تحدید بنزین/قطع آب در صنایع پتروشیمی تولید سوخت را به چالش میکشد
تابستان سخت کشور بسیار زودتر از پیش‌بینی‌ها آغاز شد؛ به واسطه همین موضوع سهمیه‌بندی آب و برق را برای مصارف صنعتی و خانگی شاهد هستیم.
تابستان سخت کشور بسیار زودتر از پیش‌بینی‌ها آغاز شد؛ به واسطه همین موضوع سهمیه‌بندی آب و برق را برای مصارف صنعتی و خانگی شاهد هستیم. همین موضوع زنگ خطر اقتصادی و اجتماعی کشور را به صدا درآورده است؛ چراکه برای رسیدن آب به مصارف خانگی، سهمیه‌بندی آن برای صنایع به صورت قابل‌توجهی شدت یافته است. برخی از اخبار حاکی از این است که بسیاری از صنایع و برخی از پالایشگاه‌ها با معضل تامین آب و برق مواجه هستند که این کمبودها می‌تواند افزایش قیمت یا نایاب شدن انرژی‌هایی چون بنزین را در پی داشته باشد.
چند روز پیش بود که رسانه «نفت ما» اعلام کرد: «براساس اطلاعات رسیده، آب و برق پالایشگاه تهران قطع و عملاً تولید برخی واحدهای عملیاتی متوقف شده است! ادامه این روند می‌تواند تولید ناخالص ملی را کاهش دهد و بازار محصولات مصرفی مثل بنزین، روغن موتور و فرآورده‌های نفتی را با چالش جدی مواجه کند. چرا صنایعی که فقط ۲ درصد آب کشور را مصرف می‌کنند، اینگونه باید قربانی شوند؟!»
بر همین اساس می‌توان گفت زنگ خطر جدی برای اقتصاد کشور به صدا درآمده است. بنزین یکی از مهمترین رکن‌ها در حیات اقتصاد کشور به حساب می‌آید و حتی جایگاه اجتماعی بسیاری مطلوبی میان مردم دارد و هر گرانی یا کمیاب شدن بنزین می‌تواند شرایط جامعه را برهم بزند.
محسن پاک‌نژاد، وزیر نفت درخصوص افزایش قیمت بنزین نیز گفته بود: «در این ارتباط طرح‌های مختلفی مطرح شده و در دست بررسی است. کارگروه‌های تخصصی در حوزه‌های متنوع بر این موضوع متمرکز هستند و بحث‌های کارشناسی همچنان ادامه دارد. ان‌شاءالله به‌محض رسیدن به جمع‌بندی نهایی، آن را به اطلاع مردم عزیزمان خواهیم رساند.» وی در پاسخ به این سوال که آیا ممکن است شاهد افزایش قیمت بنزین باشیم، توضیح داده بود: «در حال حاضر، من در این حوزه نمی‌توانم نظری بدهم؛ زیرا باید منتظر خروجی کارگروه‌های کارشناسی که در حال بررسی موضوع هستند، بمانیم و پس از آن می‌توان اظهارنظر کرد.»
برخی از آمارهای منتشرشده نشان می‌دهد قیمت آب و برق برخی از صنایع نیز افزایش یافته؛ این بدان معناست که هزینه تولید محصول صنایع نیز افزایشی خواهد شد. در اصل هرچه هزینه‌های ابتدایی و اولیه برای تولید محصولات افزایش یابد، صنایع برای دریافت سود منطقی و معقول خود مجبورند قیمت کالاهای تمام‌شده خود را افزایش دهند که این موضوع می‌تواند در میان‌مدت برخی از کالاهای اساسی را با افزایش قیمت مواجه سازد.
البته در این بین برخی از کارشناسان عقیده دارند که باتوجه به اینکه پالایشگاه‌ها خود آب و برق‌شان را تامین می‌کنند و نیاز بسیار کمی به آب و برق دارند، در این راستا با با چالش خاصی مواجه نشوند. بررسی شرایط پالایشگاه‌ها نشان می‌دهد بسیاری از آنها با نیروگاه‌های مخصوص می‌توانند برق خود را تامین کنند اما در برخی از روزهای سال این موضوع به مشکل می‌خورد و میزان تولید برق توسط پالایشگاه کمتر از نیاز مصرفی است. از سوی دیگر آب نیز چنین شرایطی دارد و پالایشگاه‌ها در برخی از موارد با معضل آب مواجه هستند؛ چراکه آنها آب را به صورت مستقیم مصرف نمی‌کنند و به نوعی از بخار خارج‌شده از آب به روش‌های خاص استفاده می‌کنند.
