سایه جنگ یا بازی انتخاباتی؟
بررسی تنش‌ها میان یونان و ترکیه که در هفته‌های اخیر ابعاد تازه‌ای به خود گرفته است
بررسی تنش‌ها میان یونان و ترکیه که در هفته‌های اخیر ابعاد تازه‌ای به خود گرفته است
مناقشات ترکیه و یونان بر سر نظامی کردن جزایر شرقی دریای اژه و ملغمه‌ای از مسائل دیگر شدت گرفته است. با توجه به لشکرکشی نظامی روسیه در سراسر منطقه، به نفع کشورهای عضو ناتوست تا با راهبردی هوشمندانه برای رفع تنش‌ها، روابط این دو کشور را براساس اعتماد و احترام متقابل تقویت کنند.
رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهوری ترکیه در سخنرانی اخیر خود تهدید کرد، اقدامات خصومت‌آمیز یونان علیه جت‌های ترکیه را تلافی می‌کند. این اولین باری نیست که ارتش یونان مزاحمتی برای جت‌ها و کشتی‌های ترکیه ایجاد می‌کند. در ضمن اولین باری هم نیست که اردوغان اخطارهای تحریک‌آمیزی می‌دهد. قرار است تابستان آینده، هم در ترکیه و هم در یونان انتخابات برگزار شود. مقامات یونان می‌گویند روابط با ترکیه آنقدر پرتنش شده که احتمال اقدام نظامی در شرق مدیترانه یا دریای اژه کاملا امکان‌پذیر باشد؛ تنشی که می‌تواند فراگیر و به درگیری گسترده‌تری تبدیل شود.
در یک مراسم شام خصوصی که هفته گذشته در پراگ برگزار شده بود، کیریاکس میتسوتاکیس نخست‌وزیر یونان در برابر 44نفر از رهبران اروپا صحبت می‌کرد که رجب‌طیب‌اردوغان حرفش را قطع کرد و فریادهایی رد و بدل شد. به گفته یکی از دیپلمات‌ها و دو مقام ارشد اروپایی که در این مراسم شام حضور داشتند، اردوغان قبل از خروج از اتاق، میتسوتاکیس را به بی‌صداقتی در حل‌وفصل مناقشات شرق دریای اژه متهم کرد و اتحادیه اروپا را به خاطر طرفداری از اعضایش، یونان و قبرس، به باد انتقاد گرفت.
مهمان‌ها حیرت‌زده و آزرده شده بودند. بعد از آن اردوغان در یک نشست خبری یونان را مورد انتقاد قرار داد و تهدید به حمله کرد: «ممکن است یک شب سرزده بیاییم». او در پاسخ به سوال یکی از خبرنگاران که آیا این حرف رئیس‌جمهور ترکیه به معنی حمله به یونان است، گفت: «تو واقعا درست فهمیدی.» سینان اولگن، مدیر نهاد تحقیقاتی موسسه به روزنامه نیویورک‌تایمز می‌گوید که مشخص است که اردوغان به دنبال جذب رای است. اولگن می‌گوید: «ترکیه و یونان دارای مجموعه‌ای از اختلافات دوجانبه هستند و هر بار که یک سیاستمدار در آنکارا یا آتن بخواهد در جهت منافع سیاسی شخصی تنش‌ها را بالا ببرد، پرداختن به مناقشات می‌تواند جو مطلوبی را ایجاد کند.»
تحریک ملی‌گرایی
هم کیریاکس میتسوتاکیس، نخست‌وزیر یونان و هم اردوغان سال آینده انتخابات سراسری سختی را پیش‌روی خود دارند. ابراز احساسات ملی‌گرایانه می‌تواند به نفع‌شان باشد. اما منشأ این تنش‌های تلمبارشده فراتر از محاسبات آراء الکتورال است. میان ترکیه و یونان موضوعات تاریخی حل‌نشده‌ای در کنار مجموعه‌ای از مناقشات باقی‌مانده از جنگ جهانی دوم قرار دارد که هنوز هم داغ هستند. مشکل وضعیت قبرس، دسترسی به منابع هیدروکربن در شرق دریای مدیترانه، مرزهای هوایی و دریایی جزایر دریای اژه و نظامی شدن این جزایر، نمونه‌هایی از این مناقشات است. یونان تقاضای ترکیه مبنی بر غیرنظامی کردن برخی از جزایر یونان را به دلیل نقض حاکمیت کشورش رد می‌کند.
