نگاه دوباره به شرق
ارزیابی کارشناسان سیاسی و اقتصادی از سفر رئیسی به چین
ارزیابی کارشناسان سیاسی و اقتصادی از سفر رئیسی به چین
سفر رئیس دولت سیزدهم به پکن، آن هم در شرایطی که ایران به دلیل تحریم‌ها از سویی و از سوی دیگر به دلیل اعتراضات اخیر مورد تحریم‌های بیشتری قرار گرفته، نشان‌دهنده این است که تهران به دنبال حامی قدرتمندی است. اما این حامی آذرماه امسال با حضور در اجلاس سران شورای همکاری کشورهای خلیج‌فارس در ریاض، بیانیه کشورهای عربی که علیه منافع تهران بود را امضا کرد. هرچند پیش از ورود رئیس دولت ایران به پکن مقاله او در روزنامه مردم، ارگان رسمی حزب حاکم چین منتشر شده که این اقدام می‌تواند مؤید این باشد این کشور با دعوت ایران برای خود برنامه‌ریزی کرده است و باید منتظر ماند تا در آینده نه‌چندان دور این منفعت علنی شود. البته دولت سیزدهم در شرایطی است که با رفتن به پکن، بتواند دروازه‌های شرق را جایگزین درهای بسته اروپا و سایر کشورها کند. از دید کارشناسان بین‌المللی هم این اقدام دولت ضروری به نظر می‌رسد.
البته این سفر به یکباره آن هم در شرایطی که چندی پیش رئیس دولت در توئیتی مواضع تهران را برای احیای برجام مطرح کرده بود نیز جای سوال دارد. همچنین در آستانه این سفر عراق خود را برای میزبانی مجدد برای برگزاری نشست بغداد 3 اعلام کرد تا روابط ایران و عربستان را نزدیک کند. این در شرایطی است که ریاض در اجلاس اخیر علیه ایران اقدامات را در دستور کار خود قرار داده بود. روز گذشته سیدابراهیم رئیسی در رأس هیئتی بلندپایه به مدت سه روز عازم پکن شد. رئیس دولت سیزدهم پیش از آغاز سفرش به چین، با رهبری دیدار کرد. او در این دیدار گزارشی از برنامه‌های کاری این سفر و جلسات و ملاقات‌های درنظر گرفته‌شده ارائه داد. رهبری نیز با ابراز خرسندی از برنامه‌ریزی‌های انجام‌گرفته، برای رئیس دولت آرزوی موفقیت کردند.
ابراهیم رئیسی پیش از عزیمت به چین در فرودگاه مهرآباد درباره اهداف این سفر گفت: «این سفر به دعوت رئیس‌جمهور چین انجام می‌شود و در آن، اجرایی شدن سند راهبردی ۲۵ساله که بین ایران و چین به امضاء رسیده، دنبال خواهد شد. ما با چین ارتباطات زیادی داریم، اما به میزانی که باید، از ظرفیت‌ها برای ارتقای روابط به‌ویژه در بخش اقتصادی و تجاری استفاده نشده و ما در این رابطه عقب‌ماندگی جدی داریم.» رئیسی بیان کرد: «ایران و چین به‌عنوان دو کشور مستقل که منافع مشترکی در منطقه و جهان دارند، می‌توانند با هم ارتباطات بیشتری داشته باشند. جبران عقب‌ماندگی در ارتباط و اینکه ظرفیت‌های دو کشور دقیق شناخته و برای تبادل به‌ویژه در اقتصاد روی آن کار شود، از اهداف دیگر این سفر است. اراده دو کشور زمینه خوبی برای توسعه روابط است. ما با چین روابط دوجانبه زیادی در زمینه‌های اقتصادی، تجارت، انرژی، مالی و پولی داریم که باید دنبال شود. وزرایی هم که در این سفر همراه هستند، برای امضای تفاهم‌نامه برنامه‌ریزی کردند.»