نکته قابل توجه اینجاست که بخش عمده‌ای از سهام برخی از پالایشگاه‌ها برای دولت است. در این شرایط مسئولان دولتی برای ادامه حیات پالایشگاه‌ها و عدم ایجاد مخاطرات اجتماعی، اجازه قطعی آب و برق مکرر این گروه را نمی‌دهند و به نوعی پالایشگاه‌ها جزو مهمترین شریان‌های حیاتی کشور هستند. آب و برق آنها به صورت متعارف تامین می‌شود. برخی از فعالان حوزه انرژی عقیده دارند که چالش امروز می‌تواند به صورت کم و موقت بنزین را با کمبود مواجه سازد و باتوجه به اینکه اغلب پالایشگاه‌ها انرژی ذخیره‌شده دارند تاثیرگذاری این موضوع بسیار کم خواهد بود.
از سوی دیگر بررسی‌ها نشان می‌دهد که قیمت بنزین در ایران در مقایسه با مقیاس جهانی بسیار کمتر است؛ در چنین شرایطی با توجه به کسری بودجه دولت به نظر می‌رسد در بلندمدت و به صورت برنامه‌ریزی‌شده دولت در افزایش قیمت بنزین گام بردارد.
به‌طور کلی به نظر نمی‌رسد که این کمبود آب و برق به صورت جدی گریبان‌گیر پالایشگاه‌ها و شریان‌های حیاتی کشور باشد و احتمالاً به صورت موقت یا حتی هیجانی شاهد نوسان در شرایط بنزین باشیم. همچنین در بازه زمانی کوتاه‌مدت صف‌های بنزین در برخی از شهرها تشکیل شود اما در میان‌مدت و بلندمدت این معضل حل خواهد شد و مجدداً توزیع و تولید بنزین به شرایط گذشته خود بازخواهد گذشت.
بحران آب و برق در کشور
از نخستین هفته خردادماه، هشدار داده شده بود که کاهش ۴۰ درصدی بارش‌ها نسبت به سال گذشته از یک طرف و از طرف دیگر افت ۴۱ درصدی ورودی سدها قرار است ما را وارد یک بحران فراگیر و کم‌سابقه کند. ظرفیت آب پشت سدها از سال پیش حدود ۲۴ درصد کمتر شده است. حتی ظرفیت بسیاری از آنها رو به اتمام است. بر اساس آخرین گزارش وزارت نیرو، تا بیست‌ویکم تیرماه ۱۳ سد عملاً از دست رفته‌اند.
براساس آمارهای رسمی حجم فعلی آب ذخیره‌شده در سدهای تهران به حدود ۱۴ درصد ظرفیت مخازن رسیده است. در حال حاضر از هر چهار سد این استان لار به وضعیت قرمز درآمده و سه سد دیگر در شرایط خطرناکی هستند.
به گفته حسین نایب، عضو هیئت‌مدیره انجمن آب و فاضلاب ایران، ما از خط قرمز عبور کرده‌ایم. او می‌گوید: «این ذهنیت که دو ماه دیگر یا سه ماه دیگر آب نخواهیم داشت اشتباه است. این خوش‌باوریست که گمان کنیم خط انتقالی احداث می‌شود یا بارش‌های زیادی اتفاق می‌افتد و منابع پر می‌شود. ما از خرداد وارد سرازیری بحران شدیم و این روزها شاهد روز مبادای آبرسانی هستیم. امیدوارم دستگاه‌های تصمیم‌گیر، شرایط اضطراری که ممکن است ساعت‌های طولانی در روز قطعی آب داشته باشیم را در نظر گرفته باشند. برای تابستان و پاییز، مدیریت فشار شبکه، حذف برداشت‌های غیرمجاز برای مصارف غیر شرب، و تامین آب در شرایط اضطرار تنها راه پیش روست.»
