آب برای نـصف خـــوزستان

پروژه 1000 میلیاردی غدیــــــــــــــــــر خطـــــــــــــــــرات زیست محیطی دارد؟

با افتتاح طرح غدیر در شهریورماه امسال، سطح کیفی و کمی آب در غرب استان خوزستان افزایش خواهد داشت و مردم غرب استان بعد از سال‌ها از آب آشامیدنی بسیار باکیفیتی بهره‌مند خواهند شد. گفته شده است در این طرح که مجری آن قرارگاه خاتم‌الانبیاء است، حدود هزار میلیارد تومان به آن تخصیص اعتبار داده شده که با وجود گذشت 12 سال از زمان استارت پروژه و صرف هزینه زیاد، قرار است مشکل آب نیمی از استان خوزستان براساس این طرح حل و فصل شود که این موضوع خود علامت سوال بزرگی است که پروژه‌ای که هزینه‌ و زمان زیادی برای آن صرف شده است، فقط نیمی از استان خوزستان را پوشش می‌دهد. اما بررسی‌ها نشان می‌دهد که دلیل تاخیر طولانی‌مدت به سرانجام رسیدن پروژه غدیر، تغییر مسیر سیاست‌ها در روند اجرای آن بوده است. در ابتدا منبع طرح غدیر را پشت سد کرخه تعبیه کردند، اما بعد از چند سال مجریان طرح متوجه شدند که سد کرخه به واسطه مشکلاتی که در حوزه کمبود آب دارد و کیفیت نامناسب‌اش، نمی‌تواند مورد استفاده قرار بگیرد و برای همین روی سد دِز شیفت شد، چراکه سد دز جزو باکیفیت‌ترین منابع آبی در دنیا است. آب این سد از لحاظ شوری EC آب که همان هدایت الکترونیکی آب است، کمتر از 500 است. همچنین مهمترین پارامتری که برای آب شرب وجود دارد کمتر از 600 است. یعنی کیفیت آبی که برای شرب پایدار باید وجود داشته باشد در سد دِز کاملا برقرار است. بنابراین سد دز برای این پروژه انتخاب شد تا آبرسانی به بیش از1600 روستا و 26 شهر استان خوزستان در دستور کار قرار گیرد و آب شرب یک جمعیت بزرگ در بخشی از استان خوزستان تامین شود. به نظر می‌رسد علت طولانی شدن پروژه تغییر مسیر چندباره پروژه در حوزه تامین آب بوده است. در واقع چندین بار مسیر طرح عوض شده است. قبلا مسیر رودخانه روی کرخه بود ولی الان روی دز قرار گرفته و به همین دلیل طرح ساخت آن طول کشیده است.

در حالی که از پروژه آبرسانی غدیر خوزستان به عنوان بزرگترین پروژه آبرسانی خاورمیانه نام می‌برند، بسیاری از کارشناسان ابراز امیدواری می‌کنند که با این طرح بخش مهمی از مساله آب شرب اهواز و تعداد دیگری از شهرهای این استان برطرف شود. پروژه غدیر که استارت آن از دولت دوم محمود احمدی‌نژاد زده شد، در حال حاضر بعد از حدود 12سال در دولت ابراهیم رئیسی به مرحله افتتاح رسید.

تاخیری طولانی‌مدت در به سرانجام رسیدن پروژه غدیر که البته هزینه‌های زیادی را به آب مصرفی خوزستان وارد آورد. با این وجود با اجرای طرح آبرسانی غدیر گفته می‌شود آب شرب نزدیک به ۵۲درصد از جمعیت استان خوزستان تامین می‌شود. از سوی دیگر برخی از کارشناسان نسبت به آثار محیط زیستی این طرح بزرگ هشدار می‌دهند و این نظر را مطرح می‌کنند که بهتر بود به جای تامین آب از سد دِز از سد کارون آبگیری انجام می‌شد. هر چند که گفته می‌شود کیفیت آب کارون در حال حاضر چندان مطلوب نیست و کیفیت آب سد دِز یکی از بهترین آب‌ها در کل دنیا است.