رئیس قوه مجریه از امضای 20 تفاهم‌نامه در این سفر خبر داد و افزود: «آنچه مهم است این است که ما باید روابط راهبردی دوجانبه خود را با چین دنبال کنیم. از طرفی در منطقه، عضویت ما در سازمان همکاری شانگهای ارتباط ما را نزدیک‌تر کرده است. عضویت ما در شانگهای باعث شد تا ارتباط ما با زیرساخت‌های اقتصادی منطقه‌ای قطعی شود و این ظرفیت خوبی در ارتباط با چین هم خواهد بود.» در این سفر امیرعبداللهیان وزیر خارجه، خاندوزی وزیر اقتصاد، بذرپاش وزیر راه، اوجی وزیر نفت، ساداتی‌نژاد وزیر کشاورزی، فاطمی‌امین وزیر صمت، فرزین رئیس‌کل بانک مرکزی و علی باقری مذاکره‌کننده ارشد کشورمان، رئیسی را در این سفر همراهی می‌کنند. دیدار خصوصی با شی‌جین‌پینگ و انجام مذاکرات هیئت‌های عالی‌رتبه دو کشور، امضای اسناد همکاری در حضور روسای‌جمهور همچنین شرکت در نشست مشترک تجار و فعالان اقتصادی دو کشور و دیدار با ایرانیان مقیم چین به همراه نشست و گفت‌وگو با اندیشمندان و فرهیختگان برتر چینی از برنامه‌های رئیسی در پکن به‌عنوان نخستین میهمان ارشد رئیس‌جمهور چین در سال نو چینی است.
چرا چین؟
هوآ چان‌یینگ، سخنگوی وزارت امورخارجه چین (یک‌شنبه) اعلام کرد که ابراهیم رئیسی، رئیس دولت ایران بنا به دعوت همتای چینی خود روز سه‌شنبه ۱۴ فوریه (۲۵ بهمن‌ماه) به این کشور وارد خواهد شد و تا روز پنج‌شنبه به طول خواهد انجامید. در آستانه سفر رسمی رئیسی به پکن مقاله سیدابراهیم رئیسی با عنوان «دوستان قدیمی بهترین شرکا برای آینده روشن هستند» در شماره روز گذشته روزنامه پرتیراژ people (مردم) ارگان رسمی حزب حاکم چین منتشر شد.
امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه نیز درباره سفر رئیسی به پکن، در توئیتی نوشت: «مناسبات متنوع دوجانبه، چندجانبه‌گرایی و پیگیری سیاست‌خارجی متوازن، در دستور کار است. ایران و چین مصمم به اجرای کامل برنامه مشترک جامع راهبردی هستند. هر جا که منافعی برای ملت است، برمبنای منافع مشترک آنجا هستیم.»
محمد جمشیدی، معاون سیاسی دفتر رئیس‌جمهور هدف از این سفر قریب‌الوقوع ابراهیم رئیسی به پکن را «نهایی کردن مکانیزم‌های عملیاتی کردن توافق جامع ایران و چین» عنوان کرده؛ این در حالی است که یک سال پیش حسین امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه در سفر به چین، رسما از آغاز اجرای توافق ۲۵ساله میان تهران و پکن خبر داده بود. جالب اینجاست که سند همکاری جامع و راهبردی ۲۵ ساله ربطی به دولت سیزدهم ندارد و در فروردین سال ۱۴۰۰ به امضا رسید. امیرعبداللهیان ۲۴ دی‌ماه سال گذشته پس از دیدار و گفت‌وگو با «وانگ یی» همتای چینی خود در جمع خبرنگاران گفته بود: «امروز برنامه همکاری جامع ایران و چین (همکاری ۲۵ ساله) وارد مرحله اجرا می‌شود.» این در حالی است که در سفر هو چون هوآ معاون نخست‌وزیر چین به تهران در آذرماه سال جاری نیز حرف از توافق ۲۵ ساله به میان آمده بود. رسانه‌های دولتی در آن زمان اعلام کردند که اجلاس «برنامه همکاری‌های جامع ایران و چین» میان معاون اول رئیس‌جمهور ایران و معاون نخست‌وزیر چین در سعدآباد، «به منظور بررسی راهکار‌های تقویت روند اجرای برنامه همکاری جامع ۲۵ ساله تهران و پکن تشکیل شد» و «دو طرف ایرانی و چینی، ۱۶ نقطه
تفاهم بین تهران - پکن را برای پیاده‌سازی تفاهم ۲۵ ساله دو کشور نهایی کردند.» وزیر اقتصاد هم پس از این دیدار از نهایی شدن ۱۶ نقطه تفاهم بین دو کشور برای پیاده‌سازی تفاهم ۲۵ ساله خبر داده بود. باتوجه به اهمیت این سفر و معاملات مطرح‌شده با کارشناسان سیاسی و اقتصادی درباره آثار این سفر یکباره مصاحبه کردیم که در ادامه می‌آید.
