احمد جانجان کارشناس اقتصادی: الگوی کشت در ایران ضمانت اجرا ندارد
کاهش بارندگی و بحران آب در کشور باعث شده که چالش‌های کشاورزان روز به روز افزایش یابد و گرانی به سراغ قیمت موادغذایی استراتژیک همانند نان و برنج برود.
کاهش بارندگی و بحران آب در کشور باعث شده که چالش‌های کشاورزان روز به روز افزایش یابد و گرانی به سراغ قیمت موادغذایی استراتژیک همانند نان و برنج برود. اگر این روند ادامه‌دار باشد در میان‌مدت به صورت قابل توجهی می‌تواند نظم بازارها را برهم زند و باعث افزایش تنش‌ها شود. در همین راستا احمد جانجان، کارشناس اقتصادی در گفت‌وگو با «هم‌میهن» وضعیت پیش روی کشور را تشریح کرده است.
وضعیت تولید و واردات گندم در کشور را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
کاهش ۴۰ درصدی بارندگی موجب کاهش ۳ میلیون تنی تولید گندم شده است. به همین دلیل واردات برای جبران کمبود داخلی در حال انجام است اما نکته مهم‌تر، مطالبات عقب‌مانده کشاورزان است؛ یعنی ۸۳ همت طلب کشاورزان هنوز پرداخت نشده و این تأخیر، انگیزه کشاورزان را برای تحویل محصول در سال آتی به شدت کاهش می‌دهد و ابعاد به مراتب جدی‌تری ایجاد می‌کند.
مشکلات چه تاثیری روی الگوی کشت و تولید محصولات اساسی دارد؟
در بخش آب مشکلات جدی داریم که اثراتش خصوصاً بر محصول برنج و الگوی کشت آن نمایان شده. طبق گفته وزیر جهاد کشاورزی، قبلاً در ۱۶ استان برنج کشت می‌شد اما اکنون این کشت تقریباً محدود به استان‌های شمالی شده است. واقعیت این است که بخش بزرگی از کشاورزی کشور همچنان روستا‌پایه و غیرمتمرکز است و از تکنولوژی‌های قدیمی، کاملاً عقب‌افتاده و سنتی استفاده می‌کند. این وضعیت سرمایه‌گذاری کشور را از کشاورزی مدرن و گلخانه‌ای بسیار عقب نگاه داشته و باعث شده نه‌تنها در تأمین نیاز داخلی دچار چالش شویم بلکه عملاً فرصت حضور در بازارهای صادراتی را هم از دست بدهیم.
چرا حوزه کشاورزی توسعه نیافته است؟
یکی از دلایل اصلی، نبود یک برنامه کارشناسی واقعی و اجرای جدی توسط خبرگان حقیقی این حوزه است. معمولاً سیاست‌گذاری‌ها یا کاملاً غیرکارشناسی است یا تنها در هنگام بحران مطرح می‌شود. ما همیشه با بحران مواجه می‌شویم و تازه به فکر راه‌حل می‌افتیم تا اینکه از قبل برنامه داشته باشیم. رویکردهای کوتاه‌مدت، ناپایداری تصمیمات و نبود ضمانت اجرایی برای الگوهای کشت، از دلایل اصلی وضعیت فعلی است.
تمام مؤلفه‌هایی مانند قیمت نان، برنج و وضعیت کشاورزی و الگوی کشت، شدیداً تحت تأثیر کاهش بارندگی و تأخیرهای متعدد در پرداخت مطالبات کشاورزان قرار دارند. ضعف در اجرای الگوی کشت و بهره‌وری پایین آب، از مصائب بزرگ کشاورزی ایران است. با ادامه روند فعلی، اگرچه قیمت نان شاید در کوتاه‌مدت تغییر چندانی نداشته باشد، اما در صورت تداوم کاهش تولید گندم و محدودیت‌های مالی دولت احتمال افزایش قیمت نان وجود دارد. در مورد برنج هم، کاهش تولید به سبب محدودیت‌های کشت باعث افزایش قیمت شده و واردات هم تنها تا حدی می‌تواند این روند را جبران کند؛ بنابراین روند رشد قیمت برنج هم ادامه‌دار خواهد بود.
راهکار خروج از بی‌آبی چیست؟
وضعیت آب در کشور اساساً بحرانی و به‌نوعی ساختاری است. راهکارها کاملاً مشخص‌اند: آبخیزداری، ارتقای بهره‌وری، صرفه‌جویی در مصرف و جایگزینی روش‌های مدرن آبیاری به‌جای شیوه‌های سنتی و ناکارآمد. در غیر این صورت هم تولید، هم امنیت غذایی و حتی حیات بسیاری از مناطق کشور در خطر خواهد بود.
شرایط و کارایی الگوی کشت در کشورهای پیشرفته چگونه است؟
در کشورهای توسعه‌یافته، الگوی کشت ضمانت اجرایی جدی دارد، مثلاً از طریق شرکت‌های بزرگ که تضمین خرید محصول و تأمین بذر را ارائه می‌دهند. چون یارانه وجود ندارد و قیمت‌ها آزاد است، کشاورز هرگز ریسک تولید بیشتر یا کمتر از ظرفیت بازار را نمی‌کند. اما در ایران، به دلیل قیمت‌گذاری دستوری و دخالت‌های دولتی، تولیدکننده ریسک‌های سنگینی را متحمل می‌شود تولیدی که بعضاً حتی بازار فروش ندارد و آب و منابع زیادی به هدر می‌رود، مانند همان مثال پیاز که میزان تولید بیش از مجوزهای صادرشده بود.
به طور کلی، با ادامه سیاست‌گذاری‌های فعلی و رویکرد دستوری و شبه‌کمونیستی، نباید انتظار بهبود اساسی از شرایط موجود داشت. تغییر ریشه‌ای سیاست‌ها، اعتماد به واقعیات بازار، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های مدرن کشاورزی، و سیاست‌گذاری مبتنی بر علم و نظر خبرگان واقعی نه انتصابی تنها راه خروج از چرخه بحران است. اگر این روند اصلاح نشود، با بحران‌های تکرارشونده‌تری روبه‌رو خواهیم شد.
