پیچ و خم انتخابات در دو کشور همسایه
بررسی انتخابات ایران و ترکیه در گفت‌وگو با کارشناسان
بررسی انتخابات ایران و ترکیه در گفت‌وگو با کارشناسان
پریسا هاشمی - شادی مکی
گزارشگران هم‌میهن
ثبت رکورد مشارکت در انتخابات تاریخ ترکیه با حضور 48/88 درصدی در یکشنبه هفته جاری، سوژه‌ای است که در روزهای اخیر فضای سیاسی ایران را نیز تحت تاثیر قرار داده و اظهارنظرهایی درباره آن صورت گرفته است؛ اظهارنظرهایی که بیشتر پیرامون موضعی از سوی یک مقام در وزارت خارجه بوده است. در فضای رسمی کشور ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت خارجه دولت سیزدهم ساعاتی پس از پایان انتخابات ریاست‌جمهوری در ترکیه و کشیده شدن انتخابات به دور دوم، در اظهارنظری مشارکت بالای مردم ترکیه در انتخابات را «نشانه پیروزی مردم‌سالاری در این کشور مسلمان همسایه» عنوان کرد؛ اظهارنظری که فضای سیاسی کشور را تحت تاثیر خود قرار داده است.
برای نمونه دو نامزد انتخابات‌های گذشته ریاست‌جمهوری ایران به این موضوع واکنش نشان داده‌اند. عبدالناصر همتی این سوال را در توئیتر خود مطرح کرد: «وزارت امور خارجه: مشارکت بالای مردم ترکیه، نشانه پیروزی مردم سالاری در این کشور مسلمان همسایه است». اگر مشارکت پائین بود نشانه چی می‌شد؟»» محمدرضا عارف نیز در صفحه اینستاگرام خود یادداشتی را منتشر کرده است. عارف در این یادداشت انتخابات ترکیه را «نمونه‌ای توسعه‌یافته از دموکراسی و مشارکت در کشوری غیرغربی» دانسته که «بیش از هر چیز نشان‌دهنده آن است که از طرفی می‌توان به سنت‌ها و ارزش‌های دینی پایبند بود و از سویی می‌توان دستاوردهای بشر در عرصه‌های مدرنیته و مدرنیزاسیون را پذیرفت.» او در پایان با اشاره به اینکه انتخابات می‌تواند برای ما درس‌آموز باشد، نوشته است: «اقتدار ِ ناشی از رأی مردم و مشارکت ِ حداکثری، متضمن ِ منافع و مصالح ایران عزیز است. اگر به‌دنبال مشارکت مردم در تعیین سرنوشت خود هستیم باید در اتاق فکر حاکمیت نگاه نخبگی دست برتر را داشته باشند نه نگاه امنیتی.»
فارغ از اینکه اصولا دولت برگزارکننده انتخابات در ترکیه چقدر با فاکتورهای یک دولت دموکرات مردم‌سالار شباهت دارد و اینکه اصولا اطلاق عنوان «دولت دموکرات» به دولت اردوغان تا چه اندازه می‌تواند واقعی به نظر برسد، در فضای سیاسی ایران این سوال پیش خواهد آمد که راهکار رسیدن به شب رویایی که ترکیه در عرصه انتخابات پشت سر گذاشته، چگونه خواهد بود؟ البته نباید فراموش کرد که ایران تجربه مشارکت 85درصدی را در انتخابات ریاست‌جمهوری سال 88 داشته است اما با مرور زمان، درصد مشارکت در انتخابات پایین‌تر آمده و شور و حرارت انتخاباتی آن سال تکرار نشده است. به‌خصوص اینکه نباید فراموش کرد که درصد مشارکت در دو انتخابات اخیر ایران (مجلس یازدهم و ریاست‌جمهوری سیزدهم) زیر 50 درصد و نگران‌کننده برای آینده بوده است. حال سوال اینجاست که از چه مسیری می‌توان فضای سیاسی و انتخابات در کشور را به سمتی برد که حداقل شبیه کشور همسایه شود تا شاید یک شب رویایی دیگر در عرصه انتخابات ایران رقم زده شود؟