مناسبات ایران با چین با مناسبات چین با ایران متفاوت است
محمدقاسم محبعلی، مدیرکل خاورمیانه سابق وزارت امور خارجه با بیان اینکه چینی‌ها روابط متنوعی را در منطقه متناسب با منافع خودشان ایجاد کرده‌اند، به هم‌میهن گفت: «کشور چین سعی دارد با هرکدام از کشورهای منطقه روابطی متناسب با منافع خود داشته باشد؛ از جمله ایران. چین به‌دنبال این است که در رقابت‌های موجود در منطقه حداکثر بهره‌وری را داشته باشد، بنابراین احتمالا در این سفر سعی می‌کند ایران را راضی نگه دارد. زیرا اگر ایران را از خود راضی نگه دارد، طبیعی است این رضایت بر روابط و سیاستی که با عربستان دارد، تاثیرگذار خواهد بود. چین علاقه‌مند است که همیشه عربستان نگران باشد که اگر این کشور نزدیک ایران شود، می‌تواند از عربستان امتیاز بیشتری دریافت کند. به نظر می‌رسد که چین برخلاف اینکه به‌دنبال روابط راهبردی با عربستان است، به دنبال روابط شکلی با ایران نیز هست.»
او درباره خروجی سفر رئیس دولت به چین از نظر سیاسی و اقتصادی، اظهار کرد: «هر میزان ایران بتواند روابط خود را با سایر کشورها توسعه دهد، می‌تواند به جایگاه خود در حوزه بین‌المللی اعتبار بخشد. طبیعی است که مشکل ما این نیست که چینی‌ها تا چه اندازه می‌توانند به ایران کمک کنند، مشکل ما این است که ایران تحریم است و مشکلات متعددی از جمله نقل و انتقال مالی دارد، بنابراین چین تلاش می‌کند منافع کشورش به دلیل ارتباط با ایران به خطر نیفتد. سطح روابط چین با آمریکا، با ایران قابل‌مقایسه نیست. چین با آمریکا بیش از 600 میلیارد دلار مبادلات تجاری دارد، در حالی که با ایران حدود 15 میلیارد دلار روابط تجاری و مالی دارد.» محبعلی بر این باور است که کشورها براساس منافع‌شان با سایر کشورها در ارتباط هستند، از این‌رو کشور چین در کنار توجه به ادامه روابط با ایران، تلاش می‌کند روابط مناسبی با کشورها و رقبای منطقه‌ای ایران داشته باشد.
این دیپلمات درباره توافق 25ساله ایران و چین نیز تاکید کرد: «مناسبات ایران با چین با مناسبات چین با ایران متفاوت است. ایران برای روابط تجاری خود گزینه‌های زیادی ندارد، اما این کشور گزینه‌های متعددی در مناسبات خارجی دارد. آن چیزی که ایران و چین سال گذشته در قالب توافق 25ساله امضا کردند، یادداشت تفاهمی بود و قرارداد الزام‌آور برای دو کشور نبوده است. در حقیقت می‌توان گفت نوعی نقشه راه برای این دو کشور است که متناسب با شرایط می‌توانند قرارداد و همکاری‌هایی با همدیگر داشته باشند. فکر نمی‌کنم در حال حاضر که ایران در شرایط بحران است و روابط خود با غرب را تخریب کرده و به‌خاطر دادن موشک به روسیه متهم است و توافق برجام نیز معلق شده، چین هرگز منافع خود را به‌خاطر ایران از بین ببرد.»