پروژه آبرسانی غدیر، بزرگترین پروژه آبرسانی کشور است که زمینه انتقال آب شرب با ظرفیت 12 هزارلیتر در ثانیه به خانه مردم را مهیا می‌کند. اعتبار تخصیص‌یافته به منظور تکمیل طرح آبرسانی غدیر طی سال جاری از محل اوراق اسناد خزانه معادل 1000میلیارد تومان بوده است. براین‌اساس طرح آبرسانی غدیر، شامل 78 کیلومتر خطوط انتقال و همچنین احداث دو ایستگاه پمپاژ W2 و شهید چمران به همراه افزایش ظرفیت ایستگاه پمپاژ ام‌الدبس است. بهره‌برداری از طرح آبرسانی غدیر زمینه تامین آب شرب بهداشتی و پایدار برای 26 شهر و بیش از 1600 روستای مرکزی، جنوبی و غرب استان خوزستان را فراهم می‌کند. بر این مبنا، زمینه تامین آب 7/4میلیون نفر از جمعیت شهری و روستایی این مناطق، معادل 52 درصد جمعیت استان خوزستان مهیا می‌شود. به گفته متولیان به معنای دیگر با افتتاح طرح آبرسانی غدیر، تامین آب شرب مناطق یادشده تا 25 سال آتی تضمین خواهد شد.

سایه روشن‌های پروژه غدیر

بررسی سابقه مدیریت آب در ایران در طول 100سال اخیر نشان می‌دهد که بی‌توجهی به نحوه مصرف آب بزرگ‌ترین ذهنیتی است که وضعیت کنونی آبی را ایجاد کرده است. این ذهنیت با فراموش‌کردن کمیابی این ماده حیاتی و اهمیت آن در اقلیم خشک، سعی کرده بدون در نظر گرفتن ظرفیت‌های کشور، توسعه صنایع را در بسیاری از مناطق محقق سازد. یکی از مسائل مهم در استان خوزستان به آب شرب و بهداشتی آن برمی‌گردد که در کنار چالش فاضلاب به یک موضوع مهم و حتی یک گره کور در سال‌های گذشته تبدیل شده است. به گفته صاحب‌نظران محیط زیست، یکی از مولفه‌های مدیریت آب، سدسازی است. منتها در خوزستان برای تامین آب شرب مردم طی یک سال به 500 میلیون مترمکعب آب نیاز داریم که این عدد یک‌دوازدهم آبی است که در سد کرخه جای می‌‌گیرد.

در سال‌های پرباران، مجموعا 14میلیارد مترمکعب آب به خوزستان وارد شده است. همچنین مشخص شده مجموعا دوسوم آب خوزستان که رقم آن 8/7میلیارد مترمکعب است، از روی سرشاخه‌های کارون برای پروژه‌های انتقال آب برداشت می‌شود. حال در شرایطی که در سال خشک قرار داریم، برداشت نیاز آبی 78میلیون نفر از آب‌های ورودی به این استان باید هم به وضعیت کنونی ختم شود؛ چون فشار بسیار زیادی را به سامانه آب این استان وارد کرده است.

