گره برجام باز می‌شود؟
روزنامه هم‌میهن ، منتشر کننده آخرین و بروزترین اخبار داخلی و خارجی.
دیپلماسی برای احیای توافق هستهای با ایران در مسیر بنبست است
توافق هستهای ایران که رسماً به عنوان برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) شناخته می‌شود، یک توافق مهم بین ایران و چندین قدرت جهانی، از جمله ایالات متحده آمریکا بود که در جولای سال 2015 امضا شد. براساس مفاد این توافق، ایران موافقت کرد که بخشی از فعالیت‌های هستهای خود را متوقف کرده و درهای تاسیسات هستهای خود را به روی نظارات گسترده‌ی آژانس بین‌المللی انرژی هستهای باز کند و در ازای آن از امتیاز لغو تحریم‌ها و دریافت منابع مالی بلوکه‌شده‌اش در بانک‌های بین‌المللی و تجارت بین‌المللی برخوردار شود. حامیان توافق هستهای در آمریکا معتقد بودند که این توافق به جلوگیری از احیای برنامه تسلیحات هستهای ایران کمک می‌کند و در نتیجه چشم‌انداز درگیری بین ایران و رقبای منطقه‌ای آن از جمله اسرائیل و عربستان سعودی را کاهش می‌دهد. با این حال، از زمانی که دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، در سال 2018، ایالات متحده را از این توافق 2018 خارج کرد، اصل توافق هستهای همواره در معرض خطر فروپاشی بوده است. ایران هم در مقام پاسخ به اقدام ایالات متحده در خروج از برجام و حملات مرگبار علیه چهره‌های برجسته ایران در سال 2020 که ترور ژنرال قاسم سلیمانی از نمونه‌های بارز آن بود، برخی از فعالیت‌های هستهای خود را از سر گرفت. در سال 2021، جو بایدن، رئیس‌جمهور آمریکا اعلام کرد که اگر ایران دوباره به این توافق پایبند باشد، ایالات متحده به توافق بازخواهد گشت. در ابتدا احیای دیپلماسی در خصوص برجام امیدوارکننده به نظر می‌رسید، اما پس از آغاز مذاکرات دوباره میان طرف‌های امضاکننده‌ی برجام در طول یک سال و نیم گذشته و فراز و نشیب‌های این مذاکرات، حالا روند دیپلماسی به نقطه‌ای رسیده که یک سوال بسیار مهم ایجاد کرده است: آیا اساسا طرفین موفق به احیای برجام خواهند شد یا خیر؟ برای پاسخ به این سوال باید نگاهی به روند به وجود آمدن توافق برجام بیندازیم.
امضاکنندگان برجام
برجام در ژانویه 2016 اجرایی شد. این توافق محدودیت‌هایی را بر برنامه غنی‌سازی هستهای غیرنظامی ایران اعمال کرد. پنج عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل متحد نظیر چین، فرانسه، روسیه، بریتانیا، و ایالات متحده آمریکا، به‌علاوه آلمان که مجموعاً به عنوان 1+5 شناخته می‌شوند، مذاکرات هستهای با ایران را پیش بردند و اتحادیه اروپا نیز در این مذاکرات حضور داشت. نقش اتحادیه اروپا در این مذاکرات بیشتر نقش هماهنگ‌کننده و میانجی بود. برخی از قدرت‌های خاورمیانه، مانند عربستان سعودی، شکوه کردند که در خصوص برجام باید با آنها هم مشورت می‌شد یا اینکه اساسا در مذاکرات شرکت می‌کردند، چرا آنها بیش از هر کشور دیگری از ایران هستهای متاثر می‌شوند؟ اسرائیل هم از همان ابتدا به صراحت با این توافق مخالفت کرد و برجام را بیشتر در راستای منافع ایران ارزیابی کرد تا منافع غرب.