او درباره اینکه آیا می‌توان امیدوار بود که این سفر برای ایران از بعد اقتصادی آورده‌ای داشته باشد، معتقد است: «هر آورده‌ای برای ایران متناسب با منافعی است که حاصل چین می‌شود. یعنی اگر چین نفعی از معاملات تجاری با ایران داشته باشد، می‌توان امیدوار بود که این سفر می‌تواند برای ایران آورده سیاسی و تجاری و اقتصادی داشته باشد.»
حداقل خروجی سفر دولت فروش نفت است
سیدجلال ساداتیان، سفیر سابق و تحلیلگر مسائل بین‌الملل با بیان اینکه روابط ایران با چین روابط بلندمدتی است که سال‌هاست برقرار بوده؛ به‌خصوص در دوران تحریم این روابط گسترده‌تر شده است، به هم‌میهن گفت: «در دوران تحریم‌ها و در مقطعی تنها خریدار نفتی ایران، چینی‌ها بودند. از این‌رو توسعه روابط با چین برای ایران مهم است. اما تفاوت این روابط در اینجاست که ایران توسعه روابط با چین را استراتژیک تعریف می‌کند اما چین این روابط را بلندمدت می‌داند. برای همین ایران گمان می‌کرد که در مواجهه با غرب از حمایت‌های پکن برخوردار است، در حالی که مشخص شد این کشور هرگز خود را وجه‌المصالحه کشور دیگری نمی‌کند و همواره منافع خاص خود را دنبال می‌کند.»
او ادامه داد: «بازار ایران برای چین مهم است و باتوجه به موقعیت ژئوپلیتیکی که ایران دارد، این کشور ایران را از دست نمی‌دهد، اما وقتی می‌بیند که ایران و سایر کشورها به‌خصوص غرب و آمریکا با یکدیگر ناسازگار هستند قطعا در روابط و توسعه آن با کشور ما ملاحظاتی را در نظر می‌گیرد. برای همین می‌بینیم که در کنار کم‌کاری‌های بین‌المللی ایران در منطقه، عربستان گوی رقابت را از آن خود می‌کند و دو موضوع را با مشارکت سایر کشورهای منطقه و پکن به‌نفع خود تمام می‌کند. نخست اینکه تهران در موضوعات منطقه‌ای دخالتی نداشته باشد و مهمتر اینکه سه جزیره مهم را از آنِ امارات می‌کنند. این همکاری پکن با کشورهای عربی با هیچ معیاری سازگاری ندارد. در واقع چین اثبات کرد که نه‌تنها از ما در برابر سایر کشورها حمایت نمی‌کند، بلکه به دلیل منافع خود حاضر است علیه منافع ملی ایران نیز حرکت کند.»
این تحلیلگر بین‌الملل با تاکید بر اینکه در شرایط کنونی چین تنها حامی تهران است، اعلام کرد: «مشکلات ایران علاوه بر تحریم‌ها، این است که در جنگ میان روسیه با اوکراین به روسیه پهپاد داده است و این موضوع موجب خشم اروپا علیه ایران شده است. همچنین به دلیل ناآرامی‌های اخیر، جایگاه ایران از نظر بین‌المللی خود تضعیف شده است.»