در خصوص منابع تامین آب شرب خوزستان و با اولویت اول آن یعنی اهواز یکی از چاه‌هایی بوده که در سمت شوشتر واقع بوده است که شرکت آب و فاضلاب خوزستان آن را به سمت اهواز انتقال داده است. در چارچوب این ابرپروژه یک بخشی مربوط به طرح انتقال آب غدیر است که در مرحله اول از سد کرخه قرار داشت و در حال حاضر روی سد دِز آورده شده و دیگری هم مربوط به سد کارون بوده که در همگی مخاطراتی وجود داشته است. این معضلات عبارت‌اند از؛ کاهش کیفیت آب کارون و کرخه و کاهش کمیت آن و همین‌طور جوابگو نبودن چاه‌های منطقه یعنی شوشتر. در حالت کلی موضوع آب در کل خوزستان بیشتر از آنکه به کمیت آن مربوط باشد، در بخش شرب به کیفیت آن مربوط است. در شرایطی که از خود اهواز به اندازه کل آب شیرین‌کن‌های خلیج‌فارس آب رد می‌شود ولی آب کارون کیفیت مناسبی ندارد. این اتفاق به دلیل منابع آلاینده بالادستی و همچنین منابع طبیعی مثل شوره‌زارها و سد گتوند است که شوری رودخانه کارون را افزایش داده است. در آنجا با بحران کیفیت آب روبه‌رو هستیم. خوزستان که در پایین‌ترین نقطه حوضه‌های آبی کرخه و کارون قرار دارد، به واسطه همین چالش‌ها در حوضه آب‌ریز با کاهش کیفیت مواجه است، یعنی از ابتدا تا پایین حوضه. بررسی‌ها نشان می‌دهد آبی که به سمت اهواز و پایین‌دست آن یعنی خرمشهر و آبادان می‌رسد، کیفیت بدی دارد. بنابراین باید مقداری آب از بالادست که پشت سد کرخه و دِز قرار دارد، به سمت اهواز، شادگان، خرمشهر و آبادان و مناطق پایین‌دست انتقال داده شود.

