علی بیت‌اللهی رئیس بخش زلزله‌شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی: خطر زلزله با افزایش فرونشست زمین
براساس آمارها و محاسبات، نزدیک به ۱۴۰ میلیارد مترمکعب از حجم آب‌های زیرزمینی کشور کاهش یافته است.
براساس آمارها و محاسبات، نزدیک به ۱۴۰ میلیارد مترمکعب از حجم آب‌های زیرزمینی کشور کاهش یافته است. این کاهش عظیم به‌هیچ‌وجه قابل جبران نیست و آب‌های زیرزمینی ما دیگر جایگزین نمی‌شوند. افت سطح آب زیرزمینی در برخی مناطق کشور ما بیش از یک متر گزارش شده است، درحالی‌که به‌طور متوسط در کشور، این افت هر سال حدود ۶۰ سانتی‌متر است. همین کاهش شدید سطح آب زیرزمینی عامل اصلی گسترش فرونشست زمین در بسیاری از مناطق شده است. علی بیت‌اللهی، رئیس بخش زلزله‌شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در گفت‌وگو با «هم‌میهن» شرایط فرونشست زمین را تشریح کرده، که در ادامه می‌آید:
به نظر می‌رسد پدیده فرونشست زمین در کشور ما اهمیت ویژه‌ای پیدا کرده و نگرانی‌های بسیاری ایجاد کرده، این پدیده در ایران از چه زمانی آغاز شده و عوامل اصلی بروز آن چیست؟
پدیده فرونشست زمین در ایران، موضوعی بسیار جدی است و از اواسط دهه ۵۰ شمسی در کشور ما آغاز شده است. این پدیده همزمان با رشد جمعیت، توسعه اراضی کشاورزی و در نتیجه حفر چاه‌های متعدد شروع شد. برخلاف بسیاری از کشورها که دلایل مختلفی مانند بهره‌برداری از معادن، بالا آمدن سطح دریا در شهرهای بندری، برداشت نفت و گاز، و حتی ذوب شدن یخچال‌ها را به‌عنوان علت فرونشست زمین گزارش می‌کنند، در کشور ما تمام فرونشست‌های مستندشده مرتبط با افت سطح آب‌های زیرزمینی است.
دلیل اصلی فرونشست در ایران برداشت آب‌های زیرزمینی است، این مسئله چگونه منجر به فرونشست زمین می‌شود؟
برداشت بی‌رویه آب از منابع زیرزمینی باعث افت شدید سطح آب‌های زیرزمینی شده است. این پدیده شبیه به حالتی است که میوه‌ای آب خود را از دست می‌دهد و چروکیده می‌شود. وقتی حجم عظیمی از آب از لایه‌های زیرین زمین خارج می‌شود، ساختار داخلی زمین پایداری خود را از دست می‌دهد و سطح زمین به تدریج پایین می‌آید. این فرایند در نهایت به شکل چروک‌ها، شکاف‌های بزرگ و شکستگی‌های عمیق در سطح زمین ظاهر می‌شود.
فرونشست زمین یک مخاطره طبیعی است یا ناشی از عملکرد انسانی؟
فرونشست زمین را نمی‌توان یک مخاطره طبیعی دانست؛ بلکه این پدیده کاملاً انسان‌ساخت است. علت اصلی آن برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی، مدیریت نادرست منابع آب، آبیاری بی‌رویه محصولات، و تمرکز بر تولید محصولات آب‌بر است. این عوامل فشار مضاعفی بر آبخوان‌های زیرسطحی وارد کرده و تعادل طبیعی آن‌ها را مختل کرده است.
میزان کاهش آب‌های زیرزمینی در کشور چقدر بوده و این کاهش چه تأثیری بر فرونشست کشور داشته است؟
براساس آمارها و محاسبات، نزدیک به ۱۴۰ میلیارد مترمکعب از حجم آب‌های زیرزمینی کشور کاهش یافته است. این کاهش عظیم به‌هیچ‌وجه قابل جبران نیست و آب‌های زیرزمینی ما دیگر جایگزین نمی‌شوند. افت سطح آب زیرزمینی در برخی مناطق کشور ما بیش از یک متر گزارش شده است، در حالی که به‌طور متوسط در کشور، این افت هر سال حدود ۶۰ سانتی‌متر است. همین کاهش شدید سطح آب زیرزمینی عامل اصلی گسترش فرونشست زمین در بسیاری از مناطق شد.