نقش احزاب و رسانه‌ها در انتخابات ترکیه
علی شکوری‌راد، سخنگوی آخرین دوره جبهه اصلاحات دراین باره به هم‌میهن گفت:«انتخاباتی که در ترکیه برگزار شد و با مشارکت نزدیک به 90 درصدی مردم همراه بود، نمونه‌ای جدی برای نظام جمهوری اسلامی ایران است که در همسایگی ترکیه قرار دارد و در انتهای سال جاری انتخابات مجلس و خبرگان را برگزار خواهد کرد. قطعا ایران نمی‌تواند از مقایسه‌ای که میان ایران و ترکیه در برگزاری انتخابات صورت خواهد گرفت، جلوگیری کند.» او با اشاره به تفاوت‌های موجود میان ایران و ترکیه بیان کرد:«این تفاوت‌ها باعث می‌شود که در ترکیه انتخابات با مشارکت 90درصد مردم همراه با آزادی تقریباً کامل برگزار شود، اما در ایران چنین امکانی فراهم نیست. نخست آنکه ساختار فعلی انتخابات در ایران شکل دیگری است و به همین دلیل نمی‌توان مقایسه کاملی میان ایران و ترکیه از این منظر انجام داد. اما به دلیل اینکه مقامات کشور از لفظ مردم‌سالاری در ایران استفاده می‌کنند و خود را مفتخر به داشتن نظامی مردم‌سالار می‌دانند این موضوع فرصتی را ایجاد می‌کند که ما با توجه به انتخابات ترکیه با مسئولان کشور درباره انتخابات وارد گفت‌وگو شویم.» سخنگوی جبهه اصلاحات افزود:«نکته بعدی آن است كه نهاد انتخابات در کشور ما به‌شدت آسیب دیده است و انتخابات برای مردم باورپذیر و قابل اعتماد نیست. این موضوع ناشی از روندی است که در گذشته و به‌خصوص انتخابات 1398 و 1400 شاهد بودیم. به‌طوری‌كه کمترین میزان مشارکت مردمی در این دو انتخابات رقم خورد. نکته سوم آن است که نهاد منتخب در ایران فاقد قدرت است یعنی دولت منتخب و مجلس منتخب دست کوتاهی بر امور دارند؛ موضوعی که می‌تواند زمینه‌ساز بى‌خاصیت شدن انتخابات شود. این درحالی است که در ترکیه وقتی رئیس‌جمهور انتخاب می‌شود از تمام اختیارات یک رئیس‌جمهور برخوردار است. یعنی از تمام اختیارات حاکمیت اجرایی برخوردار است. مردم فردی را انتخاب می‌کنند که حکومت را به دست بگیرد. این فرد کارگزار حاکم دیگری نیست که رای مردم در او تاثیرگذار نباشد.» او با بیان اینکه مجلس هم در ترکیه از اختیارات قانونی برخوردار بوده و می‌تواند از آن استفاده کند، اظهار داشت:«در این کشور چنین نیست که چندین نهاد بالای سر مجلس باشند و به این نهاد در خصوص مصوباتش امر و نهی کرده یا مصوبات آن را نقض یا باطل کنند. در این کشور احزاب آزاد هستند و هر فردی با هر گرایشی در جامعه مطابق با سلیقه خود حزبی را پیدا می‌کند که در قالب آن دست به فعالیت، سیاست‌ورزی و مشارکت‌جویی در اداره کشور بزند. احزاب نیز جدی و دارای برنامه هستند و می‌توانند در کشور نقش‌آفرینی کنند و به همین دلیل مردم نیز احزاب را جدی می‌گیرند. احزاب در این کشور می‌توانند با یکدیگر ائتلاف سرنوشت‌ساز کنند که البته در این انتخابات نیز از هر دوسو ائتلاف‌هایی میان احزاب شکل گرفت که این ائتلاف‌ها بسیار تاثیرگذار هم هستند. می‌بینیم حتی یک حزب 5 درصدی می‌تواند تاثیرگذار در نتیجه مرحله دوم انتخابات باشد.» این فعال