در پروژه غدیر در وهله اول سد دز انتخاب شد و طرح روی سد دِز قرار گرفت. در خصوص برخی شائبه‌ها مطرح شد که آیا آبگیری از سد دز می‌تواند جوابگو باشد یا خیر؟ و اینکه آیا کشت و صنعت‌ها و منابع آب کشاورزی که از سد دز تامین می‌شود، تحت تاثیر قرار می‌گیرد یا خیر؟ به دلیل این شائبه‌ها بود که منبع طرح غدیر را پشت سد کرخه گذاشتند، اما بعد از چند سال مجریان متوجه شدند که سد کرخه به واسطه مشکلاتی که در حوزه کمبود آب دارد و کیفیت نامناسب‌اش، نمی‌تواند مورد استفاده قرار بگیرد و برای همین روی سد دِز شیفت شد، چراکه سد دز جزو باکیفیت‌ترین منابع آبی در دنیا است. آب این سد از لحاظ شوری EC آب که همان هدایت الکترونیکی آب است کمتر از 500 است. همچنین از نظر مهمترین پارامتری که برای آب شرب وجود دارد کمتر 600 است. یعنی کیفیت آبی که برای شرب پایدار باید وجود داشته باشد در سد دِز کاملا برقرار است. بنابراین سد دز برای این پروژه انتخاب شد تا آبرسانی به بیش از1600 روستا و 26 شهر استان خوزستان در دستور کار قرار گیرد و آب شرب یک جمعیت بزرگ تامین شود. البته در استان خوزستان عمده مشکل کم‌آبی مربوط به روستاهای استان است تا شهرها. حالا با این طرح خیلی از روستاها می‌توانند به خط انتقال آب اتصال پیدا کنند و از منظر کیفی و کمی آب مناسبی برای‌شان تامین شود. برخی از کارشناسان نسبت به زمان‌بر شدن این پروژه بزرگ انتقاد می‌کنند و معتقدند که پروژه غدیر می‌توانست خیلی زودتر به نتیجه و بهره‌برداری برسد. به نظر می‌رسد علت طولانی شدن آن تغییر مسیر چندباره پروژه در حوزه تامین آب بوده باشد. در واقع چندین بار مسیر طرح عوض شده است. قبلا مسیر رودخانه روی کرخه بود و الان روی دز آمده است و به همین دلیل طرح ساخت آن طول کشیده است. با این وجود این سوال مطرح است که اگر کار کارشناسی لازم روی این پروژه صورت گرفته چرا از ابتدا از سد دز تامین آب انجام نشده است. با این وجود از وقتی تصمیم گرفته شد که مسیر و مبدا روی دِز بیاید، طرح با سرعت بسیار بالایی انجام شد. اما در تقسیم‌بندی طرح‌های انتقال آب، دو مدل انتقال بین حوضه‌ای و درون‌حوضه‌ای وجود دارد که انتقال آب غدیر در مدل دوم یعنی درون‌حوضه‌ای تعریف می‌شود. این آب از بالادست سد دِز که خودش جزوی از حوضه آبریز کارون است به سمت اهواز، خرمشهر و آبادان انتقال داده می‌شود، یعنی بخش اصلی آن که به سمت اهواز است درون‌حوضه‌ای است. به گفته کارشناسان، این طرح می‌تواند به صورت دائم آب شرب را برای ساکنین منطقه تامین کند. بررسی‌ها نشان می‌دهد در عین حال بخشی از آب در زیرساخت‌های فرسوده انتقال هدر رفته و بخشی نیز در قالب پروژه‌های اشتباهی نظیر سد گتوند شور شده یا پشت سدها در حال تبخیر است. به این ترتیب از یک‌سو ورودی آب خوزستان کمتر از هر زمان دیگری بوده و در عین حال مصرف در همان سطح پیشین مانده و حتی افزایش داشته است. به هم خوردن تراز آبی استان در زمینه عرضه و تقاضای آب موجب شده تا بسیاری از مزرعه‌داران متضرر شوند و محصولات‌شان از بین برود یا به سطح مناسب جهت برداشت نرسد. ضمن اینکه دامدارانی که برای پرورش احشام و... وابستگی شدیدی به آب دارند، در نتیجه کمبود آب با بحران جدی روبه‌رو شده و بخشی از سرمایه‌ خود را از دست داده‌اند. با این وجود برخی نسبت به پیامد‌های محیط‌زیستی پروژه آبرسانی غدیر هشدار می‌دهند و برخی دیگر هم معتقدند که چندان آسیبی به محیط‌زیست وارد نخواهد شد. چراکه یک میزان آب از سد دِز برای آب شرب منطقه برداشت شده است. شاید اگر برای بخش کشاورزی و صنعت، این آب انتقال داده می‌شد، می‌توانست بحران‌هایی را در زمینه محیط زیست ایجاد کند. چراکه حجم آب برای انتقال زیاد می‌شد و بحران‌های زیست‌محیطی را در مبدا و مقصد ایجاد می‌کرد. اما چون برای مصارف شرب استفاده می‌شود، به نظر می‌رسد که با یک بحران بزرگ محیط‌زیستی روبه‌رو نباشیم. در طرح‌های انتقال آب بین‌حوضه‌ای مثل کوه‌رنگ، بهشت‌آباد و زاینده‌رود به یزد چند پارامتر وجود دارد که یکی از آن‌ها بحث اثرات زیست مبدا و مقصد است. یعنی یک آب که سهم محیط زیست و حوضه آب‌ریز را به منطقه‌ دیگر می‌برد باید به جنبه‌های محیط‌زیستی آن توجه شود. دیگری هم آثار اجتماعی انتقال آب است. بنابراین تمام جوانب از جمله محیط زیست مقصد یک فاکتور مهم است. در خصوص پروژه غدیر از آن‌جایی که انتقال آب در داخل حوضه است و میزان‌اش در زمینه آورده رودخانه کارون بسیار ناچیز است و آبی که برداشت می‌شود، برای شرب است، احتمالا جای زیادی برای نگرانی وجود ندارد. در واقع یک بحران سه‌چهار دهه‌ای روی تامین آب شرب مردم خوزستان وجود داشته است که امید می‌رود طرح غدیر تا 80 درصد مشکلات قبلی را حل کند. در واقع به نظر می‌رسد بی‌عملی دولت‌ها باعث تاخیر در اجرای این طرح شده است.

محسن موسوی کارشناس محیط زیست در گفت‌وگو با هم‌میهن:

تامین آب از کارون در طرح غدیر زمان‌بر بود

طرح آبرسانی غدیر که از آن به عنوان یکی از بزرگترین پروژه‌های آبرسانی ایران و خاورمیانه یاد می‌کنند، قرار است که مشکل کم‌آبی بخش بزرگی از استان خوزستان و شهرهای آن را برطرف کند. محسن موسوی‌خوانساری، کارشناس و فعال محیط‌زیست درباره جنبه‌های مختلف این طرح می‌گوید؛ تامین آب از پایین سد دِز در طرح غدیر اقدامی عقلانی بوده است و از آنجایی که تامین آب شرب حیاتی و اولویت اول است، باید چنین آبی نصیب مردم خوزستان شود.