مناقشات ترکیه و یونان شکل یک درگیری یخ‌زده را به خود گرفته که گاهی شعله‌ور می‌شود. سرنوشت این مناقشات به طرح‌های متضاد دو کشور از حاکمیت ملی گره خورده است؛ امتیازات و مصالحه‌هایی که برای حل درگیری لازم است داده شوند ذاتا مشکل و از لحاظ سیاسی، هزینه هستند. علاوه بر آن، هر دو طرف نمی‌توانند در داخل کشورهایشان بر سر چارچوبی برای حل این مناقشات به توافق برسند. یونان طرفدار قضاوت بین‌المللی است درحالی‌که ترکیه به دنبال مذاکرات دوجانبه است. اما حتی اگر آنکارا با حکمیت بین‌المللی موافقت کند، اختلاف بعدی هر چه باشد به دادگاه بین‌المللی ارجاع داده می‌شود. علاوه بر آن، یونان می‌خواهد حکمیت بین‌المللی را به موضوعات مشخصی محدود کند اما آنکارا به دنبال گسترده کردن لیست است. سیاست‌های قاطعانه آنکارا و آتن در یک دهه گذشته، رابطه پیچیده و پرسروصدای این دو کشور را خراب‌تر کرده است.
با شروع اعتراضات بهار عربی، ترکیه برای گسترش دامنه نفوذ منطقه‌ای خود از گروه اخوان‌المسلمین حمایت کرد. این استراتژی نتیجه‌ای نداشت. محمد مرسی، رئیس‌جمهور پیشین مصر و یکی از رهبران پیشین اخوان‌المسلمین با کودتای عبدالفتاح السیسی سکولار از قدرت برکنار شد. این استراتژی که مداخله در امورات داخلی مصر محسوب می‌شد، روابط ترکیه را با کشورهای عربی خدشه‌دار کرد. ترکیه همچنین برخلاف همیشه که با آمریکا هماهنگ بود با بازی روسیه علیه آمریکا خیلی زود خود را وارد رقابت قدرت‌های بزرگ کرد. شرکت همزمان در مذاکرات نشست آستانه با پشتوانه روسیه و نشست‌های سازمان ملل در ژنو درباره جنگ داخلی سوریه نمونه‌ای از سیاست خارجی نوظهور مستقل ترکیه است. این اقدام در اوج جنگ روسیه به نفع ترکیه شد و این کشور را به یک معامله‌گر برای تعدادی از مشکلات منطقه‌ای تبدیل کرد.
اشتباهات محاسباتی ترکیه
اما خوانش اشتباه از دینامیک کوتاه‌مدت و فرّار و برداشت سیاستگذاران ترکیه از آن به عنوان یک فرصت ادامه‌دار استراتژیک، تاثیر منفی خود را روی روابط ترکیه چه با آمریکایی‌ها و چه با اروپایی‌ها گذاشته است. تصمیم‌های سیاسی مانند استفاده دولت از بحران پناهجویان به عنوان اهرمی برای چانه‌زنی در مذاکرات با اروپا و همچنین دریافت سیستم‌های دفاعی هوایی S-400 بعد از آنکه آمریکا سامانه‌های دفاعی موشکی پاتریوت را از ترکیه خارج کرد، نتیجه همین خوانش‌های غلط است. اختلاف میان ترکیه و آمریکا به واشنگتن اجازه داد تا به دنبال پیدا کردن شرکاء منطقه‌ای دیگری بیفتد. اینجا بود که منافع آمریکا و یونان همسو شد. یونان برای احیای اقتصاد خود به سرمایه‌گذاری خارجی نیاز داشت و آمریکا هم برای بنا کردن پایگاه‌های نظامی خود منطقه‌ای باثبات لازم داشت تا مراقب خاورمیانه، آفریقای شمالی، روسیه و بالکان باشد.
یونان به دنبال حامی، آمریکا به دنبال پایگاه
سال 2017، الکسیس سیپراس، نخست‌وزیر وقت یونان در سفر خود به کاخ سفید در معامله‌ای با دونالد ترامپ توافقنامه‌ای به ارزش 4/2میلیارد دلار برای ارتقاء جنگنده‌های اف-16 و افزایش سرمایه‌گذاری‌های آمریکا در یونان امضا کرد. این توافق نشان‌دهنده تغییر استراتژی‌های آمریکا در منطقه بود.
