حمله به کارگزاران دموکراسی
آرش ملکی_پژوهشگر حقوق بین‌الملل
به گزارش هم‌میهن آنلاین؛ روز بیست و پنجم مارس، دو خبرنگار ـ حُسام شبت (از شبکه تلوزیونی الجزیره مباشر) و محمد منصور (از پایگاه خبری فلسطین الیوم) ـ در نتیجه حمله هوایی اسرائیل در غزه جان باختند. مرگ دلخراش این خبرنگاران در حالی رخ می‌دهد که در حقوق بین‌الملل قواعد مشخصی برای حضور این اشخاص در مخاصمات مسلحانه و پوشش خبری چنین رویدادهایی پیش‌بینی شده و طرفین مخاصمه در بستر عرف و معاهده به رعایت این قواعد متعهدند. با این وصف، سالانه جمع کثیری از خبرنگارانِ حاضر در مخاصمات مسلحانه جان خود را از دست می‌دهند. بر اساس اعلام فدراسیون بین‌المللی خبرنگاران، در بازه 1990 تا 2020 تعداد 2658 خبرنگار به دلایل مختلف و صرفاً از رهگذر انجام وظایف حرفه‌ای جان باختند که شمار قابل توجهی از این آمار به خبرنگارانِ جنگی اختصاص می‌یابد. همچنین، بر اساس اعلام کمیته حمایت از خبرنگاران، در سال 2023 تعداد 78 و در سال 2024 تعداد 85 خبرنگار در جریان درگیری نظامی اسرائیل و حماس کشته شدند. این در حالی است که تعداد خبرنگارانِ کشته شده در جریان جنگ جهانی دوم به 69 و جنگ ویتنام به 63 نفر می‌رسد. تهیه خبر از مخاصمات مسلحانه به واسطه ریسک بالای وقوع آسیب‌های جسمی، تروماهای روانی اجتناب ناپذیر و دشواری تردد در مناطق جنگی دشوارترین رسته از اقسام این شغل محسوب می‌شود. سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) نیز روز دوم نوامبر را «روز بین‌المللی پایان بی‌کیفرمانی جرایم علیه خبرنگاران» نام گذاری نموده تا آگاهی عمومی از ویژگی‌های خاص این شغل (من جمله حضور در صحنه تبادل آتش) را ارتقاء ببخشد.
حقوق بین‌الملل بشردوستانه (International Humanitarian Law) مجموعه‌ای از قواعد حقوقی است که با تعیین حدود و ثغور ایراد صدمه در جنگ و افراز وسایل و شیوه‌های توسل به زور از حقوق رزمندگان، غیر نظامیان و اموال غیر نظامی حمایت می‌کند. در این چارچوب، حمایت از خبرنگاران نیز مطمح نظر واقع شده. خبرنگار (Journalist) بر حسب تعریف مندرج در بند الف از ماده 2 پیش نویس کنوانسیون 1975 سازمان ملل متحد با عنوان «حقوق بشر در مخاصمات مسلحانه: حمایت از خبرنگاران حاضر در مأموریت‌های دشوار و مناطق درگیر مخاصمه مسلحانه» ـ که دولت ایران نیز در شمار نویسندگان آن بود ـ به هر خبرنگار، گزارشگر، عکاس و اشخاص دخیل در پشتیبانی فنی که عموماً آنها را همراهی می‌کنند قابل اطلاق است. ماده 79 از پروتکل الحاقی اول به کنوانسیون‌های چهارگانه ژنو 12 اوت 1949 درباره مخاصمات مسلحانه بین‌المللی (1977) به صراحت خبرنگاران را در شمار غیر نظامیان دانسته و قواعد حقوقی مربوط به جمعیت غیر نظامی که در ماده 51 از همین سند پیش‌بینی شده را در قبال آنها لازم الاتباع می‌داند. به این ترتیب، خبرنگاران باید به طور کلی از خطرات ناشی از درگیری نظامی مصون مانده، هدف حمله قرار نگیرند و اَعمال یا تهدید خشونت آمیز در قبال آنها روا نیست. همچنین، انجام حمله بی قاعده به خبرنگاران (از جمله بمباران آنها) نیز ممنوع اعلام شده. در مجموع، حقوق بین‌الملل بشردوستانه هیچ فعل یا ترک فعل عامدانه‌ای که منجر به مرگ یا جراحت خبرنگاران شود را نمی‌پذیرد. شایان ذکر است خبرنگاران تا زمان انجام وظایف رسانه‌ای از این حمایت‌ها فوق بهره می‌برند و در لحظه‌ای که به عنوان رزمنده در مخاصمه مسلحانه ایفای نقش کنند دیگر اجرای این قواعد در قبال آنها فاقد موضوعیت خواهد بود.
در وضعیت اخیر، اسرائیل عضو پروتکل الحاقی اول نیست و تعهد قراردادی در قبال مفاد ماده 79 ندارد. لیکن کمیته بین‌المللی صلیب سرخ ذیل قاعده 34 از سند موسوم به «قواعد حقوق بین‌الملل بشردوستانه عرفی» حمایت حقوقی از خبرنگاران را یک قاعده عرفی در حقوق بین‌الملل می‌داند. در نتیجه، اسرائیل به رعایت آن متعهد است. حُسام شبت، خبرنگار 23 ساله‌ای بود که برای مدت 18 ماه به تهیه خبر از وضعیت غزه مبادرت ورزیده بود و محمد منصور نیز در منزل، و به همراه همسر و فرزند هدف حمله قرار گرفت. مرگ این دو خبرنگار قطعا آخرین رویداد مشابه نیست. مع الوصف، ترویج آگاهی در قبال ضرروت تمکین از قواعد حمایتی از خبرنگاران می‌تواند در بهبود وضعیت این کارگزاران دموکراسی مفید باشد. شورای امنیت سازمان ملل متحد به تاریخ 23 دسامبر 2006 قطعنامه 1738 را درباره حمایت از خبرنگاران در جریان مخاصمه مسلحانه صادر و به عنوان «توصیه» از اعضای ملل متحد خواست که از هدف قرار دادنِ خبرنگاران خودداری کنند. شاید وقت آن رسیده باشد که این نهاد جهانی در قبال حمایت از خبرنگارانِ جنگی رویکردی متفاوت پیشه کند و تدابیری جدی‌تر پیرامون وضعیت این گروه اتخاذ نماید.