‌طرح آبرسانی غدیر به عنوان یک پروژه بلندمدت چقدر می‌تواند مشکلات کم‌آبی در استان خوزستان را حل کند؟

طرح غدیر یک کار اساسی برای جنوب و غرب خوزستان است که حدود نیمی از شهرها و روستاهای این استان را پوشش می‌دهد؛ چیزی در حدود 26 شهر و 1600 روستا. نکته مهم در مورد طرح غدیر این است که هم‌اکنون قسمت عمده تامین آب آن از سد دِز صورت می‌گیرد. سد دِز یکی از بهترین آب‌های باکیفیت دنیا را دارد. لذا این یک طرح اساسی است که شاید تا 20-10سال آینده برای خوزستان مفید باشد. نکته دیگر این است که قبلا قرار بود که این طرح را از خود مخزن سد دز بیاورند که به وسیله نیروی ثقل می‌آمد و نیازی به ایستگاه‌های پمپاژ نداشت، چون در آن منطقه کار بسیار سخت بود و مشکلاتی داشت و برای همین آمدند از پایین‌دست سد دز آب گرفتند. این کار مشکل خاصی ندارد، چراکه بهتر است الان که می‌خواهیم برای اهواز و آن 26 شهر آب ببریم انرژی آن آب گرفته شده باشد. در واقع بهتر این است که آب از پایین‌دست سد دز گرفته شده باشد تا از بالادست سد، چراکه در بالادست هنوز انرژی برق آبی آن گرفته نشده است.

‌آیا از منظر هزینه‌ای این طرح به شکل فعلی بصرفه بوده است؟

وقتی آب از پایین‌دست گرفته شده، هزینه کمتری داشته است و در عین حال آبی را هم که دریافت کرده‌اند، انرژی‌ آن گرفته شده و هم فاصله آن کمتر شده است، یعنی فاصله طولی بین اهواز تا آبادان هم کم شده است. ما حداکثر 100 کیلومتر خط انتقال داریم، حالا ایستگاه‌های پمپاژ اضافه شده است، الان حدود شش ایستگاه پمپاژ داریم و شاید هشت تصفیه‌خانه که می‌تواند کمک‌کننده باشد. البته عددی که آب را تامین می‌کند بسیار بزرگ است؛ رقمی در حدود 300 میلیون مترمکعب. اینکه این عدد با یک طرح عملیاتی شود، خیلی مهم است. یعنی 300 میلیون مترمکعب را انتقال دهیم، تصفیه و وارد شبکه شهری کنیم. در تهران در 70 سال اخیر، یک میلیارد مترمکعب تامین، انتقال و تصفیه و در داخل شهر توزیع شده است. بنابراین این کاری که در خوزستان شده بسیار بزرگ بوده است.

‌با این وجود انتقاداتی به این طرح وارد است. از جمله اینکه چرا به جای تامین آب از سد دز از کارون تامین آب نشده است؟