هدف از توافق چه بود؟
گروه 1+5 قصد داشت برنامه هستهای ایران را به حدی کاهش دهد که اگر تهران تصمیم به ساخت سلاح هستهای بگیرد، حداقل یک سال طول بکشد و قدرت‌های جهانی زمان کافی داشته باشند تا به این تصمیم ایران واکنش نشان دهند. هر چند ایران از همان ابتدا اعلام کرده بود قصدی برای ساخت سلاح هستهای ندارد. نهادهای اطلاعاتی ایالات متحده در آستانه مذاکرات برجام تخمین زده بودند که در صورت عدم توافق، ایران می‌تواند ظرف چند ماه اورانیوم کافی برای ساخت یک سلاح هستهای را تولید کند. کشورهای مذاکره‌کننده اعلام می‌کردند که از این بیم دارند که اقدامات ایران برای تبدیل شدن به یک کشور دارای سلاح هستهای خطر وارد کردن منطقه را به یک بحران جدید به دنبال داشته باشد. سال‌ها قبل از آن، اسرائیل اقدام نظامی پیشگیرانه‌ای را علیه تأسیسات هستهای در عراق و سوریه انجام داده بود و غربی‌ها نگران بودند که تل‌آویو مشابه همین اقدام را در خصوص تهران انجام دهد. براساس تحلیل‌های غربی‌ها، اگر چنین اتفاقی می‌افتاد آن‌وقت ممکن بود که حزب‌الله لبنان به عنوان گروهی که از حمایت ایران برخوردار است وارد درگیری با اسرائیل شود یا اینکه جریان انرژی در خلیج فارس، به واسطه تنش‌های نظامی امنیتی، دچار اخلال گسترده شود. علاوه بر این، عربستان سعودی هم در دوره‌ای اعلام کرد که اگر تهران به سمت گسترش برنامه هستهای خود برود، ممکن است ریاض هم برنامه ساخت تاسیسات هستهای و حتی ساخت سلاح هستهای را در راهبرد خود بگنجاند. البته ایران پیش از این با امضای معاهده‌ی ان‌پی‌تی که در سال 1970 لازم‌الاجرا شد، متعهد شده بود که به سمت ساخت سلاح هستهای نرود. اما گزارشی که در اوایل دولت سیدمحمد خاتمی به دست غربی‌ها رسید، مدعی بود که ایران در برهه‌ای از زمان تلاش‌هایی در مسیر برنامه هستهای نظامی صورت داده است. اما به فاصله چند سال بعد و در سال 2007، نهادهای اطلاعاتی ایالات متحده به این نتیجه رسیدند که ایران در سال 2003 کار خود را در زمینه تسلیحات هستهای متوقف کرده، اما دستیابی به فناوری و تخصص هستهای در زمینه صلح‌آمیز را ادامه داده است. قبل از امضای برجام، گروه 1+5 سال‌ها با ایران مذاکره می‌کرد. در این میان مشوق‌هایی به ایران ارائه شد و بارها دو طرف در آستانه توافق قرار گرفتند اما به هر ترتیب نتیجه نهایی حاصل نشد. پس از انتخاب رئیس‌جمهور حسن روحانی در سال 2013 که به عنوان یک چهره‌ی اصلاح‌طلب تلقی می‌شد، طرفین برای هدایت مذاکرات به سمت یک تفاهم جامع به توافق اولیه رسیدند. ایران به نوبه خود به دنبال امضای برجام بود چراکه قصد داشت از تحریم‌های بین‌المللی رهایی یابد. تحریم‌هایی که تنها بین سال‌های 2012 تا 2014 اقتصاد ایران را به میزان بیش از 100 میلیارد دلار کوچک کرد.
آیا برجام هدف غرب را محقق کرد؟
بسیاری از کارشناسان و تحلیلگران معتقدند که اگر همه طرف‌ها به تعهدات خود پایبند می‌بودند، توافق تقریباً به طور قطع می‌توانست برای بیش از یک دهه هدف غرب مبنی بر ممانعت از نزدیک‌شدن ایران به ساخت سلاح هستهای را کاهش دهد. به عقیده تحلیلگران، بسیاری از محدودیت‌های برجام در برنامه هستهای ایران دارای تاریخ انقضا هستند. به عنوان مثال، پس از ده سال (از ژانویه 2016)، محدودیت‌های مربوط به تعداد سانتریفیوژها برداشته می‌شود و پس از پانزده سال، محدودیت‌های مربوط به حجم اورانیوم با غنای پایینی که ایران می‌تواند در اختیار داشته باشد، برداشته می‌شود. برخی از مخالفان توافق این مفاد را که به اصطلاح با عنوان بند‌های «غروب آفتاب» می‌‌شناسند، به باد انتقاد می‌گیرند و می‌گویند که این مفاد تنها ساخت بمب را به تأخیر می‌اندازد، در حالی که لغو تحریم‌ها به ایران اجازه می‌دهد به منابع مالی گسترده دسترسی یابد و فعالیت‌های منطقه‌ای خود را شدت بخشد.