سیاسی خاطرنشان کرد:«مسئله جالب دیگر آن بود که یک زندانی سیاسی که به 18 سال زندان در این کشور محکوم شده است، از زندان کاندیدا شده و رای هم آورده است و به موجب قانون بعد از کسب آرا از زندان آزاد و نماینده مجلس می‌شود. حتی حکم قضایی هم با رأی مردم متوقف می‌شود. همه افرادی که رأی مردم را کسب کرده‌اند در ایفای نقش خود برای تصمیم‌گیری در کشور آزاد و مختار هستند و اینگونه نیست که شاهد محدودیت و ردصلاحیت افراد بعد از انتخاب شدن باشیم، مسئله‌ای که متأسفانه در ایران با آن مواجه هستیم.» او با تاکید براینکه در ایران با پدیده «نظارت» مواجه هستیم، بیان کرد:«بسیاری از نابسامانی‌ها برای نهاد انتخابات و برای نهاد منتخب به همین نوع نظارت مرتبط است. این نکته هم قابل توجه است که در ایران دولت و مجلس فاقد اختیارات حاکمیتی لازم برای ایفای نقش خود به عنوان نهاد اجرایی و نهاد قانونگذار هستند. متأسفانه به این دلایل در ایران مردم از انتخابات ناامید شده‌اند. این پدیده در طول زمان شکل گرفته و ممکن است به این راحتی تغییر نکند. جلب اعتماد مردم برای حضور پای صندوق‌های رای به نظر من کار ساده‌ای نیست و با شعار و رفتارهای ظاهری دست‌اندرکاران، مردم حاضر به حضور گسترده در انتخابات نمی‌شوند.» شکوری‌راد تاکید کرد:«در ترکیه که کشور مجاور ماست، نهاد دین و نهاد حاکمیت هر یک جایگاه خود را دارند و دین مردم تابعی از رفتار حاکمیت نیست. این موضوع باعث شده است که گرایش‌های دینی در این کشور همچنان اثرگذار باشند، اما در ایران برخی رفتارهای سیستم سیاسی کشور باعث دین‌گریزی مردم و به‌ویژه جوانان شده است. همچنین ساختار سیاسی خود را اصلاح‌ناپذیر جلوه داده و باعث شده است که مردم از اصلاحات روی‌گردان شوند. وقتی مردم از اصلاحات ناامیدشوند، رویکردهایی پیدا می‌کنند که می‌تواند برای کشور هزینه بالایی داشته باشد. در مواردی آنقدر مسئولان به قانون بی‌اعتنایی کرده‌اند که باعث شده مردم از حاکمیت قانون ناامید شده و به این نتیجه رسیده‌اند که کارشان با قانون هم پیش نمی‌رود.»
سخنگوی جبهه اصلاحات با اشاره به بی‌اعتنایی مسئولان به توسعه کشور، افزود:«این مسئله باعث شده که در ذهن مردم ناکارآمدی مفرط مجموعه حکمرانی کشور تداعی شود و مردم به صورت مطلق متصدیان امور را ناکارآمد ببینند. در چنین شرایطی چگونه می‌شود برگزاری انتخابات در ترکیه و انتخاباتی که در اسفندماه در کشور ما برگزار می‌شود را مقایسه کرد، درحالی‌که اساسا این نوع قیاس، قیاس مع‌الفارق است. تفاوت‌های موجود در ایران و ترکیه باعث مشارکت بالای 90 درصد مردم ترکیه در انتخابات و مشارکت کمتر از 50 درصد در ایران و حتی مشارکت کمتر از 20 درصد در شهرهای بزرگ شده است. با توجه به فرآیندی که در حال حاضر در کشور ما وجود دارد به نظر می‌رسد مشارکت در انتخابات سال 1402 با اقبال کمتر مردم مواجه شود.» او خاطرنشان کرد:«ساختار حکمرانی در ایران از انتخابات ترکیه درس بگیرد که برای راضی کردن و مجاب کردن مردم در راستای مشارکت در انتخابات چه اقدامات اصولی باید انجام دهد.»
