پاکسازی یا باج‌گیری؟/درباره سفر مارکو روبیو به خاورمیانه و گفت‌وگوها درباره آینده غزه
از زمان آغاز جنگ غزه در اکتبر ۲۰۲۳، بیش از ۴۷ هزار نفر از فلسطینیان از جمله ۳۰ هزار زن و کودک بر اثر حملات اسرائیل کشته شده‌اند.
حمایت مارکو روبیو، وزیر امور خارجه آمریکا از اهداف خطرناک اسرائیل شامل «ریشه‌کن کردن» حضور حماس در غزه و تلاش او در راستای پیشبرد طرح رئیس‌جمهور ایالات متحده در خصوص غزه، نگرانی‌ها از عدم تمدید آتش‌بس و بروز یک فاجعه انسانی در منطقه را تشدید کرده است. پیشنهاد این طرح از سوی آمریکا یا گام نخست به سوی جنایتی بزرگ و بی‌سابقه علیه دو میلیون فلسطینی ساکن بر غزه است یا ابزاری برای اعمال فشار بر اعراب برای پرداخت هزینه‌های اقتصادی و سیاسی بازسازی غزه.
روبیو روز یکشنبه ۱۶ فوریه در نشست خبری مشترک با بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل گفت: «حماس نمی‌تواند به‌عنوان یک نیروی نظامی یا نیروی حاکم در غزه به حیات خود ادامه دهد. آنها باید نابود و ریشه‌کن شوند.» پیش‌تر این موضوع به‌عنوان یکی از شروط اصلی اسرائیل برای پایان دادن به جنگ در غزه مطرح شده بود.
سفر روبیو به اسرائیل، نقطه آغاز اولین سفر وزیر خارجه جدید آمریکا به منطقه خاورمیانه محسوب می‌شود. روبیو پس از اسرائیل به عربستان سعودی سفر کرد تا با مقام‌های ارشد روسیه درباره پایان جنگ در اوکراین گفت‌وگو کند. وزیر خارجه آمریکا همچنین ایده ترامپ برای انتقال ساکنان غزه را ایده‌ای قابل توجه توصیف و تأکید کرد که در غیر این صورت، «چرخه‌ای مشابه آنچه تا امروز اتفاق افتاده بارها و بارها تکرار خواهد شد.»
دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا روز سه‌شنبه ۴ فوریه در اظهارنظری شوکه‌کننده حتی برای نزدیک‌ترین متحدان آمریکا اعلام کرد که ایالات متحده باید کنترل نوار غزه را به دست گیرد و فلسطینیان ساکن آن را به جایی دیگر منتقل کند. او گفت که آمریکا مسئولیت بازسازی و تبدیل کردن غزه به قبله مشاغل و توریسم را خواهد پذیرفت و غزه را به «ریویرای خاورمیانه» تبدیل خواهد کرد. ایده ترامپ درباره آینده غزه با مخالفت جدی مردم غزه، حماس، اغلب کشورهای منطقه و نهادهای حقوق بشری روبه‌رو شده و امیدها به تمدید توافق آتش‌بس را کمرنگ کرد.
از زمان آغاز جنگ غزه در اکتبر ۲۰۲۳، بیش از ۴۷ هزار نفر از فلسطینیان از جمله ۳۰ هزار زن و کودک بر اثر حملات اسرائیل کشته شده‌اند. این جنگ بر اساس آتش‌بسی که ژانویه ۲۰۲۵ با نقش‌آفرینی آمریکا، قطر و مصر میان حماس و اسرائیل به امضا رسید، متوقف شده است اما احتمال آغاز دوباره حملات اسرائیل به غزه در پی اختلافات موجود و به نتیجه نرسیدن گفت‌وگوها وجود دارد.
دو مقام ارشد اسرائیل از جمله نتانیاهو و یوآو گالانت، وزیر سابق دفاع در پی اقدامات اسرائیل در جنگ غزه به «جنایت علیه بشریت» و «جنایت جنگی» متهم شده‌اند و تحت تعقیب دیوان کیفری بین‌المللی (ICC) قرار دارند.