ایران با چه چیزی موافقت کرد؟
براساس برجام، ایران با اعمال برخی محدودیت‌ها بر برنامه‌ی هستهای خود موافقت کرد. ایران موافقت کرد که اورانیوم با غنای بالا یا پلوتونیومی را که می‌تواند در سلاح هستهای استفاده شود، تولید نکند و اقداماتی را انجام داد تا اطمینان حاصل شود که تأسیسات فردو، نطنز و اراک فقط کارهای غیرنظامی از جمله تحقیقات پزشکی و صنعتی را دنبال می‌کنند. این توافق تعداد و انواع سانتریفیوژهایی را که ایران می‌تواند استفاده کند، سطح غنی‌سازی و همچنین اندازه ذخایر اورانیوم غنی‌شده‌اش را محدود کرد. لازم به ذکر است که اورانیوم استخراج‌شده کمتر از یک درصد ایزوتوپ اورانیوم 235 مورد استفاده در واکنش‌های شکافت را در خود دارد و سانتریفیوژها غلظت آن ایزوتوپ را افزایش می‌دهند. اورانیوم غنی‌شده تا 5 درصد در نیروگاه‌های هستهای استفاده می‌شود و اورانیوم با غنای 20 درصد را می‌توان برای مقاصد پزشکی، در راکتورهای تحقیقاتی استفاده کرد. اما اورانیوم با غنای بالای نود درصد، در ساخت سلاح هستهای مورد استفاده است. ایران همچنین موافقت کرد که در نهایت پروتکلی را اجرا کند که به بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که نهادی زیرنظر سازمان ملل متحد است، اجازه دسترسی نامحدود به تاسیسات هستهای خود و احتمالاً به سایت‌های اعلام‌نشده دهد. هدف از بازرسی‌ها محافظت در برابر این احتمال است که ایران بتواند به طور مخفیانه سلاح‌های هستهای تولید کند. قرار بر این بود که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی گزارش‌های سه‌ماهه‌ای را در مورد اجرای تعهدات هستهای ایران به شورای حکام و شورای امنیت سازمان ملل متحد ارائه کند. قرار بر این شد که نهادی به نام کمیسیون مشترک که شامل نمایندگان همه طرف‌های مذاکره‌کننده بود، بر اجرای توافق نظارت کند و اختلافاتی را که ممکن بود پیش بیاید را حل و فصل کند.
سایر امضاکنندگان با چه موافقت کردند؟
اتحادیه اروپا، شورای امنیت سازمان ملل و ایالات متحده همگی به لغو تحریم‌های مرتبط با برنامه هستهای ایران متعهد شدند. با این حال، بسیاری از تحریم‌های دیگر ایالات متحده علیه ایران که برخی از آنها به اوایل انقلاب ایران باز می‌گردد، به قوت خود باقی ماندند. این تحریم‌ها موضوعاتی مانند برنامه موشک‌های بالستیک ایران، حمایت از برخی گروه‌های شبه‌نظامی منطقه و مسائلی نظیر نقض حقوق بشر را پوشش می‌دهند. اگرچه ایالات متحده متعهد به لغو تحریم‌های خود بر صادرات نفت بود، اما محدودیت‌های مبادلات مالی را حفظ کرد که همین امر مانع تجارت بین‌المللی با ایران شد. در خصوص تحریم‌های تسلیحاتی نیز طرفین توافق کردند در صورتی که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تأیید کند که ایران فقط در برنامه هستهای غیرنظامی فعالیت دارد، ممنوعیت فعلی سازمان ملل در مورد انتقال سلاح‌های متعارف و موشک‌های بالستیک ایران را پس از پنج سال، لغو کنند.
توافق چگونه اجرا شد؟
اگر یکی از امضاکنندگان توافق معتقد باشد که ایران توافق را نقض کرده است، شورای امنیت سازمان ملل ممکن است در مورد ادامه کاهش تحریم‌ها رای دهد. طبق توافق این مکانیزم که به مکانیزم ماشه نیز معروف است به مدت ده سال به قوت خود باقی می‌ماند و پس از آن تحریم‌های سازمان ملل برای همیشه حذف خواهند شد. در آوریل 2020، ایالات متحده قصد خود را برای فعال کردن مکانیزم ماشه و بازگرداندن اتوماتیک تحریم‌های ایران اعلام کرد. سایر اعضای گروه 1+5 با این اقدام مخالفت کرده و اعلام کردند که ایالات متحده نمی‌تواند به طور یکجانبه این سازوکار را اجرا کند زیرا از توافق هستهای در سال 2018 خارج شده است و ایران نیز تاکنون به این توافق پایبند بوده است.