قطعی برق و آب به امروز و دیروز مربوط نمی‌شود که سال‌هاست کشور با ناترازی انرژی روبه‌روست. هرسال با گرم شدن هوا شاهد آن هستیم مصارف برق صنعتی و حتی خانگی سهمیه‌بندی می‌شود؛ اما امسال به علت اینکه تولید برق بخاطر نبود آب کاهش یافته، میان فشارهای وارد شده نیز افزایش پیدا کرده است.
آمارهای منتشرشده از سوی موسسه انرژی نشان می‌دهد تولید برق آبی ایران در سال ۲۰۲۴ با کاهش 17/5درصدی نسبت به سال قبل از آن مواجه شده و به 18/9 تراوات ساعت رسیده است. برهمین اساس در سال گذشته تولید برق آبی ایران کاهش قابل ملاحظه 17/5 درصدی نسبت به سال قبل از آن داشته است. سهم ایران از کل برق آبی تولیدشده در جهان طی این سال فقط 0/4 درصد بود. تولید برق آبی دنیا در این سال با رشد 4/2 درصدی نسبت به سال قبل به ۴۴۵۲ تراوات ساعت رسیده است. چین با تولید ۱۳۵۴ تراوات ساعت برق آبی، بزرگترین تولیدکننده این محصول در دنیا بوده است.
بررسی‌های «هم‌میهن» نشان می‌دهد که برق مصارف خانگی و صنایع بیش از برنامه‌ریزی انجام‌شده قطع می‌شود و همین موضوع زمینه آسیب‌پذیری را فراهم کرده است. در حال حاضر بسیاری از صنایع ساعت‌های طولانی با قطعی برق مواجه هستند و اگر این روند ادامه پیدا کند به مرور و در میان‌مدت شاهد گرانی در کالاهای اساسی خصوصاً بنزین خواهیم بود.
به نظر می‌رسد باتوجه به شرایط کشور در حوزه ناترازی احتمالاً افزایش قیمت بنزین در بلندمدت محقق شود و با توجه به این موضوع که افزایش قیمت بنزین تبعات اجتماعی و اقتصادی دارد، احتمالاً پس از افزایش قیمت بنزین شاهد افزایش قیمت سایر کالاهای اساسی باشیم.
البته باید به این نکته توجه داشت که صنایع خصوصاً پالایشگاه‌ها در مقایسه با حوزه کشاورزی مصرف آب کمتری دارند و در وهله نخست آب مورد نیاز در حوزه کشاورزی باید کنترل شود. آمارهای منتشرشده نشان می‌دهد بخش صنعت حدود ۲ درصد کل منابع آب مصرفی کشور را به خود اختصاص می‌دهد. این سهم در مقابل حدود ۹۰ درصد مصرف بخش کشاورزی بسیار اندک ارزیابی می‌شود. همین وضعیت در بخش برق نیز کمابیش حاکم است. عمده برق کشور در بخش خانگی و تجاری مصرف می‌شود و صنایع با وجود بار سنگین تولیدی، سهم کمتری از کل انرژی مصرفی را دارند.
آسیب به پالایشگاه‌ها
توقف جریان تولید در تمامی صنایع از جمله صنعت پالایشگاه می‌تواند خسارت‌های بسیاری در پی داشته باشد. توقف جریان برق و آب می‌تواند خاموشی واحدهای عملیاتی از جمله واحد تولید و تصفیه را در پی داشته باشد که نتیجه این موضوع خسارت به دستگاه‌های تولیدی است.
با توقف تولید در بخش‌های مختلف از پالایشگاه‌ها عرضه محصولات استراتژیکی چون بنزین، گازوئیل و روغن موتور کاهش پیدا می‌کند. در شرایطی که مصرف بنزین روزانه بیش از ۱۱۰ میلیون لیتر برآورد می‌شود و عمده عرضه آن وابستگاه به پالایشگاه‌های داخلی است، هر توقف یا کاهش می‌تواند توازن و آرامش بازار را برهم زند.
نبود برق و آب خاموشی دستگاه‌ها را در پی دارد که پس از راه‌اندازی برخی از دستگاه‌ها ممکن است حوادث زیست‌محیطی رخ دهد یا دستگاه به علت نوسان‌های مکرر دچار اختلال و خرابی شود.
