موج جدید محرومیت از تحصیل
مرکز پژوهش‌های مجلس از افزایش بازماندگی از تحصیل خبر داد
مرکز پژوهش‌های مجلس از افزایش بازماندگی از تحصیل خبر داد
آمار بازماندگان از تحصیل در کشور طی شش سال با رشدی 15/17درصدی مواجه بوده است. آماری که مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی به آن پرداخته و در نهایت به این نتیجه رسیده است که تعداد بازماندگان از تحصیل همســو با سیاست‌گذاری‌ها و در جهت کاهش و در نهایت به صفر رســیدن نیســت و روندی رو به افزایش داشته است. کارشناسان در گفت‌وگو با هم‌میهن بر این نکته تاکید می‌کنند که مشکلات اقتصادی خانواده‌ها و بی‌برنامگی دولت برای حمایت از ادامه تحصیل دانشآموزان مهم‌ترین علل ایجاد این موضوع است.
در روزهای اخیر گزارشی به نقل از مرکز پژوهش‌های مجلس منتشر شد که بیانگر واقعیتی تلخ از زندگی بخشی از کودکان و نوجوانان کشور بود. بر اساس این پژوهش «آمار بازماندگان از تحصیل همســو با سیاست‌گذاری‌ها و در جهت کاهش و در نهایت به صفر رســیدن نیســت، بلکه این نرخ در ســال تحصیلی ۱۴۰0-۱۴۰1 نسبت به ســال تحصیلی ۱۳۹4-۱۳۹5 به میزان 15/17 درصد افزایش یافته است.» بر اساس این گزارش ۹۱۱ هزار و ۲۷۲ کودک لازم‌التعلیم در ســال تحصیلی ۱۴۰0-۱۴۰1 از تحصیل بازمانده‌اند و تعداد ۲۷۹ هزار و ۱۹ دانش‌آموز در همین سال تحصیلی اقدام به ترک‌تحصیل کرده‌اند. در واقع در سال تحصیلی ۱۴۰۰-۱۴۰۱ آمار متارکان تحصیل با رشد سه‌درصدی نسبت به سال تحصیلی 1399-1398 مواجه بوده است. بر اساس نتیجه‌گیری گزارش «نرخ جذب بســیار ناچیز کودکان بازمانده از تحصیل در کنار تعداد بالای ترک‌تحصیل ســالیانه (از ۳۴۷ هزار نفر تا ۲۷۰ هزار نفر) سبب شده روند بازماندگی از تحصیل در نظام آموزش‌وپرورش روبه‌رشد باشد. متأسفانه جمعیت ترک‌تحصیل در دوره ابتدایی و متوسطه اول (دوره آموزش‌وپرورش عمومی) از ســال تحصیلی ۱۳۹3-۱۳۹4 تا سال تحصیلی ۱۳۹8-۱۳۹9 رو به افزایش نهاده است.» حقیقت آن است که عوامل بازماندگی از تحصیل و ترک‌تحصیل در میان دانشآموزان مشخص است؛ فقر اقتصادی، فقر فرهنگی، تبعیض جنسیتی، کودک‌همسری که خود یکی از مؤلفه‌های فقر فرهنگی است، در کنار امکانات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری اندک آموزش‌وپرورش همگی مؤلفه‌هایی مؤثر در عمق‌بخشی به فاجعه ترک تحصیل و بازماندگان از تحصیل است. بااین‌حال هرچه از مرکز کشور به‌سمت مناطق دوردست‌تر حرکت کنیم ژرفای فاجعه درباره تک‌تک عوامل مؤثر در ترک‌تحصیل و بازماندگی از تحصیل بیشتر می‌شود؛ موضوعی که با رسیدن به استان‌های محروم و کم‌برخوردارتر عمق و شدت بیشتری می‌یابد. مدارسی با کمترین تجهیزات آموزشی و حتی فضای آموزشی نامناسب، نبود راه‌های مواصلاتی مناسب تا جایی‌که به‌ویژه در فصل زمستان معلم نمی‌تواند خود را به منطقه محل خدمت برساند، از مشکلات مهم سیستم آموزشی در کشور است. اما به نظر می‌رسد نه قانون‌گذار و نه سیاست‌گذار برنامه‌ای برای حمایت از حق تحصیل کودکان در برابر فقر اقتصادی و فرهنگی به‌عنوان دو مؤلفه بسیار مهم در فرایند تحصیل فرزندان این سرزمین ندارند. به‌عنوان مثال کدام قانون از ازدواج کودکان جلوگیری کرده و از ترک‌تحصیل آنها به‌دلیل ازدواج‌های زودهنگام ممانعت به‌عمل می‌آورد؟ یا کدام راهکار اقتصادی-آموزشی از کودکان و نوجوانان در برابر فقر اقتصادی خانواده حمایت می‌کند؟ بسیاری از کودکان مناطق محروم برای رسیدن به مقاطع بالاتر تحصیلی باید از یک روستا به روستا یا شهری دیگر سفر کنند. در این میان ترس و نگرانی خانواده‌ها از سلامت و امنیت فرزندان در کنار هزینه‌های سنگین آمدوشد آنان بسیاری از خانواده‌ها را وامی‌دارد که از ادامه تحصیل فرزندان‌شان بازدارند. در چنین مواقعی راهکار سیاست‌گذار چیست؟ تجربه و مشاهدات میدانی نشان می‌دهد که آنچه انجام‌شده در برابر آنچه باید انجام می‌شده، اندک و ناچیز است و نمی‌توان از اقدامات سیستم برای حمایت از حق تحصیل کودکان دفاعی تمام‌قد داشت. حتی اصل 30 قانون اساسی که بر آموزش رایگان تا پایان دوران متوسطه تاکید دارد، در کنار عضویت ایران در پیمان‌نامه جهانی حقوق کودکان نیز نتوانسته حق تحصیل کودکان در کشور را در پرتو حمایت خود قرار دهد. اما ریشه اصلی مقابله نکردن با مؤلفه‌های بازدارنده کودکان از ادامه تحصیل چیست؟
فقدان تجهیزات الکترونیک مهم‌ترین عامل ترک‌تحصیل
فرج کمیجانی، دبیر کل مجمع فرهنگیان ایران اسلامی و عضو جبهه اصلاحات معتقد است، پوشش آموزشی در کشور طی سال‌های بعد از انقلاب نسبتاً خوب و قابل‌قبول بوده، اما کیفیت آموزشی تعریف چندانی نداشته است. او درباره بازماندن از تحصیل و ترک‌تحصیل دانشآموزان به هم‌میهن گفت: «این موضوع دلایل متعدد فردی، اجتماعی، سیستماتیک و خانوادگی دارد. در واقع می‌توان برای این موضوع ده‌ها علت را موردتوجه قرار دارد. اما نکته این است که بعد از انقلاب نسبت به قبل از انقلاب به لحاظ پوشش تحصیلی نمره خوبی را می‌توانیم به جمهوری اسلامی بدهیم، اما کیفیت آموزشی ضعیف بود و توقع متخصصان آموزش‌وپرورش در برخی مدارس و مناطق شاید رخ نداد.» او اضافه کرد: «پوشش تحصیلی از آن جهت خوب بوده است که اکثر دختران و پسران به مدارس راه یافتند و در تمامی روستاها و بخش‌ها و شهرستان‌ها، مدرسه تدارک دیده شده است؛ هرچند که امکانات بعضی مدارس ضعیف است. اما در دو سال اخیر نسبت به سال‌های قبل ترک‌تحصیل افزایش داشته است. عمده‌ترین علت این موضوع به شرایط کرونایی بازمی‌گردد که دانشآموزان برای ادامه‌تحصیل خود نیاز به لوازم الکترونیک مانند گوشی هوشمند، تبلت و... داشتند تا بتوانند از آموزش آنلاین استفاده کنند اما برخی از خانواده‌ها نتوانستند برای فرزند خود این امکانات را تهیه کنند. در واقع دولت و خانواده‌ها نتوانستند تجهیزات آموزش الکترونیک را برای دانشآموزان تهیه کنند. به‌دنبال این موضوع این گروه از دانشآموزان از همسن و سالان خود در حوزه تحصیل عقب افتادند و به همین دلیل هم علاقه خود را به ادامه تحصیل با دانشآموزان کوچک‌تر از خودشان از دست دادند.» دبیر کل مجمع فرهنگیان ایران با اشاره به وضعیت اقتصادی نامناسب خانواده‌ها به‌عنوان یکی دیگر از عوامل ترک‌تحصیل یا بازماندگی از تحصیل توضیح داد: «برخی از خانواده‌هایی که وضعیت معیشتی نامناسبی دارند به کار فرزندان خود برای ادامه زندگی نیاز دارند و به همین دلیل فرزندان خود را به‌جای مدرسه به محل کار می‌فرستند. کودک‌همسری نیز عامل دیگری است که در نقاط مختلف کشور مشاهده می‌شود. در کنار این موارد اختلالات یادگیری، محیط مدرسه و کادر آموزشی، اختلافات خانوادگی و مشکلات مالی خانواده‌ها، فقدان امکانات آموزشی و به‌ویژه اینترنت در مدارس به‌ویژه در برخی مناطق دوردست و حتی برخی مشکلات جسمی دانشآموزان باعث می‌شود که برخی دانشآموزان از محیط مدرسه دور بمانند. این مشکلات، مسائلی بودند که ما