آیا ایران به توافق پایبند بود؟
توافق برجام شروع نسبتاً آرامی داشت. آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در اوایل سال 2016 تایید کرد که ایران به تعهدات اولیه خود عمل کرده‌است و ایالات متحده، اتحادیه اروپا و سازمان ملل متحد با لغو یا تعلیق تحریم‌های خود واکنش نشان دادند. دولت باراک اوباما، رئیس‌جمهور اسبق ایالات متحده، تحریم‌های ثانویه بر بخش نفت را لغو کرد که به ایران اجازه داد صادرات نفت خود را تقریباً به سطح قبل از تحریم‌ها افزایش دهد. ایالات متحده و بسیاری از کشورهای اروپایی نیز حدود 100 میلیارد دلار دارایی‌های مسدود شده ایران را آزاد کردند. با این حال، از زمانی که دونالد ترامپ در سال 2018 ایالات متحده را از برجام خارج کرد و تحریم‌های بانکی و نفتی ویرانگر را بازگرداند، برجام در آستانه‌ی فروپاشی قرار گرفت. ترامپ معتقد بود که توافق برجام نتوانسته به برنامه موشکی بالستیک ایران و حمایت تهران از گروه‌های نیابتی‌اش در منطقه رسیدگی کند. ترامپ مدعی بود که مفاد غروب آفتاب، ایران را قادر می‌سازد تا در آینده به دنبال سلاح‌های هستهای باشد. ایران آمریکا را به زیر پا گذاشتن تعهداتش متهم کرد و اروپا را به دلیل تسلیم شدن در برابر یکجانبه‌گرایی آمریکا مقصر دانست. کشورهای فرانسه، آلمان و بریتانیا سعی کردند برای زنده نگه داشتن توافق، یک سیستم پایاپای، موسوم به اینستکس را راه‌اندازی کنند تا مبادلات با ایران خارج از سیستم بانکی ایالات متحده انجام شود. اما در نهایت مشخص شد که این سیستم تنها برای غذا و دارو قابلیت استفاده دارد. هر چند ایران معتقد است این سیستم حتی برای غذا و دارو نیز کارکرد ندارد. پس از خروج ایالات متحده از برجام، چندین کشور، به واردات نفت ایران تحت معافیت‌های اعطا شده توسط دولت ترامپ ادامه دادند و ایران به تعهدات خود پایبند بود. اما یک سال بعد، ایالات متحده با هدف توقف کامل صادرات نفت ایران، همه معافیت‌ها را لغو کرد.
فعالیت هستهای ایران در حال حاضر
در پاسخ به اقدامات طرف‌های دیگر، که تهران معتقد بود به منزله نقض آشکار توافق است، ایران در سال 2019 شروع به لغو محدودیت‌های برجامی در خصوص ذخایر اورانیوم با غنای پایین خود کرد و غنی‌سازی اورانیوم تا غلظت‌های بالاتر را آغاز کرد. البته ایران هنوز فاصله زیادی با تولید اورانیوم با درجه خلوصی دارد که برای ساخت بمب لازم است. ایران همچنین شروع به توسعه سانتریفیوژهای جدید برای تسریع غنی‌سازی اورانیوم کرد. از سرگیری تولید آب سنگین در تاسیسات اراک؛ و غنی‌سازی اورانیوم در تاسیاست زیرزمینی فردو از دیگر اقدامات ایران بود. در سال 2020، پس از مجموعه‌ای از حملات به تاسیسات هستهای ایران و ترور ژنرال قاسم سلیمانی توسط آمریکا، تهران تصمیم گرفت فعالیت‌های هسته‌ای‌اش را شدت بخشد. پس از این اقدامات آمریکا و اسرائیل، ایران اعلام کرد که دیگر غنی‌سازی اورانیوم خود را محدود نخواهد کرد. در ماه اکتبر همان سال، ایران ساخت یک مرکز تولید سانتریفیوژ در نطنز را آغاز کرد تا جایگزین مرکزی شود که ماه‌ها قبل در حمله‌ای که اسرائیل علیه آن صورت داده بود، تخریب شد و در ماه نوامبر سال 2020، در واکنش به ترور یک دانشمند برجسته هستهای توسط اسرائیل، مجلس ایران قانونی را تصویب کرد که منجر به افزایش قابل توجهی تولید اورانیوم غنی‌شده در فردو شد. سال بعد، ایران محدودیت‌های جدیدی را بر توانایی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برای بازرسی از تأسیسات خود اعلام کرد و بلافاصله پس از آن به توافق نظارتی خود با آژانس پایان داد.