اما داستان به همین جا ختم نمی‌شود؛ چراکه حیات کشور وابسته به انرژی است. در وهله نخست کاهش تولید انرژی و کمبود آن در سطح جامعه می‌تواند در کوتاه‌مدت هزینه حمل و نقل را افزایش دهد که این موضوع به صورت مستقیم با زندگی مردم در ارتباط است. افزایش هزینه‌های حمل و نقل باعث می‌شود که بهای کالا نیز افزایش پیدا کند و این دو عامل در بلندمدت دست به دست یکدیگر می‌دهند که تورم افزایش یابد و همین موضوع به سفره خانوار ضربه وارد می‌کند.
از سوی دیگر فعالان حوزه اجتماعی عقیده دارند که کوچکترین خبر رسمی درخصوص افزایش قیمت بنزین می‌تواند مردم را به پمپ‌بنزین‌ها بکشاند و به نوعی صف‌های غیرضروری تشکیل شود. به طور کلی کوچکترین اختلال در شرایط و تولیدات پالایشگاه‌ها می‌تواند زیان سنگینی برای اقتصاد و مردم در پی داشته باشد.
بنزین گران نمی‌شود
سعید ساویز، کارشناس انرژی در گفت‌وگو با «هم‌مهین» درخصوص اینکه بنزین با افزایش قیمت مواجه می‌شود یا خیر؟ گفت: وقتی همه چیز گران می‌شود، طبیعی است که قیمت تمام‌شده کالاهای اساسی افزایش پیدا کند؛ یکی از مهمترین این کالاها انرژی است. با افزایش قیمت برق و آب، بنزین هم به طور منطقی باید گران شود. اما دولت معمولاً برای برخی اقلامی مثل بنزین یا حتی مرغ تلاش می‌کند قیمت‌ها را پایین نگه دارد. این اقدام نیازمند پرداخت یارانه است و یارانه هم مستلزم تأمین منابع مالی است؛ یعنی باید پولی خرج شود و این پول یا از محل فروش نفت ملت ایران تأمین می‌شود یا از مالیات‌ها.
وی افزود: در واقع، دولت برای اینکه از افزایش قیمت جلوگیری کند، مجبور است از جیب مردم هزینه کند؛ چه درآمد نفتی باشد چه مالیاتی. به نظر می‌رسد دولت فعلاً بنا دارد جلوی افزایش قیمت‌ها را بگیرد اما این سیاست در میان‌مدت جواب نمی‌دهد.
این کارشناس اقتصادی تاکید کرد: حدود شش یا هفت سال پیش در چند یادداشت نوشته بودم مدل توسعه پارس جنوبی اشتباه است. دولت به بهانه اینکه قطر برداشت گاز خود را افزایش داده، توسعه همه‌جانبه میدان را آغاز کرد اما بخش بزرگی از منابع را در اختیار صنایع رانتی مثل فولاد، متانول‌سازی و نیروگاه‌ها قرار داد. نقد من این است که مخزن گاز یا نفت، تولید و افت طبیعی خود را دارد؛ اگر مصرف بی‌رویه و بدون برنامه‌ریزی باشد، ظرفیت میدان به سرعت افت می‌کند.
ساویز گفت: منابع انرژی مانند پارس جنوبی باید به‌درستی مدیریت شود. قیمت‌گذاری دستوری و پایین نگه داشتن قیمت‌ها بزرگترین اشتباه است. این کارشناس حوزه انرژی در نهایت تاکید کرد: دولت فعلاً قصد ندارد قیمت‌های انرژی خصوصاً بنزین را افزایش دهد؛ اما به نظر من این سیاست ادامه‌دار نخواهد بود و در نهایت ناچار به تعدیل قیمت‌ها خواهند شد.