بله درست است. در مورد انتقاد‌هایی که به این طرح شده، یکی این است که چرا از کارون تامین آب نشده است. چون کارون از اهواز تا آبادان ادامه دارد، برای همین می‌توانستند از کارون آب بگیرند و در هر کدام از شهرها از آن برداشت کنند. نکته‌ای که در این مورد وجود دارد این است که کارون از یک‌سو به خاطر زه‌آب‌های کشاورزی که وارد رودخانه می‌شود و زه‌آب نیشکر کارون به شدت کیفیت‌اش پایین می‌آید. یعنی در اهواز شوری آب 3500 است و در آبادان به 6000 می‌رسد. این است که منتقدینی که می‌گویند باید از کارون تامین آب می‌شد، باید توجه کنند که این آب شوری است که تصفیه آن بسیار پرهزینه است. درحالی‌که آبی که از سد دز می‌آید، کیفیت بهتری از آب تهران دارد. یعنی یکی از بهترین آب‌های باکیفیت دنیا است با 500 EC. نکته مهم این است که منتقدین می‌گویند چرا وضعیت کارون را درست نکردیم که تامین آب را از آنجا انجام دهیم؟ یعنی زه‌آب به داخل کارون ریخته نشود یا نیشکر زه‌آب و فاضلاب شهرهای مسیر به داخل کارون وارد نشود. این حرف منتقدین درست است ولی زمان می‌برد. البته باید این اتفاق بیفتد. کسی نمی‌گوید کارون نباید درست شود. کارون وضعیت خوبی ندارد. هر روز از کیفیت آن کاسته می‌شود که بیشتر به خاطر طرح‌های نیشکر است و فاضلاب‌هایی که بعد از بند قیر، یعنی محل اتصال رودخانه کرخه و دز خیلی کیفیت‌اش پایین آمده است. این مسائل وجود دارد و باید به آن‌ها توجه کرد. چون در زمان کوتاهی این اتفاق افتاد و جبران سال‌های قبل شد. از سوی دیگر آورده کارون بزرگ در سال‌های خوب به 17 میلیارد مترمکعب می‌رسد و در سال‌های خشک، مثل امسال، به 9 میلیارد مترمکعب می‌رسد. اما رودخانه دز حدود پنج میلیارد مترمکعب آورده دارد. این عددی که از سد دز برداشت می‌شود، عدد خیلی کمی است که حدود پنج یا هفت درصد آورده رودخانه دز است. در هر حال می‌خواستند چندین تونل به مخزن سد دز بزنند. سد دز دارای شرایط کوهستانی بسیار سختی است که مسائل خاص خودش را دارد. کار عاقلانه‌ای شد که طرح را عوض کردند و به پایین سد دز منتقل شد.

‌برخی نسبت به آسیب‌های محیط‌زیستی طرح غدیر اظهار نگرانی می‌کنند. خطرات محیط‌زیستی بر اثر اجرایی شدن این طرح وجود دارد؟

در مورد محیط‌زیست مساله کاملا جدا است. ما مصرف‌مان باید به حالتی دربیاید که بیش از یک‌چهارم آورده رودخانه کارون در مسیر جاری باشد تا بعضا به شادگان و آبادان برسد. اینکه بخش کشاورزی مصرف آب زیادی دارد و نمی‌گذارند آب به پایین‌دست و تالاب شادگان برسد، خودش یک بحث است؛ بحثی که ارتباطی با این مقدار تامین آب شرب ندارد. چون تامین آب شرب، حیاتی و اولویت اول است. اولویت آب شرب اول است. اولویت محیط زیست دوم و کشاورزی سوم است. ما اگر اولویت اول را به آب شرب بدهیم، به هر حال این حقی بوده که چنین آبی نصیب مردم خوزستان شود. ولی اینکه حق‌آبه تالاب شادگان یا حق‌آبه پایین‌دست کارون یا از طریق کرخه حق‌آبه هورالعظیم را نمی‌دهند، یک مساله دیگر است که به موضوع آب شرب ارتباطی ندارد.

‌

چقدر می‌توان از بودجه این طرح برآوردی انجام داد؟ با توجه به اینکه سال‌های زیادی طول کشیده تا طرح غدیر به سرانجام برسد.

از سال 1389 این طرح شروع شده است. یعنی از دولت دوم احمدی‌نژاد شروع شد و در دولت آقای رئیسی موضوع را ختم کردند. بودجه معمولا چون افزایش قیمت پیدا می‌کند و برای طرح‌های قبلی هزینه‌هایی شده است، توصیه می‌کنم که وارد هزینه و بودجه نشویم. چون امکان دارد خطوط لوله آن قبلا خریداری شده با یک مبلغ کمتری و الان کارگذاری شده باشد، یا تجهیزات ایستگاه پمپاژ ممکن است قبلا خریداری شده باشد. برای همین هزینه‌ها به شدت بالا رفته است. بنابراین اگر اطلاع کافی نداشته باشیم، وارد بحث بودجه شدن ما را به بی‌راهه می‌برد. ولی برای بحث آب شرب باید هزینه کرد چون سلامت مردم مهم است.