سرعت این روابط نظامی زمانی که میتسوتاکیس از حزب راست میانه برنده انتخابات 2019 شد، افزایش پیدا کرد. دو سال بعد، یک توافقنامه به‌روزشده برای همکاری دوجانبه دفاعی امضا شد که به آمریکا اجازه اجرای عملیات و تمرین در چهار پایگاه نظامی از جمله الکساندروپولی را می‌داد. قراردادی که به‌شدت توسط چپ‌های یونان محکوم شد. حزب مخالف دولت موسوم به SYRIZA به تصویب این توافق رای منفی داد و میتسوتاکیس را متهم کرد که در حال تبدیل یونان به ماهواره‌ای برای آمریکاست.
ترکیه محصور
در حال حاضر، ترکیه از طرف جنوب و شمال توسط روسیه و از طرف غرب توسط یونان (و به نوعی آمریکا) احاطه شده است. در نتیجه این کشور فضای خیلی کمی برای مانور دارد که باعث شده جاه‌طلبی‌های ترکیه برای تبدیل شدن به قدرت برتر منطقه تا آینده‌ای نامعلوم کاهش پیدا کند.
از نگاه واقعیت ژئوپولیتیکال، ترکیه روابط بسیار نزدیکی با روسیه دارد که قابل درک است. برای متعادل کردن و کاهش وابستگی ترکیه به مسکو، به‌ویژه در مسئله گاز طبیعی روسیه و مسائل مربوط به سوریه و دریای سیاه، ترکیه نیاز دارد روابطش را با دنیای عرب، اتحادیه اروپا، آمریکا و یونان حفظ کند و ارتقا دهد. در عین حال یونان جسور شده است. با حضور ارتش آمریکا، به‌ویژه تصمیم آمریکا برای لغو تحریم‌های تسلیحاتی قبرس، موقعیت استراتژیک ترکیه تقلیل پیدا کرده است. لغو تحریم‌ها فشار بر یونان را به عنوان ضامن قبرس کاهش می‌دهد و موقعیت این کشور را در برابر ترکیه در شرق دریای مدیترانه، جایی که ترک‌ها با وجود مخالفت‌های قاطعانه یونان به اکتشاف نفت و گاز می‌پردازند، تقویت می‌کند. اما برای این توسعه‌گری‌ها تبعاتی وجود دارد. آب‌های منطقه‌ای یونان حالا به هدفی برای نیروهای ضدآمریکایی منطقه‌ای و جهانی تبدیل شده است.
نگاه رو به جلو
تنش‌های یونان و ترکیه اتفاقات تازه‌ای نیستند اما آینده را نمی‌توان برپایه بی‌عدالتی‌های گذشته ساخت. برای ثبات گسترده‌تر منطقه، نمی‌توان مناقشات را برای همیشه حل‌نکرده باقی گذاشت. نظامی کردن جزایر دریای اژه و محدود کردن شرق دریای مدیترانه برای ترکیه‌ای که هم‌اکنون احاطه‌شده مسئله‌ای است که می‌تواند باعث بدتر شدن روابط شود. سیاست‌های قاطعانه ترکیه در یک دهه گذشته به وقوع معضلات پیش‌بینی‌نشده‌ای منجر شد. این سیاست‌های مشابه در یونان نیز می‌تواند تبعات مشابهی در آینده داشته باشد. با نزدیک شدن انتخابات‌های یونان و ترکیه، تنش‌ها و اظهارات به‌شدت ملی‌گرایانه در هر دو کشور شدت گرفته است. با ترکیه احاطه‌شده و افزایش قاطعیت یونان، حفظ دیالوگ، تمرکز بر منافع مشترک و توسعه اعتماد دوجانبه در منطقه‌ای که از قبل غرق در مجموعه‌ای از درگیری‌های ادامه‌دار است، اقدامی منطقی به نظر می‌رسد.
سابقه درگیری
ترکیه و یونان در دهه 70میلادی به دلیل مناقشه بر سر اکتشاف انرژی در دریای اژه، سال‌های 1995 و 1996 بر سر سازه سنگی غیرقابل زیست در شرق دریای مدیترانه و در سال 2020 دوباره بر سر اکتشاف انرژی در آب‌های مورد مناقشه، تقریبا با یکدیگر وارد جنگ شدند. میتسوتاکیس در حال و هوای انتخابات است. رسوایی‌های ادامه‌دار درباره نرم‌افزارهای جاسوسی که در دستگاه‌های تلفن مخالفان سیاسی و روزنامه‌نگاران یونانی کار گذاشته شده‌اند، به تصویر میتسوتاکیس آسیب زده است. در ترکیه هم هیچ‌چیزی به اندازه یک دعوای خوب با دشمن قدیمی بر سر میهن‌پرستی یونانی جذاب نیست.