محسن محمدی، کارشناس انرژی درخصوص قطعی آب و برق پالایشگاه‌ها به «هم‌میهن» گفت: پالایشگاه‌ها و پتروشیمی‌ها معمولاً واحدی به نام «یوتیلیتی» دارند که وظیفه اصلی آن تأمین زیرساخت‌های حیاتی مثل آب، بخار و برق موردنیاز خود پالایشگاه است. به طور معمول بخار آب مورد استفاده در فرایندها، توسط خود پالایشگاه‌ها تولید می‌شود. در زمینه برق هم اغلب واحدهای پالایشی دارای نیروگاه اختصاصی هستند و برق مورد نیاز خود را تأمین می‌کنند. نمونه آن را حتی در تجربه جنگ می‌بینیم، مثلاً زمانی که پالایشگاه حیفا هدف قرار گرفت، ابتدا سراغ واحد تولید برق رفتند که نشان می‌دهد این بخش برای فعالیت پالایشگاه حیاتی است و یک ساختار مستقل است.
وی با اشاره به تجربه افزایش قیمت بنزین گفت: در مورد افزایش احتمالی قیمت بنزین، تجربه دولت‌ها نشان داده است که آنها معمولاً به خاطر ملاحظات اجتماعی و همچنین تجربه تلخ سال ۱۳۹۸، به سادگی به سمت افزایش قیمت کالاهای اساسی مثل بنزین نمی‌روند. به عبارت دیگر، دولت همیشه دغدغه تبعات اجتماعی دارد و پذیرش جامعه برای هرگونه افزایش قیمت بنزین را بررسی می‌کند.
این کارشناس حوزه انرژی توضیح داد: دولت افزایش قیمت را عمدتاً با هدف جبران ناترازی بودجه و منابع مالی دنبال می‌کند. تحقیق‌ها و تجربه‌های جهانی و داخلی نشان می‌دهد کالاهای کم‌کشش و اساسی مثل بنزین، کاهش قابل توجهی در مصرف پس از افزایش قیمت ندارند. معمولاً مصرف در کوتاه‌مدت کمی کاهش پیدا می‌کند و بعد از چند ماه دوباره به روال قبلی برمی‌گردد. بنابراین افزایش قیمت به هدف مدیریت مصرف یا جبران ناترازی معمولاً محقق نمی‌شود. به گفته وی در زمینه مقابله با قاچاق نیز، با وجود اختلاف زیاد قیمت داخل و خارج از کشور، حتی افزایش صددرصدی قیمت بنزین هم نمی‌تواند این فاصله را جبران کند.
محمدی ادامه داد:صنعت و آب شرب جمعاً کمتر از ۱۰ درصد مصرف آب کشور را دارند. بیشترین مصرف آب، متعلق به بخش کشاورزی است. بنابراین مطرح کردن سهم بالای صنعت یا پالایشگاه‌ها در مصرف آب کشور چندان صحیح نیست و نباید افزایش قیمت یا سهمیه‌بندی آب صنعت را عامل اصلی کم‌آبی معرفی کرد.
این کارشناس حوزه انرژی در نهایت گفت: پالایشگاه‌ها صرفاً بنزین تولید نمی‌کنند؛ بلکه چندین محصول اصلی و جانبی دارند که فقط چهار یا پنج قلم آن به شکل یارانه‌ای و با قیمت دولتی باید تحویل دولت شوند. سایر فرآورده‌های جانبی مثل روان‌کننده‌ها و برخی روغن‌ها یا به قیمت آزاد داخلی و یا حتی بر مبنای نرخ ارز به خارج از کشور فروخته می‌شوند. بنابراین، صرفاً با افزایش هزینه آب و برق لزوماً شاهد افزایش قیمت مستقیم بنزین یا گازوئیل نخواهیم بود.
کمبود بنزین
سعید میرترابی، کارشناس حوزه انرژی به «هم‌میهن» گفت: قطعی آب و برق پالایشگاه در تولید پالایشگاه‌ها بی‌تأثیر نیست و معمولاً تدابیری برای اینگونه مراکز اندیشیده می‌شود تا کمترین اختلال در تامین کالاهای مهم ایجاد نشود. تامین برق پالایشگاه‌ها معمولاً به شکل اضطراری و جایگزین نیز انجام می‌شود و در کنار آن همیشه میزانی ذخیره‌سازی وجود دارد تا نوسانات تولید را پوشش دهد.
