تهران پایین میرود؟معضل فرونشست در مناطق جنوبی و غربی تهران به‌شدت جدی است
اتحادیه اروپا میزان فرونشست طبیعی در سال را ۴ میلی‌متر اعلام کرده است؛ اما میانگین فرونشست در ایران توسط اتحادیه اروپا حدود ۱۵ برابر اعلام شده و در برخی از دشت‌ها به ۳۶ سانتی‌متر می‌رسد
فرونشست زمین جنوب غرب تهران به ۳۱ سانتی‌متر رسیده که در میان‌مدت می‌تواند شرایط اجتماعی و اقتصادی را به خطر بیندازد. در نهایت برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی کار دست ایران داد. این روزها شاهد وضعیت وخیم فرونشست زمین در کشور هستیم. میانگین نرخ فرونشست زمین در کشورهای مختلف حدود سه الی پنج سانتی‌متر است؛ اما در ایران متوسط نرخ فرونشست زمین به حدود ۱۰ سانتی‌متر می‌رسد و در برخی از مناطق خشک همانند اصفهان این عدد افزایش چندبرابری را تجربه می‌کند.
نبود آب و تغییرات اقلیمی و کاهش بارندگی‌ها در نهایت فرونشست زمین، زندگی حدود ۳ میلیون نفر را در تهران به خطر انداخته است، تجربه چنین شرایطی درحالی رخ می‌دهد که سال‌هاست خطر فرونشست زمین کشور را تهدید می‌کند و احتمالاً با این روند برخی از مناطق شهرهای مختلف از جمله تهران تا چندسال آینده قابل سکونت نباشد.
تهران شرایط بحرانی را پشت سر می‌گذارد، به واسطه همین موضوع مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهوری، تهران را شهری غیرقابل سکونت دانسته و بحث انتقال پایتخت را مطرح کرده است.
اما فرونشست تنها مختص به تهران نیست، کل کشور با این معضل دست‌وپنجه نرم می‌کند. براساس آمار منتشرشده ایران در لیست ۵ کشور نخست با سرعت بالای فرونشست قرار دارد و به واسطه همین موضوع زیرساخت‌های حیاتی کشور، فرودگاه‌ها و اماکن تاریخی همواره با مشکلاتی چون شکاف‌های عمیق دست و پنجه نرم می‌کنند.
وضعیت فرونشست زمین به اندازه‌ای بحرانی است که طی سال‌های اخیر ده‌ها مدرسه در کشور به دلیل نگرانی از فروریختن و تخریب تخلیه شده‌اند. فرونشست زمین آثار منفی گسترده‌ای دارد و به راحتی قابل جبران نیست، در برخی از مناطق کشور شاهد ترک‌خوردگی ساختمان، جاده‌ها و خطوط انتقال برق، آب و گاز هستیم که ترمیم این ترک‌ها به راحتی امکان‌پذیر نیست و هزینه هنگفتی لازم دارد.
نکته قابل توجه اینجاست که با افزایش فرونشست زمین، خسارات وارده ناشی از زلزله افزایش پیدا می‌کند و ممکن است حتی در بلندمدت لرزه‌های بسیار کوچک نیز باعث خرابی خانه‌ها شود. فرونشست زمین ترک‌خوردگی ساختمان‌ها را در پی دارد؛ زمانی که یکی از ساختمان‌ها دارای ترک‌های عمیق باشد، یک زلزله کوچک می‌تواند خرابی بسیاری به بار بیاورد.
همچنین با ادامه‌دار شدن فرونشست آب، آلودگی وارد منابع آب زیرزمینی می‌شود و در نهایت کیفیت آب‌ها کاهش می‌یابد. این موضوع را می‌توان در حوزه آب بخش‌هایی از اصفهان مشاهده کرد که کیفیت آب‌ها نسبت گذشته کاهش یافته است.
نبود آب و فرونشست زمین باعث به خطر افتادن صنعت کشاورزی شده که در نهایت می‌تواند شیب زمین را افزایش دهد و پدیده سیلاب‌های محلی رخ دهد. به‌طور کلی فرونشست زمین، اقتصاد، سیاست و حتی شرایط اجتماعی کشور را به خطر می‌اندازد.
با تمام این تفاسیر می‌توان فرونشست زمین را تا حدود زیادی کنترل کرد و تجربه موفق بسیاری از کشورها نشان می‌دهد که با مدیریت صحیح منابع آبی، کاهش برداشت‌های غیرقانونی، تغذیه آبخوان‌ها و آموزش عمومی جلوی این پدیده گرفته شده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که میزان فرونشست زمین در کشورهای مختلف دنیا کاهش و به کمترین عدد خود رسیده که این موضوع ناشی از مدیریت شرایط آبی و آموزش است.
نکته قابل توجه اینجاست که اتحادیه اروپا میزان فرونشست طبیعی در سال را 4 میلی‌متر اعلام کرده است؛ اما میانگین فرونشست در ایران توسط اتحادیه اروپا حدود ۱۵ برابر اعلام شده و در برخی از دشت‌ها به ۳۶ سانتی‌متر می‌رسد.
فرونشست ۳ برابری ایران
نیمه آبان‌ماه سال ۱۴۰۳ علی جاویدانه، رئیس سازمان نقشه‌برداری درخصوص فرونشست زمین گفت: «تمام دنیا با مسئله فرونشست مواجه است اما موضوعی که نرخ فرونشست را در ایران بحرانی‌تر می‌کند این است که به لحاظ تجمعی نرخ فرونشست در ایران ۵ برابر نرخ نُرم فرونشست در دنیا بوده و نرخ متوسط در ایران بالای ٢٠ سانت در سال است.»