تأثیر این فرونشست‌ها روی مساحت کشور چقدر بوده، آیا عدد قابل توجهی است؟
بله، بر اساس برآوردها، حدود ۱۰ درصد از مساحت سرزمینی کشور تحت تأثیر پدیده فرونشست قرار گرفته است. شاید در ابتدا این عدد کوچک به نظر برسد، اما اگر به این نکته توجه کنیم که کل مساحت شهرهای ایران کمتر از یک درصد مساحت کل کشور است، متوجه می‌شویم که در مقایسه با آن، این ۱۰ درصد عدد بسیار بزرگی است. از آن مهم‌تر، این فرونشست‌ها عمدتاً در زمین‌های مرغوب و محدوده‌های شهری یا مجاور آن‌ها رخ می‌دهند. به عبارت دیگر، این پدیده بیشتر در مناطق پرجمعیت و قابل سکونت، شاهد گسترش است، در حالی که در کویرها یا مناطق کوهستانی بروز جدی ندارد.
کدام استان‌های کشور بیشترین نرخ فرونشست زمین را دارند؟
بیشترین نرخ فرونشست زمین در کشور مربوط به منطقه رفسنجان در استان کرمان است. مقام دوم متعلق به جنوب استان البرز، نزدیک تهران، و در دشت جنوب غربی تهران به سمت شهریار است. پس از این مناطق، استان‌های دیگر مانند فارس، قم، مرکزی، گلستان، خراسان و آذربایجان غربی نیز پهنه‌های فرونشستی با نرخ‌های بالا دارند. به‌ویژه در استان اصفهان، این وضعیت بسیار بحرانی است. به طور مثال در بهرمان رفسنجان ۴۰ سانتی‌متر در سال، در جنوب البرز ۳۵ سانتی‌متر، در گلستان ۲۲ سانتی‌متر، در جنوب تهران ۲۰ سانتی‌متر، در شمال غرب شهر مشهد ۱۷ سانتی‌متر، در ورامین ۱۷ سانتی‌متر، در اصفهان ۱۵ سانتی‌متر و در اطراف قم ۲۲ سانتی‌متر است.
در اصفهان شاهد چه نوع فرونشستی هستیم و این موضوع تا چه حد جدی است؟
متأسفانه، کل محدوده شهری اصفهان به دلیل خشکی زاینده‌رود به شدت دچار پدیده فرونشست شده است. اصفهان با نرخ فرونشست بالاتر، در شرایطی به سر می‌برد که کل این شهر و منطقه اطراف آن تحت تأثیر شدید این پدیده قرار گرفته‌اند. در مقایسه، شهرهای دیگری مثل تهران، مشهد یا شیراز نیز دچار فرونشست هستند، اما وسعت تأثیر آن در مقایسه با اصفهان کمتر است.
با این اوصاف توضیح دهید که وضعیت فرونشست زمین در ایران نسبت به سایر کشورها چگونه است؟
اگر بخواهیم فرونشست کشورمان را با سایر کشورها مقایسه کنیم، باید بگویم که ایران از نظر وسعت و تعداد پهنه‌های تحت تأثیر فرونشست و همچنین میزان خسارات ناشی از آن، در صدر قرار دارد. در دنیا، تنها ۳ تا ۵ درصد از پهنه‌های فرونشستی مستند شده دارای نرخ بالای ۱۰ سانتی‌متر در سال هستند، اما در ایران، این نرخ در ۱۸ استان، بالای ۱۰ سانتی‌متر است. این ارقام نشان می‌دهند که خطرات فرونشست در کشور ما به مراتب جدی‌تر از اکثر کشورهای جهان است.
آیا این پدیده اثری بر آثار تاریخی کشور و جمعیت مناطق تحت تأثیر دارد؟
بله، کاملاً. از ۶۳ اثر تاریخی ثبت‌شده ایران در میراث جهانی، ۲۷ اثر در پهنه‌های فرونشست قرار گرفته‌اند. از سوی دیگر، نزدیک به ۴۹ درصد جمعیت کشور در پهنه‌های فرونشست یا در مجاورت آن‌ها ساکن هستند. این مسئله نشان‌دهنده عمق مشکل است. همچنین در جنوب تهران بسیاری از مجتمع‌ها و تاسیسات استراتژیک و کلیدی کشوری و شهری همچون مخازن سوخت، پالایشگاه‌ها، لوله‌های متعدد، انتقال آب، گاز، فاضلاب و غیره وجود دارد و در چنین شرایط فشار و فرورفتگی در برداشت آب زیرزمینی، سیاست‌ها باید این باشد که نگذاریم سطح آب بیش از این پایین برود.