با آنها مواجه بوده‌ایم.» کمیجانی درباره وظیفه ساختار حکمروایی در برابر حق تحصیل کودکان تاکید کرد: «آنچنان که گفتم حاکمیت به لحاظ کمی، کار خود را خوب انجام داده است و در تمام مناطق، مدرسه وجود دارد. آموزش‌وپرورش نیز به‌رغم وضعیتی که دارد، برای همه مدارس معلم تأمین می‌کند. اما کیفیت آموزشی همه‌جا یکسان نیست و گاهی تفاوت از زمین تا آسمان است. اما باید بسیار محکم‌تر از همیشه بیان کنیم که از دولت انتظار داریم امکانات و تجهیزات لازم برای آموزش‌های الکترونیک دانشآموزان را به‌صورت رایگان تأمین کند و همه دانشآموزان از اینترنت و تجهیزات الکترونیک برخوردار باشند و این مسئله را برای دانشآموزان متعلق به خانواده‌های ضعیف بیشتر مدنظر قرار دهد. حتی در شهر تهران نیز به‌دلیل کمبود امکانات، 100 درصد دانشآموزان نمی‌توانند از آموزش مجازی استفاده کنند. همچنین باید به معلمانی که ناچار به آموزش مجازی بودند، آموزش‌های لازم داده می‌شد که این اقدام نیز صورت نگرفت.» او ادامه داد: «اگر می‌خواهیم ترک‌تحصیل و بازماندگی از تحصیل را به صفر برسانیم باید اقداماتی اساسی انجام بگیرد. اول اینکه خانواده‌ها آموزش ببینند که حتماً باید فرزندان خود را تا سنینی به مدرسه بفرستند و خانواده‌ها به لحاظ فرهنگی به نقطه‌ای برسند که تحت هیچ شرایطی (مانند کودک‌همسری) حاضر نباشند فرزند خود را به ترک‌تحصیل وادارند. دوم اینکه امکانات آموزشی خوب در تمام شهرها و روستاها تأمین شود. در حال حاضر در این قسمت با مشکل مواجه هستیم و کمبود منابع مالی در آموزش‌وپرورش باعث شده است که این نهاد نتواند امکانات لازم برای رسیدن به این نقطه را تهیه و در اختیار مدارس و معلمان قرار دهد.»
بی‌برنامگی دولت زمینه‌ساز افزایش بازماندگی از تحصیل
محمدرضا نیک‌نژاد، عضو کانون صنفی معلمان اما معتقد است آموزش‌وپرورش در ایران فقط یک دوره 10ساله طلایی را طی کرده است. قبل و بعد از این دوره، آموزش‌وپرورش کشور شرایط مناسبی نداشته است. او دراین‌باره به هم‌میهن گفت: «مقاله‌ای نسبتاً طولانی مربوط به 12 کشور وجود دارد که در مجموعه آزمون‌های پیزا (آزمون‌هایی که در سطحی معین میان تعدادی از کشورها برگزار می‌شود و دانشآموزان پایه‌ای معین را در این کشورها مورد مقایسه قرار می‌دهد) در عرصه جهانی مقام دارند. کانادا، سنگاپور، فنلاند، شانگهای چین و... ازجمله این کشورها هستند. در این مقاله سامانه پشتیبانی اعم از درسی و اقتصادی دانشآموزان را در هریک از این کشورها موردبررسی قرار داده‌اند.» عضو کانون صنفی معلمان با بیان اینکه ریشه‌های بازماندگی از تحصیل مانند فقر و... در جهان شناخته شده است، بیان کرد: «بازماندگی از تحصیل در همه جهان وجود دارد و حتی ژاپن هم به‌عنوان یک کشور پیشرفته از این قاعده مستثنی نیست. مردم در همه جهان با فقر، مشکلات اقتصادی، معضلات فرهنگی و اجتماعی مواجه هستند و به تبع آن دانشآموزان متعلق به این گروه‌ها نیز مستعد ترک‌تحصیل هستند. اما بر اساس مقاله‌ای که به آن اشاره کردم سامانه‌هایی که دانشآموزان را در کشورهای مذکور پشتیبانی می‌کند، برنامه‌هایی برای رفع مشکلات دانشآموزان دارند. به این برنامه‌های مدون بودجه‌هایی نیز تخصیص می‌یابد. به‌عنوان مثال صندوق دانش‌آموزی در این کشورها وجود دارد. به این معنا که دانشآموزان در معرض فقر یا مشکلات اجتماعی و خانوادگی را شناسایی می‌کنند و برای حمایت از تحصیل آنها یا تأمین لوازم