این مسئول اظهار کرد: «همچنین به غیر از استان گیلان تمام استان‌های کشور درگیر فرونشست هستند؛ در واقع تمام کشور با فرونشست درگیر شده‌اند و در پهنه‌های مختلف ابعاد و نرخ فرونشست متفاوت از هم هستند.» وی ادامه داد: «این نرخ به تنهایی بیانگر این نیست که چه اتفاقی در آن منطقه می‌افتد و وضعیت منطقه به جنس زمین و تغییر نرخ گرادیان هم مرتبط است و بسیاری از شکستگی‌ها به دلیل متفاوت بودن نرخ گرادیان است و همین منجر به شکاف در زمین می‌شود. عامل اصلی فرونشست در ایران برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی است. عمده این آب برای فعالیت کشاورزی استفاده می‌شود؛ به همین دلیل معمولاً فرونشست در همسایگی اراضی زراعی اتفاق می‌افتد.»
بحران در تهران
بر اساس آخرین آمار منتشرشده از سوی سازمان نقشه‌برداری کشور، میزان فرونشست زمین در حریم جنوب غرب تهران به ۳۱ سانتی‌متر رسیده است. این رقم هشداردهنده نشان‌دهنده یکی از جدی‌ترین مخاطرات زیست‌محیطی استان تهران است. فرونشست زمین، طی سالیان اخیر به‌صورت گسترده پایتخت را تهدید کرده اما همچنان این موضوع به صورت جدی بیان و پیگیری نمی‌شود.
براساس آمار منتشرشده، سالیانه بیش از ۱۵۰ میلیون مترمکعب آب از منابع زیرزمینی استان تهران برداشت می‌شود. این برداشت بی‌رویه، در نتیجه حفر چاه‌های قانونی و غیرقانونی رخ داده و می‌توان آن را یکی از دلایل افت شدید سطح آب زیرزمینی دانست که در پی آن پدیده فرونشست زمین رخ می‌دهد. البته نباید از افزایش جمعیت تهران نیز غافل بود؛ چراکه افزایش جمعیت و افزایش حاشیه‌نشینی طی سال‌های اخیر میزان برداشت آب‌های زیرزمینی را تا حدود زیادی افزایش داده است.
همانطور که گفته شد، موضوع فرونشست زمین توسط مسئولان جدی گرفته نمی‌شود؛ چراکه آمارهای غیررسمی نشان می‌دهد که هر روز میزان حفر چاه‌های غیرمجاز در اطراف تهران افزایش می‌یابد، نتیجه این موضوع نیز تخریب زیرساخت تهران و اطراف آن است.
تشدید برداشت آب از چاه‌های مجاز و غیرمجاز در دشت‌های ورامین، شهریار و اطراف تهران باعث تشدید فرونشست زمین شده است. براساس آمار در مناطقی همچون معین‌آباد ورامین و اشتهارد پدیده فرونشست زمین با شکاف‌های عمیق و خطرناک خودنمایی کرده است که این معضل به مرور می‌تواند زیرساخت‌های جاده‌ها، شبکه انتقال آب و برق و حتی ساختمان‌های مسکونی را تحت تاثیر قرار دهد.
مصرف آب در تهران بیش از دو برابر میانگین جهانی است که مدیریت نادرست در شبکه آبرسانی به نوع مصرف نادرست دامن زده است و این موضوع در میان‌مدت فرونشست زمین را افزایش داده است. در این میان نباید فعالیت‌هایی همچون سدسازی و آسفالت کردن سطح شهر را نادیده گرفت. در اصل نوع سدسازی و آسفالت کردن باعث شده که آب به صورت کامل به لایه‌های زیرین زمین نفوذ نکند که در نتیجه پدیده فرونشست زمین را تشدید می‌کند.
معضل فرونشست در مناطق جنوبی و غربی تهران از جمله مناطق ۱۵، ۱۶، ۱۷، ۱۸، ۱۹ و ۲۱ به‌شدت جدی است. این مناطق با سرعت بیشتری در معرض خطر فرونشست زمین قرار دارند و نیازمند سیاست‌گذاری‌های فوری و اقدامات نظارتی برای پیشگیری از گسترش این پدیده هستند. بررسی‌ها نیز نشان می‌دهد که اطراف این مناطق پدید چاه‌های غیرمجاز قرار دارد که نتیجه این موضوع در شرایط خیابان‌های این مناطق به وضوح قابل مشاهده است.
فرونشست زمین تهدید جدی زیست‌محیطی نیست بلکه بحران اقتصادی، اجتماعی و حتی عمرانی را در پی دارد که در صورت ادامه روند کنونی می‌تواند زیرساخت‌ها را نابود و در نتیجه هزینه بسیاری را به پایتخت تحمیل کند. از سوی دیگر در پی فرونشست زمین معضل رانش زمین نیز می‌تواند پدید آید؛ برای نمونه از ابتدای فروردین تا به امروز شاهد چند نمونه رانش زمین در مناطق مختلف کشور بوده‌ایم. در نهایت به جز مخاطرات اقتصادی شاهد تغییر موقعیت زندگی برخی از افراد خواهیم بود.
در گذشته‌های دور معضل رانش و فرونشست زمین باعث تغییر محل برخی از روستاهای کشور بوده است، به همین ترتیب اگر همچنان به معضل فرونشست زمین و خشک شدن زمین بی‌توجهی شود، این اتفاق مجدد در کشور رخ خواهد داد.
در همین راستا و در گفت وگو با علی بیت‌‌اللهی رئیس بخش زلزله‌‌شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی این موضوع را بیشتر بررسی کردیم.