کارشناسان حقوقی و مقام‌های بین‌المللی ایده ترامپ برای غزه را نیز «پاکسازی قومی» توصیف می‌کنند که از نظر حقوق بین‌الملل ممنوع و جرم است. استفان دوژاریک، سخنگوی سازمان ملل متحد، روز چهارشنبه ۵ فوریه در پاسخ به پرسشی درباره پیشنهاد ترامپ گفت: «هرگونه جابه‌جایی اجباری مردم، معادل پاکسازی قومی است.» در قوانین بین‌المللی هم ممنوع بودن انتقال اجباری ساکنان یک منطقه با صراحت مورد اشاره قرار گرفته است.
کنوانسیون‌های ژنو (۱۹۴۹) تصریح می‌کنند «انتقال اجباری دسته‌جمعی یا انفرادی و نقل مکان اشخاص مورد حمایت از اراضی اشغال‌شده به خاک دولت اشغال‌کننده یا به خاک هر‌دولت دیگری اعم از اینکه اشغال شده یا نشده باشد به هر علتی ممنوع است.»
جابه‌جایی اجباری غیرنظامیان براساس کنوانسیون‌های ژنو - متون بنیادی حقوق‌بشردوستانه بین‌المللی که نحوه رفتار با غیرنظامیان در زمان درگیری‌های مسلحانه را تعیین می‌کنند- ممنوع است. کنوانسیون ژنو سال ۱۹۴۹ تصریح می‌کند که «انتقالات اجباری انبوه» به هر کشوری، صرف‌نظر از انگیزه، ممنوع است. در پروتکل اصلاحی سال ۱۹۷۷ هم تأکید شده «غیرنظامیان نباید به دلیل مسائل مرتبط با درگیری مجبور به ترک سرزمین خود شوند.» هم ایالات متحده و هم اسرائیل از امضاکنندگان کنوانسیون‌های ژنو هستند.
اصطلاح «پاکسازی قومی» در اوایل دهه ۱۹۹۰، به‌ویژه در زمان فروپاشی یوگسلاوی، در رسانه‌های بین‌المللی برای توصیف موارد مربوط به جابه‌جایی انبوه به کار رفت. در سال ۱۹۹۳، تیمی از کارشناسان سازمان ملل اعلام کردند که این اصطلاح به معنای «یکپارچه‌سازی قومی یک منطقه با استفاده از زور یا ترساندن برای حذف افراد از گروه‌های مشخص» است.
همچنین، اصطلاح پاکسازی قومی در سند مربوط به تأسیس دادگاه کیفری بین‌المللی (ICC) در سال ۱۹۹۸ مورد اشاره قرار گرفته است. کارشناسان بر این باورند که اعمال منجر به پاکسازی قومی به‌طور کلی تحت قوانین بین‌المللی به عنوان جرائم تلقی می‌شوند. در نامه‌ای از سال ۱۹۹۳ درباره یوگسلاوی، کارشناسان تصریح کردند که پاکسازی قومی «مخالف حقوق بین‌الملل» بوده و چنین اعمالی می‌توانند به عنوان جرائم جنگی، جنایات علیه بشریت و احتمالاً نسل‌کشی در نظر گرفته شوند.
شکل‌گیری ایده پاکسازی قومی در غزه
آتش‌بس غزه، در روز ۱۵ ژانویه مورد موافقت حماس و اسرائیل قرار گرفت و روز ۱۹ ژانویه یعنی درست یک روز پیش از مراسم تحلیف ترامپ اجرای آن آغاز شد. دولت پیشین آمریکا از نابودی حماس و تغییر در مدیریت سیاسی غزه حمایت می‌کرد اما اولین موضع‌گیری رئیس‌جمهور جدید یعنی ترامپ، پیشنهاد پذیرش مهاجران فلسطینی بیشتر از سوی کشورهای مصر و اردن بود که تردیدهای زیادی را نسبت به موضع آمریکا درباره فلسطین ایجاد کرد.
