت، دشوار است، اما ضروری است.
سایه روسیه نیز همچنان سنگینی می‌کند. هرچند این توافق پیامی برای مسکو بود، اما سازش احتمالی ترامپ با پوتین می‌تواند به روسیه قدرت و آزادی عمل بیشتری برای تشدید نفوذ خود در قفقاز، به‌ویژه در انتخابات آتی ارمنستان، بدهد.
در نهایت، موفقیت این پروژه بدون همکاری ترکیه غیرممکن است. کریدور TRIPP تنها زمانی به یک شاهراه تجاری جهانی تبدیل می‌‌شود که به بنادر ترکیه دسترسی داشته باشد، اما مرز ارمنستان و ترکیه همچنان بسته است. تا آن زمان، این کریدور تنها به باکو خدمت خواهد کرد. اینجاست که سرمایه اروپایی، با تکیه بر شفافیت و دانش فنی، می‌تواند تضمین‌کننده موفقیت بلندمدت پروژه باشد. مراسم واشنگتن گامی مهم بود، اما علت اصلی درگیری را حل نکرد. اکنون فرستادگان ویژه آمریکا باید سریع عمل کنند و اروپا نیز باید با ایفای نقشی کلیدی در طراحی و تأمین مالی، به کاهش ریسک‌ها و تحقق وعده صلح کمک کند.