جدید آموزشی برای این گروه از دانشآموزان، صندوق‌های مالی تعریف می‌کنند. برخی کشورها نیز به ازای ادامه تحصیل فرزندان مبلغی را به خانواده‌ها پرداخت می‌کنند تا ترغیب شوند که فرزندان خود را به مدرسه بفرستند.» این دبیر بازنشسته اضافه کرد: «نکته اصلی آن است که بنا بر قانون اساسی و ساختارهای سیاسی مدرن در جهان، بنا بر اخلاق، دین و انسانیت باید از دانشآموزان در معرض فقر اقتصادی و فرهنگی حمایت شود. اما متأسفانه این کار در کشور ما چندان خوب انجام نمی‌شود و به نظر می‌رسد اولویت در کشور ما آموزش بچه‌ها نیست. ما یک دوره 10ساله اول انقلاب را داشتیم که نه پیش از انقلاب و نه بعد از انقلاب مانند آن را شاهد نبودیم. درحالی‌که در این دوره کشور ما با جنگ، مشکلات اقتصادی و تحریم نیز مواجه بود. بعد از این دوران به‌تدریج کشور به‌سمت خصوصی‌سازی و اولویت دادن به وزارت‌خانه‌های پول‌ساز حرکت کرد. اما آموزش‌وپرورش از نظر سیاست‌گذاران کشور یک نهاد مصرف‌کننده است که باید از سر دولت باز شود.» نیک‌نژاد تاکید کرد: «به‌نظر می‌رسد در حال حاضر در کشور ما راهکاری برای رفع مشکلات موجود برای ممانعت از ترک‌تحصیل و بازماندگی از تحصیل وجود ندارد. در حال حاضر دولت قصد کوپنی‌سازی آموزش را دارد که در واقع زیرمجموعه خصوصی‌سازی است. این کار در آمریکا و یکی دو کشور اروپایی انجام شده، اما محکوم به شکست بوده است. تنها نمونه موفق در این مورد، کشور سوئد بوده است که در این زمینه نظارت‌های خاصی داشته است.» او در این‌باره توضیح داد: «دولت رئیسی مصوبه‌ای ارائه داده که بر اساس آن 25 درصد از دانشآموزان کشور زیر چتر کوپنی‌سازی قرار می‌‌گیرند. یعنی دولت سهم آموزش هر دانش‌آموز را به خانواده او پرداخت می‌کند تا آنها دانش‌آموز را در مدرسه دلخواه خود ثبت‌نام کنند. این مصوبه اجرا نشده است. کوپنی‌سازی ارتباط زیادی با انتخاب مدرسه دارد. اما این مسئله افزون بر ایجاد رقابت‌های اقتصادی می‌تواند باعث ایجاد فسادهایی در موضوع آموزش شود.» عضو کانون صنفی معلمان با بیان اینکه مشکلات آموزش‌وپرورش، درون‌زا نیستند و مرتبط به خارج از این حوزه هستند، اظهار کرد: «موضوع اقتصاد، فاکتوری مهم در بازماندگی از تحصیل است. تمرکز ایدئولوژیک بر موضوع ازدواج زودهنگام دختران و کودک‌همسری در مناطق محروم و بخش‌هایی که ممکن است فقر فرهنگی وجود داشته باشد یکی دیگر از این علل است. علت دیگر حتی در خانواده‌های متوسط شهری ناامیدی از اشتغال بعد از اتمام تحصیلات دانشگاهی است. به بیان دیگر نوسانات اقتصادی و ناتوانی دولت‌ها در ایجاد اشتغال و... مجموعه عوامل زمینه‌ساز برای ترک‌تحصیل یا بازماندن از تحصیل دانشآموزان است، زیرا خانواده و دانش‌آموز به این باور می‌رسند که تحصیل در آینده به کارشان نخواهد آمد.» او بیان کرد: «بعد از ماجرای کرونا ما شیب تند بازماندن از آموزش را تجربه کردیم، علت این موضوع تأثیر کرونا بر اشتغال و فقر خانواده‌ها بود. مسئله بازماندگی از آموزش در دوران کرونا در تمام جهان رخ داد، اما در کشورهای دیگر تلاش کرده‌اند این موضوع را جبران کنند. در کشور ما این اتفاق رخ نداد و شرایط بدتر شد. امروز تورمی را در کشور احساس می‌کنیم که باعث فقیرتر شدن خانوارها شده است و به‌دنبال آن خانواده‌ها از تحصیل ناامید شده‌اند. نبود برنامه مشخص در دولت هم دست‌به‌دست داده است تا شیب بازماندگی از تحصیل و ترک‌تحصیل در کشور تندتر شود.»