در روز ۴ فوریه، ترامپ پیشنهاد خود را این بار با جزئیاتی بیشتر و البته ترسناک‌تر برای فلسطینی‌ها و مردم غزه مطرح کرد. او گفت که ایالات متحده باید کنترل این باریکه را به دست گیرد و ساکنان آن به جایی دیگر منتقل شوند تا توسعه در غزه امکان‌پذیر شود.
این موضوع با واکنش‌های زیادی در سراسر جهان روبه‌رو شد و برخی مقام‌های ارشد کاخ سفید تلاش کردند تا تصویر ارائه‌شده از پیشنهاد ترامپ را تعدیل کنند. روبیو که در آن زمان به گواتمالا سفر کرده بود در پاسخ به سوال خبرنگاران درباره طرح ترامپ اعلام کرد که این تنها یک پیشنهاد است تا مردم به جای دیگری منتقل شوند و امکان بازسازی شهر وجود داشته باشد؛ نه اینکه غزه برای همیشه در اختیار آمریکا باشد. استیو ویتکاف، فرستاده ویژه آمریکا در امور خاورمیانه نیز به قانونگذاران آمریکایی گفت که «ترامپ نمی‌خواهد سربازان آمریکایی را به غزه اعزام کند و قرار نیست حتی ۱ دلار از سوی آمریکا برای بازسازی غزه هزینه شود.»
کارولین لویت، دبیر مطبوعاتی کاخ سفید هم موضعی مشابه ویتکاف اتخاذ کرد. او تأکید کرد هیچ‌کدام از سربازان آمریکایی به غزه اعزام نخواهند شد اما مشخص نکرد که بدون اعزام نیروی نظامی چطور ممکن است آمریکا کنترل نوار غزه با جمعیتی حدود ۲ میلیون نفر را در اختیار بگیرد.
روز پنجشنبه ۶ فوریه، ترامپ یک بار دیگر از طرح خود دفاع کرد. رئیس‌جمهور آمریکا روز ۱۰ فوریه به حماس اولتیماتوم داد که «اگر گروگان‌های اسرائیلی آزاد نشوند، اتفاقات بدی خواهد افتاد» و دو کشور مصر و اردن را که تا حد زیادی به کمک‌های اقتصادی آمریکا وابسته هستند تهدید کرد که اگر از پذیرش طرح او برای انتقال ساکنان نوار غزه سر باز زنند، این کمک‌ها قطع خواهد شد.
خاویر ابو عید، کارشناس علوم سیاسی و مشاور پیشین سازمان آزادی‌بخش فلسطین درباره این ایده ترامپ نوشته است که ترامپ طرح اسرائیلی‌های رادیکال را عیناً تکرار کرده و طوری وانمود می‌کند که گویا او مبدع این طرح است: «تمامی طیف‌های سیاسی حامی صهیونیسم، اعم از طرفداران راه‌حل یک‌دولتی و راه‌حل دودولتی، با حق تعیین سرنوشت فلسطینیان مخالفند. این امر در رای قاطع کنست در مخالفت با به رسمیت شناختن دولت فلسطین در ماه جولای به وضوح دیده شد. انکار حق تعیین سرنوشت فلسطینیان توسط اسرائیل و تحمل این وضعیت از سوی غرب، نشان می‌دهد که گام‌های بعدی نمی‌تواند چیزی جز پاکسازی قومی و الحاق باشد.