میتسوتاکیس در آن شب مراسم شام از رهبران اروپا خواست که بدون ایجاد مسئله‌ای جدید به حل مشکلات یونان و ترکیه کمک کنند. میتسوتاکیس در سخنرانی اخیر خود به اردوغان گفت: «نه! آقای اردوغان، نه! به قلدری». نخست‌وزیر یونان همچنین تاکید کرد فکر نمی‌کند هیچ جنگی صورت بگیرد اما اگر اتفاق افتاد با توجه به افزایش توانایی‌های نظامی یونان که از طریق قراردادهای دفاعی با فرانسه و آمریکا تحقق پیدا کرده، یونان اعتماد به‌نفس کافی برای مقابله را دارد.
میتسوتاکیس همچنین از آزرده‌خاطر شدن آمریکا از روابط اردوغان با روسیه و معطل کردن این کشور در تایید توسعه ناتو به فنلاند و سوئد استفاده کرد تا روابطش با واشنگتن را تقویت کند. میتسوتاکیس اولین نخست‌وزیر یونان است که به کنگره آمریکا رفت و از آنها خواست تا در فروش سلاح به ترکیه تجدیدنظر کنند. میتسوتاکیس گفت یونان جنگنده‌های F-35 را خریداری می‌کند درحالی‌که ترکیه به دلیل خرید از سیستم دفاع هوایی روسیه F-35 نمی‌خرد و همچنان به دنبال خرید F-16 و کیت‌های مدرن‌سازی است و از گسترش ناتو به عنوان اهرم استفاده می‌کند.
تنش راهی است برای پرت کردن حواس عموم
اردوغان در داخل ترکیه نیز با مشکلات قابل‌توجهی روبه‌رو است. ایجاد تنش با یونان یک سنت و راهی آسان برای پرت کردن حواس عمومی و جلب حمایت آنهاست. اردوغان بر یک اقتصاد فاجعه‌بار ریاست می‌کند. تورم سالیانه 83درصد است و ارزش پول ملی ترکیه بسیار کاهش پیدا کرده است. اردوغان نرخ بهره را به‌طور مرتب کاهش داد تا سیاست مالی خود را حفظ کند.
نارضایتی‌های عمومی از هزینه‌های ادامه‌دار پناهجویان که از روی حسن‌نیت اردوغان به ترکیه پذیرفته شده‌اند، افزایش پیدا کرده است. تخمین‌ها نشان می‌دهند که اردوغان 30درصد آراء را دارد. او همچنین رسانه‌های دولتی را در اختیار خود دارد و عده بسیاری از روزنامه‌نگاران و سیاستمداران مخالف را زندانی یا ساکت کرده است.
اکتشافات گازی در شرق دریای مدیترانه در کنار عوامل دیگر عطش ترکیه را برای اکتشاف هیدروکربن بیشتر کرده است. تجارت انرژی دلیل اصلی کمبود بودجه ترکیه است. از سال 2018، ترکیه 3/72درصد از نیازهای انرژی خود را وارد کرده است درحالی‌که از ژوئن 2020 انرژی 8/16درصد از کل واردات این کشور را تشکیل می‌دهد. به گزارش اندیشکده بروکینز و براساس گزارش‌های بانک مرکزی و سازمان آماری ترکیه در پنج سال گذشته، کمبود بودجه کلی ترکیه به 220میلیارد دلار رسیده است. صورتحساب کل انرژی ترکیه در همین دوران 213 میلیارد دلار بوده است.
رابطه ترکیه و یونان به‌غیر از دوران کوتاهی، همیشه پرتنش بوده است. آتن به عنوان یکی از مناطق داغ سیاست خارجی برای ترکیه است؛ چالشی که از امپراتوری عثمانی به ارث رسیده است. اما با وجود دلایل ژئوپلیتیکال، ترکیه آتن را از لیست تهدیدات امنیتی خارج نکرده است، با اینکه هر چند وقت یک‌بار روابط حسنه‌ای به رسم همسایگی از خود نشان داده‌اند.