وی در پاسخ به سوالی مبنی بر اینکه آیا با کمبود بنزین مواجه خواهیم شد؟ توضیح داد: در شرایط فعلی و با توجه به تمهیدات موجود، بعید است که با کمبود جدی مواجه شویم؛ هرچند نمی‌توان احتمال صف ایجاد شدن در برخی نقاط را صفر دانست. اگر قطعی‌ها ادامه‌دار شود یا ظرفیت ذخیره‌سازی کاهش پیدا کند، ممکن است شاهد کُند شدن روند سوخت‌گیری یا محدودیت‌هایی در عرضه باشیم. اما به طور کلی ذخایر استراتژیک و مدیریت اضطراری به گونه‌ای برنامه‌ریزی شده که بازار دچار بحران نشود، مگر اینکه این روند قطع برق و آب مدت طولانی ادامه پیدا کند.
میرترابی درخصوص افزایش قیمت بنزین نیز گفت: افزایش قیمت بنزین بر اثر وقایع فعلی، بسیار بعید است. قیمت بنزین در کشور مصوب و تحت سیاست‌های دولتی است و کمبود مقطعی یا افزایش هزینه تولید فعلاً نمی‌تواند به‌طور مستقیم بر قیمت مصرف‌کننده تأثیر بگذارد. تغییر قیمت بنزین در ایران نیازمند تصمیمات کلان و طی فرآیندهای خاص است و به راحتی تحت تاثیر شرایط مقطعی قرار نمی‌گیرد.
این کارشناس بازار سرمایه تشریح کرد: گرچه افزایش قیمت حامل‌های انرژی مانند آب و برق هزینه تولید پالایشگاه‌ها را افزایش می‌دهد، اما با توجه به سهامدار بودن دولت در بسیاری از این شرکت‌ها، این هزینه‌ها ممکن است با حمایت‌های دولتی جبران شود. چنین مسائلی نمی‌تواند به خودی خود موجب افزایش قیمت بنزین شود، چون دولت معمولاً ملاحظات زیادی در این خصوص دارد. ضمن اینکه قیمت فعلی بنزین فاصله عمیقی با قیمت آزاد دارد و هرگونه اصلاح قیمت نیازمند تصمیم‌گیری کلان و ایجاد شرایط اجتماعی و اقتصادی مناسب است.
میرترابی افزود: در صورتی‌که قطعی آب و برق ادامه پیدا کند و شرایط اضطراری وضعیت فعلی را تشدید کند، پالایشگاه‌ها ممکن است برای حفظ پایداری عرضه، اقداماتی همچون کاهش حجم سوخت‌گیری، مدیریت مخازن یا سایر راهکارهای مدیریتی را به کار بگیرند تا فشار بر ذخایر کاهش پیدا کند. اما با توجه به روال فعلی و مدیریت مناسب، پیش‌بینی می‌شود که مشکل حادی برای مصرف‌کنندگان پیش نیاید، مگر در صورت تداوم قطعی‌ها و کاهش محسوس تولید.
وی در خصوص افزایش قیمت بنزین گفت: اصلاح قیمت بنزین موضوعی است که بارها بدان اشاره شده و دلیل تأخیر آن عمدتاً شرایط اقتصادی و ملاحظات اجتماعی است. با عبور از فصل تابستان و کاهش بار شبکه آب و برق، ممکن است فرصت افزایش قیمت بنزین مد نظر قرار گیرد؛ اما همان‌طور که بارها تجربه کردیم، تصمیم‌گیری در این خصوص بسیار حساس و مستلزم فراهم شدن زمینه مناسب در جامعه و اقتصاد است. دولت قطعاً با بررسی شرایط و فاکتورهای مختلف و سنجش تأثیرات اجتماعی، نسبت به این موضوع اقدام خواهد کرد.
میرترابی در نهایت گفت: در کوتاه‌مدت با ادامه مدیریت و تامین اضطراری، انتظار نمی‌رود بازار بنزین دچار بحران شود. از نظر قیمتی هم تا زمان اتخاذ تصمیمات کلان در سطح دولت و مجلس، تغییر مهمی رخ نخواهد داد. اما به‌طور طبیعی، بحث اصلاح قیمت بنزین همچنان روی میز دولت است و ممکن است در نیمه دوم سال و با بهتر شدن شرایط انرژی، دولت این مسئله را در دستور کار خود قرار دهد.