اقدام دولت اسرائیل در آغاز یک کارزار وحشیانه در کرانه باختری اشغالی پس از توافق آتش‌بس در غزه، گواهی روشن بر این مسیر است. اظهارات ترامپ انگیزه اسرائیل را برای ادامه جنایات خود در غزه و گسترش آن به کرانه باختری تشدید کرده است. احتمال از سرگیری خشونت‌های نسل‌کشانه در غزه و همچنین اقدامات عملی برای پاکسازی قومی در کرانه باختری و الحاق مناطق وسیعی از آن، از جمله دره اردن، وجود دارد. بیش از ۴۰ هزار فلسطینی از جنین و طولکرم به اجبار آواره شده‌اند؛ اقدامی جنایتکارانه که با سکوت جامعه بین‌المللی مواجه شده است.»
فشار بر اعراب
مارکو روبیو در مصاحبه‌ای هفته گذشته اشاره کرد که طرح پیشنهادی ترامپ برای غزه، تا حدی با هدف تحت فشار قرار دادن کشورهای عربی برای ارائه طرح پس از جنگ خود بود که مورد قبول اسرائیل باشد. روبیو همچنین به طور ضمنی پیشنهاد کرد که کشورهای عربی نیروهایی را برای مبارزه با حماس اعزام کنند. وزیر خارجه آمریکا روز پنجشنبه هفته گذشته در برنامه «کلی اند باک شو» گفت: «اگر کشورهای عربی طرح بهتری دارند، این عالی است اما حماس سلاح دارد. کسی که باید با این افراد مقابله کند سربازان آمریکایی نیستند و اگر کشورهای منطقه نتوانند این موضوع را حل کنند، اسرائیل مجبور به انجام آن خواهد شد.»
برای اعراب، هر دو سناریوی پیشنهادی آمریکا یعنی اخراج گسترده فلسطینی‌ها از سرزمین مادری یا مبارزه با گروه‌های مقاومت فلسطینی یک فاجعه کامل است. از نگاه آنها، اخراج فلسطینی‌ها زمینه‌ساز مشکلات داخلی پیچیده و خشم افکار عمومی در جهان عرب است و همزمان، مبارزه با گروه‌های مقاومت فلسطینی که اسرائیل طی ۷ دهه نتوانسته بر آنها فائق آید، امری محال به نظر می‌رسد.
نشریه تایم نوشته است: «برای رهبران عرب، تسهیل اخراج دسته‌جمعی فلسطینیان از غزه یا جنگ با شبه‌نظامیان فلسطینی از طرف اسرائیل، سناریوهای کابوس‌واری است که انتقادات شدید داخلی را به همراه خواهد داشت و می‌تواند منطقه‌ای از قبل بی‌ثبات را، بی‌ثبات‌تر کند.»
واکنش اولیه اعراب به این پیشنهاد مخالفت شدید با درخواست ترامپ و تلاش برای ایجاد اجماع در جهان عرب برای مقابله با این تصمیم بود. مصر اعلام کرده است که قاهره روز ۲۷ فوریه میزبان نشست اضطراری سران عرب خواهد بود. در این نشست راهکارهای اعراب برای بازسازی غزه بدون انتقال ساکنان آن بررسی خواهد شد.
عربستان سعودی هم تنها چند ساعت پس از رونمایی از طرح ترامپ، با صدور بیانیه‌ای به آن واکنش نشان داد. وزارت امور خارجه عربستان سعودی در بیانیه‌ای اعلام کرد که این پادشاهی «به تلاش برای تشکیل یک کشور مستقل فلسطینی به پایتختی قدس شرقی ادامه خواهد داد و بدون تحقق این موضوع، روابط دیپلماتیک با اسرائیل برقرار نخواهد کرد.» ریاض، همراه با سایر کشورهای عربی، هرگونه طرحی که شامل اسکان مجدد فلسطینیان در خارج از سرزمین‌های خود باشد را رد کرده است. ریاض در تلاش است تا یک طرح جایگزین عربی را پیش ببرد که ممکن است شامل صندوق بازسازی تحت رهبری کشورهای حوزه خلیج‌فارس و توافقی برای به حاشیه راندن حماس باشد.