به گزارش میدل‌ایست‌آی، مناقشات ترکیه و یونان را می‌توان به سرعت و با برقراری دیالوگ سالم، تمایل قوی سیاسی و دیپلماسی مستقیم میان آنکارا و آتن بدون هیچ نیازی به چشم‌گفتن، کشور یا نهاد سومی حل کرد. در عین حال، ویژگی معلوم‌الحال مناقشات هر دو طرف این است که هر دو از حل آنها لذت می‌برند و هر دو از این بن‌بست ادامه‌دار ضرر می‌کنند. اگر همه‌چیز طبق برنامه پیش رود، سال دیگر در هر دو کشور انتخابات برگزار می‌شود. اما رای‌گیری تنها دلیل تنش میان دو کشور و عاملی بازدارنده برای حل این مشکلات نیست. به گفته نشریه میدل‌ایست‌آی، مشکلات ترکیه و یونان برای برنده شدن در انتخابات به اندازه کافی تحریک‌کننده نیست، در عین حال به اندازه کافی دینامیک نیست که بخواهد تورم را کاهش دهد. تورم یکی از مسائل اصلی اهداف الکتورال در هر دو کشور است.
راه‌حل مناقشات
اول اینکه یونان باید انتظارات حداکثری‌اش را کنار بگذارد. اگر این کار را نکند ترکیه به همین واکنش‌ها ادامه خواهد داد. این حلقه معیوب، حل هر گونه مناقشه‌ای را غیرممکن می‌کند. نظامی کردن جزایر دریای اژه که برخی در فاصله‌ای شنا کردن از ترکیه قرار دارند، اقدامی تحریک‌آمیز و خشونت‌آمیز است.
یونان برای غلبه بر ترکیه تا حالا دو بار شانس خود را امتحان کرده است: در آستانه قرن بیستم و بار دیگر در سال 1974 در قبرس. ترکیه هر دوبار یونان را به عقب رانده است. دولت ترکیه اخیرا تحت‌تاثیر سیاست‌های پوپولیستی قرار گرفته که مانع رسیدن به توافق با یونان می‌شود. این موضوع دلیلی است که چرا ترکیه با وجود تمام چالش‌های ژئوپلیتیکی، به چالشی دیگر با آتن نیاز ندارد. جنگ سوریه یک تراژدی بشری و یک منبع قابل‌توجهی از مهاجرت نامنظم و در عین حال یک تهدید امنیتی شدید در امتداد طولانی‌ترین مرز ترکیه است. عراق، بعد از سوریه، همچنان تهدیدهای امنیتی را به سمت ترکیه می‌فرستد.
تا زمانی که ارمنستان با جمهوری آذربایجان صلح پایداری برقرار نکند، مرزهایش با ترکیه بسته می‌ماند. با وجود آنکه آنکارا به دنبال برقراری مجدد روابط با اسرائیل است، هنوز سفیری معرفی نشده است. مناقشات و مشکلات دیپلماتیک میان مصر و ترکیه همچنان ادامه دارد. از طرف شمال ترکیه نیز، روسیه هم‌اکنون تهدیدی در دریای سیاه است. بنابراین ترکیه به دنبال تنشی دیگر در دریای اژه، تنها منطقه باثبات و بدون درگیری نمی‌گردد.
تصمیمات سخت
اگر اروپا می‌خواهد ثبات ژئوپلیتیکی در دامنه جنوب‌شرقی این قاره برقرار شود، اگر واشنگتن می‌خواهد یک منطقه کاملا امن در دریای سیاه ایجاد کند و اگر دریای اژه با تهدید روسیه روبه‌روست، همه کشورها باید در سیاست‌های خود تجدیدنظر کنند. در گذشته، هم اتحادیه اروپا و هم آمریکا یک تعادل ژئوپلیتیکی را در منطقه برقرار کرده‌اند؛ تلاشی که امروز حتی به ظاهر هم از خود نشان نمی‌دهند. در زمان حمله روسیه به اوکراین و بالا گرفتن بحران، سوالی که اروپا و ناتو باید پاسخ دهند این است: به چه میزان از ثبات امنیتی و ژئوپلیتیکی در منطقه جنوب شرقی نیاز داریم؟ به بیان دیگر، اگر ترکیه منبع امنیت و ثبات در جنوب‌شرق اروپا نباشد، اروپا و ناتو چه چیزی از دست می‌دهند؟ تمام طرفین باید تصمیمات سختی بگیرند.