برگ برنده دستگاه‌های نظارتی در انتخابات ترکیه
سیدحسن رسولی، فعال سیاسی اصلاح‌طلب نیز به هم‌میهن گفت:«پیش از هرچیز بهتر است مقایسه‌ای داشته باشیم میان جامعه و فرهنگ دو کشور ایران و ترکیه. هرچند به صورت مطلق نمی‌توان وجوه گسترده تشابه میان همه جوانب تاریخی، فرهنگی و اجتماعی، اقتصادی و سیاسی میان این دو کشور در نظر گرفت، اما در برخی از ابعاد کلیت این دو کشور همسایه شباهت‌هایی با یکدیگر دارند. نخست آنکه دو کشور جمعیتی تقریبا برابر دارند و به لحاظ بافت فرهنگی و دینی در عین وجود تفاوت مذهبی بین دو جامعه، اما اکثریت مردم هر دو کشور مسلمان هستند. همچنین کشور ترکیه مانند ایران سال‌های متمادی در دوره جدال و تعارض سنت و مدرنیسم قرار دارد. از طرف دیگر دوکشور به صورت مشترک سابقه کودتای نظامی را در تاریخ سیاسی خود دارند.» او ادامه داد:«با توجه به این وجوه تشابهی که اشاره شد و با وجود ضرورت احتیاط در انطباق دقیق انتخابات در این دو کشور، به صورت کلی می‌توان گفت انتخابات 3 روز قبل ترکیه با آخرین انتخابات ریاست‌جمهوری ایران و انتخابات مجلس یازدهم که در سال‌های 1398 و 1400 داشتیم در مقام مقایسه تمایزهای بسیار پررنگی دارند.» استاندار خراسان در دوره اصلاحات توضیح داد:«نخست اینکه نرخ مشارکت در انتخابات ریاست‌جمهوری ترکیه 93 درصد است، درحالی‌که در دو انتخابات اخیر ایران ضریب مشارکت مردم کمتر از 50 درصد بود. دوم آنکه در ترکیه که کشوری مسلمان است و همچنان سنت تعیین‌کننده بسیاری از مناسبات است، دموکراسی و مردم‌سالاری حاکم بر این کشور توانسته است با وجود همه ضعف‌ها آزادی قابل‌توجهی را برای شهروندان این کشور و به‌ویژه احزاب و فعالان سیاسی این کشور تعریف کند. اساسا وجود یا فقدان آزادی در یک جامعه را باید از اپوزیسیون و مخالفان جریان حاکم پرسید.» او افزود:«طی روزهایی که انتخابات ترکیه را دنبال کردم متوجه شدم رقیب اردوغان که برخلاف او از موضعی کاملا سکولار وارد رقابت انتخاباتی شد، اعتراض جدی نسبت به محبوس بودن حقوق سیاسی خود، حزبش و طرفدارانش از سوی حاکمیت اردوغان به زبان نیاورد. او آزادانه توانست پایگاه رای خود را تجهیز کرده، سازماندهی انتخاباتی داشته باشد، شعارهای مورد نظر خود را بیان کند و مواضع رئیس دولتی را که مجموعا 20 سال بر سر قدرت است و در جایگاه رقیب با او مبارزه سیاسی می‌کرد را بدون لکنت زبان بیان کند.» رسولی گفت:«سازو کار انتخابات به‌نحوی است که هیچ نشانی از مداخله سایر صاحبان قدرت از قبیل نظامیان، امنیتی‌ها، قضات و سایر نهادهای حاکمیتی ترکیه برای تحت تاثیر قرار دادن صحنه انتخابات مجلس و ریاست‌جمهوری ترکیه شنیده نشده است. از طرف دیگر درخصوص مشارکت بالای مردم در انتخابات ترکیه به این نکته توجه کنید که اگرچه قانونا شرکت در انتخابات در ترکیه الزامی است و افرادی که شرکت نکنند در حد ناچیزی جریمه می‌شوند اما میزان جریمه انقدر بالا نیست که بتواند به تنهایی باعث مشارکت 93 درصدی مردم شود. از طرف دیگر تا جایی که بنده رصد کردم، رسانه‌های ترکیه در عین اینکه هر یک جهت‌گیری سیاسی خود را داشتند اما در هدایت سازوکارهای انتخاباتی و رقابتی از حد عدالت و انصاف خارج نشدند.» او توان و تدبیر خوب دستگاه‌های اجرایی و نظارتی انتخابات ترکیه برای مدیریت عمومی این صحنه حساس و رقابتی را یکی دیگر از وجوه تفاوت میان برگزاری انتخابات در ایران و ترکیه عنوان و اظهار کرد:«این موضوع باعث شد که دو حزب و دو شخصیت سیاسی رقیب بتوانند از خدمات مدیریتی سامانه اجرایی و نظارتی انتخابات ترکیه بدون دغدغه‌خاطر بهره‌برداری حداکثری کنند. من دقت کرده و متوجه شدم برخلاف ضعف آشکار ستاد انتخاباتی احمدی‌نژاد در بخش مدیریت اطلاعرسانی در سال 1388، کمیسیون ملی برگزاری انتخابات در ترکیه اما کاملا بر مدیریت اطلاعرسانی تسلط داشت و این کمیسیون تدبیر را با همه ملاحظلات سیاسی ترکیب کرده بود تا متهم به جانبداری نشود و به نحوی به افکار عمومی اطلاعرسانی کند که تنش یا التهابی در جبهه‌های سه‌گانه انتخاباتی صورت نگیرد. همچنین بلافاصله بعد از انتخابات نتیجه قطعی داده شد. برگزاری انتخابات به‌صورت الکترونیکی سرعت خوبی را در اداره این پروژه بزرگ ایجاد کرد و این تسریع در اجرای امر انتخابات به نظر من هم اطمینان‌بخش بود و هم نشانه خلاقیت و توانمندی برگزارکنندگان انتخابات.»