سایر کشورهای منطقه هم مواضعی علیه طرح آمریکا اتخاذ کردند. رجب طیب‌اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، در گفت‌وگوی اخیر خود با خبرنگاران حین بازگشت از سفرهای رسمی به مالزی و پاکستان، ضمن انتقاد از طرح‌های دونالد ترامپ در مورد غزه گفت: «پذیرش تبعید مردم غزه غیرممکن است. چنین اقدامی به‌طور کامل یک وحشی‌گری خواهد بود.» اردوغان در ادامه، ضمن اشاره به اشتباهات محاسباتی آمریکا در مورد وضعیت منطقه، تصریح کرد: «ما نباید رویکردی داشته باشیم که تاریخ، ارزش‌ها و انباشت این جغرافیا را نادیده بگیرد. غزه زخمی در دل ماست و برای تسکین این درد، با تمام توان تلاش خواهیم کرد.»
عبدالله دوم، پادشاه اردن نیز به‌رغم گمانه‌زنی‌ها در خصوص احتمال موافقت او با طرح ترامپ پس از گفت‌وگوی آنها در واشنگتن، در دیدار با جمعی از بازنشستگان و جانبازان ارتش اردن که به مناسبت روز تکریم کارکنان بازنشسته نظامی و جانبازان این کشور برگزار شد، تاکید کرد که موضع اردن در قبال مسئله فلسطین و مخالفت با کوچ اجباری، شهرک‌سازی و وطن جایگزین برای مردم فلسطین قاطع است. او با بیان اینکه «موضع من در ۲۵ سال گذشته تغییر نکرده و هرگز تغییر نخواهد کرد»، افزود: موضع من مخالفت با کوچ اجباری، انتقال به مکان دیگر و وطن جایگزین است و من هرگونه شبهه‌افکنی در این مواضع را محکوم می‌کنم.
شاه اردن ادامه داد: «من می‌دانم که بازنشستگان ارتش برای پوشیدن لباس نظامی و ایستادن در کنار من برای مقابله با تمام چالش‌ها آمادگی دارند.» به گزارش شبکه خبر الملکه اردن، عبدالله دوم در سخنانی درباره سفر اخیر خود به واشنگتن تاکید کرد که حفظ منافع و ثبات اردن و حفاظت از اردن و اردنی‌ها بالاتر از همه ملاحظات است. او همچنین بر اهمیت تلاش برای بازسازی غزه بدون جابه‌جایی مردم فلسطین در غزه و کرانه باختری تاکید کرد. اردن در حال حاضر میزبان بیش از ۲ میلیون مهاجر فلسطینی است که بخش بزرگی از جمعیت این کشور را تشکیل می‌دهند.
رسانه‌های آمریکایی گزارش داده‌اند که روبیو در عربستان با مقام‌های ارشد این کشور دیدار و در خصوص آینده غزه با آنها گفت‌وگو کرده است. عجیب‌ترین موضع در میان کشورهای عربی مربوط به امارات متحده عربی است.
روزنامه عبری‌زبان یدیعوت آحارونوت، در شماره جمعه هفته جاری خود یادداشتی از یوسف العتیبه، سفیر امارات در واشنگتن که به حمایت از عادی‌سازی روابط با رژیم صهیونیستی معروف است، منتشر کرد که با واکنش‌های زیادی همراه بود. العتیبه در این یادداشت نوشته بود که ابوظبی می‌تواند دروازه‌ای باشد که رژیم اسرائیل را به منطقه و جهان وصل می‌کند.
بر اساس گزارش روزنامه القدس العربی، حماس در واکنش به این یادداشت، خواستار اتخاذ موضع عربی واحد و توقف اقدامات امارات از جمله شرکت در نشست‌هایی در راستای عادی‌سازی روابط شد. حسین ایبیش، پژوهشگر موسسه انستیتو کشورهای عربی خلیج‌فارس در این باره به روزنامه لوموند گفته است: «امارات با موضع کشورهای عربی دیگر مخالف نیست اما خود را اسیر در توافقی می‌بیند که سال ۲۰۲۰ با ترامپ و اسرائیل به امضا رساند. آنها مواضع معتدل‌تری می‌گیرند اما مواضع سرسختانه از مصر و اردن با حمایت عربستان اتخاذ می‌شود.»