ساداتیان با بیان اینکه 12.6 میلیارد دلار صادرات ایران به چین و 12.7 میلیارد دلار نیز صادرات چین به ایران است، تاکید کرد: «ایران به‌جز چین با هیچ کشوری این حجم مبادله تجاری را ندارد. از سوی دیگر در سایه اظهارنظرهایی که رئیس‌جمهور چین در عربستان و شورای همکاری خلیج‌فارس داشت و موضوعاتی ایجاد کرد، به نظر می‌آید که سفر رئیس دولت به چین برای رفع کدورت‌هاست. چون در شرایطی که ما قرار داریم، احتمال دارد غرب دوباره پرونده ایران را امنیتی کرده و به شورای امنیت ارجاع دهد و مکانیزم ماشه را فعال کند. با این سفر حداقل باب مراودات با چین کماکان برقرار خواهد بود و آنها نفت ایران را همچنان خواهند خرید و تنها درآمد قابل توجه ایران باقی خواهد ماند. همچنین می‌توانیم نیازمندی‌هایمان را از بازار این کشور تامین کنیم و حمایت‌های لازم دریافت شود. جدای از این حرف‌ها ایران همیشه سمت بازنده بوده است. یعنی یک‌جایی ایستاده‌ایم که نمی‌دانیم در این موقعیت و شرایط چه باید بکنیم.» او در پاسخ به این سوال که آیا در پایان این دیدار سند 25ساله ایران با چین به فرجام می‌رسد؟ گفت: «بخشی از این سند محرمانه بوده و از جزئیات این محرمانه‌ها خبری در
دست نیست. اما به نظر می‌رسد که مجبوریم این بخش را حفظ کنیم. اما باید به این مهم توجه کنیم که چین منافع خود را به خطر نمی‌اندازد و مسیر کمربندی که روی آن حساب باز کرده‌ایم، عربستان و دیگران در تلاش بودند که امتیاز آن را از آنِ خود کنند. شاید ما می‌خواهیم به چین برویم تا این مسیر را حفظ کنیم. اما من امیدوار نیستم که چینی‌ها جانب استراتژیک بلندمدت خود را رها کنند و دنبال ما بیایند. آن اقتداری که عربستان نشان داد و شورای همکاری که دعوت و قدرت‌نمایی کرد، کجا! اینکه ایران با این شیوه به چین برود کجا!».
ایران در گذشته خیلی روی چین حساب باز کرده بود
محمود تولایی، فعال بخش خصوصی در گفت‌وگو با هم‌میهن درباره پیش‌بینی دستاوردهای سفر رئیسی به چین تاکید کرد: «توقع این است که در شرایط موجود، با آنهایی که منافع مشترک داشتیم حداقل پاپس نکشند و رئیس دولت در این سفر بتواند درهای جدیدی را رو به اقتصاد کشور برای گره‌گشایی مبادله از هر جنسی (پول، کالا، دریایی و...) بگشاید. باید از قبل در بخش‌های مختلف در چارچوب‌های مختلف مذاکره کرده باشند تا نتیجه آن در این سفر مشخص شود. وگرنه ابراز تمایل برای همکاری گره‌ای از کار باز نمی‌کند. امیدواریم در این سفر چین برخی از بندهایی که تحریم ایجاد کرده است را تسهیل کند.»
او افزود: «غفلت‌هایی رخ داده است. سال‌ها منابع و نفت کشورمان دست چینی‌ها بوده و پول آن را نگرفته‌ایم و به جای آن کالا وارد ایران شده است. بالاخره چینی‌ها هم تحلیل و هوشمندی سیاسی دارند و براساس منافع ملی خود اقدام می‌کنند. ما هم باید براساس منافع ملی کشور با شرکای اول خود داد و ستد داشته باشیم. در هیچ جای دنیا با قاعده یکطرفه مراوده صورت نمی‌گیرد. ما خیلی روی چین در گذشته حساب باز کردیم و چین هم در بعضی از موارد در شورای امنیت در آن زمان کمک‌های خوبی به ایران کرده است. بر این باورم که این سفر ما را حداقل به ده‌پانزده سال قبل برگرداند. درست است که آن زمان هم شرایط خوب نبود، اما از وضعیت کنونی بهتر است.»
محمود تولایی درباره نزدیک شدن بخش خصوصی دو کشور تاکید کرد: «چین از اقتصاد آزاد پیروی می‌کند اما در روابط سیاسی بحث اقتصاد آزاد متاثر است. اگر طوری ریل‌گذاری شود که چراغ‌ها در چین برای ایران سبز شود، بخش خصوصی هم فعالیت و ارتباط خوبی خواهد داشت. در صورتی که سیستم بانکی، بندرها و حمل و نقل چین برای ما مهیا نباشد، با مشکلات قبلی روبه‌رو خواهیم بود.»