یا فرونشست روی زیرساخت‌ها و امنیت شهری نیز اثرگذار است؟
قطعاً. فرونشست زمین تأثیر مخربی بر خطوط سوخت، جاده‌ها و مسیرهای ریلی کشور دارد. برآورد شده است که نزدیک به ۱۱ هزار کیلومتر از خطوط سوخت کشور در پهنه‌های فرونشستی قرار دارند. مسیرهای ریلی و جاده‌ای کشور نیز به شدت تحت تأثیر این پدیده قرار گرفته‌اند. به این اضافه کنید تخریب ساختمان‌ها و زیرساخت‌های شهری که با این مشکل روبه‌رو هستند.
آیا ارتباطی بین فرونشست زمین و خطر زلزله نیز وجود دارد؟
بله، متأسفانه ارتباطی کاملاً مستقیم وجود دارد. در کشور لرزه‌خیزی مثل ایران، ساختمان‌هایی که به دلیل فرونشست ضعیف شده‌اند، در برابر زلزله حتی متوسط نیز عملکرد ضعیفی خواهند داشت. ترک‌ها و شکستگی‌هایی که در ساختمان‌های نوساز و قدیمی ایجاد می‌شود، خطر تخریب را در هنگام وقوع زلزله به شدت افزایش می‌دهد. به همین دلیل، فرونشست خطر زلزله را هم به شدت تشدید می‌کند.
با توجه به این شرایط بحرانی، آیا کشور به اقدامات جدی در این حوزه نیاز دارد؟
با توجه به رتبه اول ایران در فرونشست، ضرورت دارد که مقررات ویژه، تمهیدات عملی، و برنامه‌های بلندمدت برای کاهش اثرات این پدیده به سرعت اجرا شود. این مشکل نیازمند همکاری تمامی بخش‌ها و توجه بسیار جدی مسئولان است.
تغییرات اقلیمی تا چه اندازه در فرونشست مؤثر بوده است؟
تغییرات اقلیمی قطعاً نقش داشته‌اند؛ اما میزان اثرگذاری آن‌ها در مقایسه با مدیریت نادرست منابع آب بسیار کمتر است. طبق آمارها، تغییرات اقلیمی باعث کاهش ۱۰ تا ۱۵ درصدی بارندگی‌ها نسبت به دوره‌های بلندمدت شده است، اما کاهش منابع آب زیرزمینی بیش از ۵۰ تا ۶۰ درصد گزارش شده است. این اختلاف نشان می‌دهد که مدیریت نادرست استفاده از منابع آب، عامل اصلی این وضعیت است و نه صرفاً تغییرات اقلیمی.
راه‌حلی برای کنترل و توقف پدیده فرونشست زمین وجود دارد؟
تجربه موفق برخی کشورهای دنیا نشان داده که توقف این پدیده کاملاً ممکن است و به مدیریت انسانی وابسته است. برای کنترل فرونشست زمین، لازم است اقدامات جدی در حوزه‌هایی مانند مدیریت صحیح کشت و زرع، مکان‌یابی درست صنایع آب‌بر، توسعه مناسب سکونتگاه‌ها و کاهش برداشت بی‌رویه انجام شود. همچنین، تغذیه مصنوعی آبخوان‌ها از راهکارهای کلیدی در این زمینه است.
مهم‌ترین گام، تغییر رویکرد مدیریتی است. باید به سمت استفاده مسئولانه از منابع آب زیرزمینی حرکت کنیم. از طرفی، فرهنگ‌سازی در زمینه مصرف آب، اصلاح شیوه‌های آبیاری، و برنامه‌ریزی دقیق برای تولید محصولات سازگار با شرایط اقلیمی، از جمله مواردی هستند که باید اجرایی شوند تا بتوانیم اثرات فرونشست و پیامد‌های آن را کاهش دهیم.