العربی جدید نوشته است که این وضعیت به بدتر شدن روابط اعراب به ویژه مصر با آمریکا منجر شده است: در پی مخالفت مصر با طرح دونالد ترامپ مبنی بر کوچ اجباری ساکنان غزه به مصر و اردن، روابط قاهره و واشنگتن یکی از پرتنش‌ترین دوره‌های خود را در سه دهه گذشته تجربه می‌کند. بنابر اظهارنظر دیپلمات‌های مصری، این تنش باعث شده است قاهره به علت واکنش‌های بسیار منفی آمریکا به ملاحظات مصر در خصوص طرح پاکسازی غزه، سفر عبدالفتاح السیسی، رئیس‌جمهور مصر به آمریکا را که قرار بود در ۱۸ فوریه انجام شود، به زمانی نامعلوم موکول کند.
منابع مصری اعلام کردند، ارزیابی رسمی اوضاع که در اختیار رهبری سیاسی مصر قرار گرفته، حکایت از آن دارد که تنشی بی‌سابقه در روابط دو کشور ظرف سی سال گذشته به‌وجود آمده است. بر اساس این گزارش‌ها، مقامات مصری پس از بیان نگرانی‌های امنیتی و سیاسی خود درباره اجرای طرح ترامپ از جمله اسکان ساکنان غزه در مصر و اردن، با واکنش‌های سرد و تحقیرآمیز مقامات آمریکایی روبه‌رو شده‌اند. این منابع تاکید کردند، یکی دیگر از دلایل تشدید تنش‌ها میان دو کشور این است که ترامپ بارها السیسی را با لقب «ژنرال» خطاب کرده است درحالی‌که این توصیف در قاهره به عنوان یک تعبیر تحقیرآمیز نسبت به جایگاه رئیس‌جمهور تلقی می‌شود اما مقامات دولت ترامپ حتی به این اعتراض سران مصر هم وقعی ننهاده‌اند و بی‌تفاوت از کنار آن رد شده‌اند.
شورای آتلانتیک هم در بررسی این طرح، طرح ترامپ را عامل بدتر شدن روابط آمریکا با اعراب ارزیابی کرده است: «این طرح برای سایر شرکای منطقه‌ای و متحدان آمریکا نیز پیامد‌های منفی خواهد داشت. مخالفت رهبران اردن و مصر با انتقال فلسطینیان غزه به کشورهایشان نه‌تنها مسئله‌ای مربوط به قوانین بین‌المللی، بلکه به ثبات داخلی آنها نیز مرتبط است. برای امان و قاهره، پیامد‌های این اقدام می‌تواند تهدیدی وجودی تلقی شود. چنین حرکتی ممکن است به‌عنوان تأیید خواسته برخی از گروه‌های اسرائیلی که مخالف تشکیل کشور فلسطین هستند، تفسیر شود.
این مسئله برای رهبران منطقه، به‌ویژه در اردن که بیش از نیمی از جمعیت آن فلسطینی‌تبار هستند، نگرانی جدی ایجاد می‌کند. علاوه بر این، عبدالفتاح السیسی، رئیس‌جمهور مصر، و ملک عبدالله دوم، پادشاه اردن، به همان اندازه نگران خواهند بود که برخی از آوارگان، اعضای حماس، جهاد اسلامی فلسطین و سایر گروه‌ها باشند. در این صورت، کنترل این افراد بر عهده مصر و اردن خواهد بود، که تقریباً قطعی است این گروه‌ها به دنبال حمله به قاهره و امان باشند. نتانیاهو به‌خوبی درک می‌کند که بی‌ثباتی در اردن و مصر می‌تواند به افزایش ناآرامی در منطقه شامات منجر شود و تهدید‌های بیشتری برای اسرائیل ایجاد کند.»