این فعال سیاسی یادآور شد:«ما در ایران طی سال‌های اخیر به دلایل مختلف از انتخابات مشارکت محور فاصله‌ای قابل توجه گرفته‌ایم و دست‌اندارکاران مربوطه در سطوح مختلف با عدول از راهبرد تحقق مشارکت حداکثری به سمت برگزاری انتخابات خالص و نتیجه‌گرا رفته‌اند. به همین دلیل هم با کاهش نرخ مشارکت لطمه جدی به اعتبار و حیثیت ملی وارد شده است. لذا در حال حاضر که در آستانه برگزاری دو انتخابات در 11 اسفندماه هستیم ضروری است وزارت کشور، شورای نگهبان، صداوسیما، نیروهای مسلح، مقامات قضایی، تریبون‌داران عمومی، روحانیت، ائمه جمعه، رسانه‌ها، احزاب، گروه‌ها و شخصیت‌ها تجربه آخر ترکیه در ابعاد مختلف را مورد تجزیه و تحلیل قرار بدهند و تلاش شود که با استفاده از نقاط برجسته و مثبت این دستاورد مهم برای کشور همسایه و مسلمان ما بتواند در مسیر ناصحیحی که طی سال‌های اخیر پیموده‌ایم، تجدیدنظر کرده و مجددا هدایت و راهبری انتخابات در سطوح مختلف به ریلی بازگردد که امام(ره) پایه‌گذاری کردند و فرمودند:«میزان رای ملت است و شرکت در انتخابات تکلیف شرعی است»» او با اشاره به انتخابات مجلس اول در سال 1359 تعریف کرد:«در آن انتخابات یکی از بستگان امام در شهر خودشان خمین رای نیاوردند، امام خطاب به فامیل خود تاکید کردند؛ اینکه در شهر من مردم آگاه بودند تو وابسته به من هستی، اما به تو رای ندادند نشان‌دهنده این است که انتخابات سالم برگزار شده است. این انتخابات 43 سال پیش برگزار شد و در آن زمان نه به لحاظ بنیه مدیریتی و نه به لحاظ تجهیزات و تجربه ما امکانات امروز را نداشتیم. معتقدم مقایسه تطبیقی ایران و ترکیه در امر انتخابات برای همه دست‌اندرکاران امر انتخابات اعم از مجریان، ناظران، احزاب، رسانه ملی و همه بخش‌های موثر می‌تواند مفید باشد.»
عدم دخالت ارتش و نیروهای مسلح در انتخابات ترکیه
احسان هوشمند، پژوهشگر مسائل اقوام در گفت‌وگو با هم‌میهن اما بخشی از موضوع شفافیت انتخابات ترکیه را به فعالیت و قدرت رسانه‌ها معطوف و تاکید کرد: «قبل از انتخابات ترکیه، باید به قدرت رسانه توجه کنیم. قبل از انتخابات رسانه‌ها در عرصه بین‌المللی و منطقه‌ای کاری کردند که افکار عمومی به این تصور برسد؛ در این انتخابات قلیچداراوغلو، رقیب اردوغان رای می‌آورد و احیانا در دور اول پیروز خواهد شد و حزب عدالت و توسعه در صحنه سیاسی ترکیه با بحران مشروعیت و اقبال عمومی روبه‌رو شده است. این نوع اخبار به شکل فزاینده‌ای در جهان تاثیرگذار بود و حالا انتخابات برخلاف پیش‌بینی‌ها پیش رفته است. حتی با وجود آنکه اردوغان نتوانست در دور اول به ریاست‌جمهوری برسد و این انتخابات به دور دوم رسید.»
او افزود: «بسیاری حتی در بخشی از اقشار مختلف در ترکیه تحت تاثیر رسانه‌ها و اخبار آن قرار گرفتند. چون رسانه‌های مخالف اردوغان در سطح بین‌المللی و منطقه به‌شدت بر مبنای نظرسنجی‌ها و اطلاعات در دست خودشان - که کسی از صحت و سقم و مبنای آنها اطلاع دقیقی ندارد - باوری شکل دادند که اردوغان بعد از بیش از دو دهه بر مسند قدرت بودن، شکست خواهد خورد و پایان دوره زمام‌داری او رسیده است. اما نتایج انتخاباتی برعکس این باور بودند.»
این پژوهشگر مسائل اقوام معتقد است: «تا به حال اعتراض جدی به این انتخابات در ترکیه وجود نداشته و در حد اعتراض در بعضی صندوق‌ها بود که در اصل انتخابات تاثیر نداشت.»
هوشمند با اشاره به اینکه اردوغان و هم‌پیمانانش به‌نوعی توانستند در قدرت بمانند، گفت: «احتمالا اردوغان در دور دوم انتخابات در جایگاه ریاست‌جمهوری باقی و در عرصه قدرت پابرجا خواهد ماند. این در حالی است که انتظار داشتیم که اردوغان بعد از دو دهه شکست بخورد و چالش به وجود آید و لشکرکشی خیابانی صورت گیرد و جامعه قطبی شده ترکیه دچار بحران شود.»
او با بیان اینکه در چند دهه گذشته ضعف دانش ترکیه‌شناسی در ایران و سایر دنیا وجود دارد، تاکید کرد: «بسیاری متغیرهای سیاسی در ترکیه را نادیده گرفته بودند. 20 سال قبل از اردوغان ترکیه با موضوعاتی از قبیل دخالت نظامی‌ها، بی‌ثباتی سیاسی و رقابت جدی حزبی روبه‌رو بود، درحالی‌که احزاب هیچ‌کدام از ارکان قدرت در دولت را در دست نداشتند. در آن زمان نرخ رشد اقتصادی پایین و مسائل توسعه‌ای هم فراوان بود. اما در دو دهه گذشته دولت اردوغان نشان داد که می‌تواند در عرصه سیاسی و اقتصادی اهداف خود را پیش ببرد و ترکیه را با وجود بدهی‌های بسیار به یکی از اقتصادهای موفق در جهان تبدیل کرد. با توسعه صنایعی همچون مبل‌سازی، اسباب‌بازی و... در ترکیه اشتغال‌زایی، کاهش بیکاری و... به وجود آمده و دوران بی‌ثباتی و بیکاری از بین رفت. ترکیه در دوره اردوغان توانست اقشار کمتربرخوردار را هم از خود راضی نگه دارد.»
هوشمند با اشاره به اینکه در تحلیل انتخابات ترکیه باید به این نکته توجه کنیم که اردوغان براساس یک ساختار سیاسی به قدرت رسید، تاکید کرد: «ساختار سیاسی در دوره اردوغان باثبات‌تر شده است. دخالت نظامی‌ها که متغیر بسیار اساسی است و در انتخابات اخیر وجود نداشت، در 20سال گذشته به شدت محدود شده و عملا شخصیت‌های قدرتمند نظامی که طرفدار آتاترک و نظام «جدایی دین از حکومت» بودند، از ارتش کنار رفتند و نیروهای مذهبی جایگزین آنها شده‌اند. عملا ارتش و نیروهای مسلح نقش مخربی در مناسبات سیاسی ندارند. وقتی نیروی مسلح در مناسبات سیاسی دخالت نکند، امید به برگزاری انتخابات سالم بیشتر خواهد شد. ناتوانی نیروهای مسلح بر معادلات سیاسی کاملا بر سلامت انتخابات اثر دارد.» او به زیرساخت‌های حقوقی در ترکیه اشاره کرده و افزود: «قوه قضائیه ترکیه (با وجود انتقاداتی که بر آن وجود دارد) توانسته از ارزش‌های سیاسی ترکیه دفاع کند و حافظ نظم و اجرای قانون باشد.»
هوشمند معتقد است؛ «شخص اردوغان بنا برملاحظاتی نشان داد که به دخالت جهت‌دار و عریان و دستکاری فرآیندهای انتخاباتی وارد نمی‌شود. انتخابات ترکیه نشان داد که همچنان زیرساخت‌های سیاسی این کشور آماده رقابت انتخاباتی است. بنابراین زیرساخت‌های سیاسی، مسائل حقوقی، عدم دخالت محسوس و سنتی ارتش در این دوره و البته فعالیت رسانه‌ای انتخابات از جمله عوامل برگزاری انتخابات سالم محسوب می‌شود.»