تاثیر برجام بر اقتصاد ایران
پیش از برجام، اقتصاد ایران سال‌ها از رکود، کاهش ارزش پول ملی و تورم رنج می‌برد که عمدتاً به دلیل تحریم‌های بخش انرژی بود. با برداشته شدن تحریم‌ها، تورم کاهش یافت، نرخ ارز تثبیت شد و صادرات - به ویژه نفت، کالاهای کشاورزی و اقلام لوکس- با به دست آوردن مجدد شرکای تجاری ایران، به ویژه در اتحادیه اروپا، افزایش چشمگیری داشت. پس از اجرایی شدن برجام، ایران صادرات بیش از 2 میلیون و صد هزار بشکه نفت در روز را آغاز کرد که به سطح قبل از سال 2012 نزدیک بود. با این حال، این بهبودها منجر به افزایش قابل توجه ثروت در بودجه خانوار ایرانی نشد. پایان معافیت‌های تحریمی صادرات نفت و بازگرداندن تحریم‌های ایالات متحده در سال 2018، بار دیگر به منبع حیاتی درآمد ملی آسیب وارد کرد. نفت و فرآورده‌های نفتی 80 درصد از صادرات ایران را تشکیل می‌دهند. تا اواسط سال 2020، صادرات نفت ایران به زیر 300 هزار بشکه در روز کاهش یافت. علاوه بر این، در اکتبر همان سال، ایالات متحده تحریم‌هایی را علیه 18 بانک بزرگ ایرانی اعمال کرد که باعث شد ریال ایران در برابر دلار آمریکا بیشتر سقوط کند. در همین حال، طیف گسترده تحریم‌های ایالات متحده که غیرمرتبط با برنامه هستهای ایران بودند، بر آسیب‌ها افزود. شرکت‌های چندملیتی از مجازات شدن توسط ایالات متحده به دلیل معامله با نهادهای ایرانی تحریم شده و مرتبط با سپاه پاسداران انقلاب اسلامی که نقش پررنگی در اقتصاد ایران دارد، بیم دارند. با بازگشت تحریم‌ها که حضور ایران را در تجارت بین‌المللی منع می‌کند، ایران مجبور بود بیشتر در بازارهای سیاه به تجارت مشغول شود.
چشم‌انداز توافق
سرنوشت توافق هستهای همچنان نامشخص است. امضاکنندگان برجام مذاکراتی را برای بازگرداندن واشنگتن و تهران به توافق در آوریل 2021 آغاز کردند، اما از آن زمان به بعد با پایان یافتن دوره ریاست‌‌جمهوری حسن روحانی در ایران و روی کار آمدن ابراهیم رئیسی، حمله روسیه به اوکراین و وقوع برخی از دیگر تحولات، مذاکرات هستهای دچار گره شد. علاوه بر این، تهران و واشنگتن هنوز در مورد چند موضوع از جمله نامگذاری سپاه پاسداران انقلاب اسلامی به عنوان یک سازمان تروریستی و ارائه تضمین از سوی آمریکا در خصوص لغو تحریم‌ها، با یکدیگر اختلاف‌نظر دارند. مقامات آمریکایی نسبت به تاخیرهای بیشتر هشدار داده‌اند و گفته‌اند که پیشرفت‌های هستهای ایران می‌تواند بازگشت به توافق اولیه را غیرممکن کند. در آن سو ایران نیز اعلام کرده است که چنانچه آمریکا درخواست‌های ایران را پذیرفته و روندی عقلانی در مذاکرات در پیش بگیرد، تهران با امضای توافق مشکلی ندارد. در همین حین گزارش‌هایی منتشرشده مبنی بر اینکه ایران چند روز تا غنی‌سازی اورانیوم کافی برای ساخت بمب فاصله دارد. بایدن هم در ماه جولای اعلام کرد که ایالات متحده از «همه عناصر قدرت ملی خود» برای جلوگیری از دستیابی این کشور به سلاح هستهای استفاده خواهد کرد. چندی بعد کمال خرازی، رئیس شورای راهبردی روابط خارجی ایران نیز در اظهارنظری نادر اعلام کرد که ایران توان ساخت سلاح هستهای را دارد اما قصد ساخت آن را ندارد. در نهایت اینطور به نظر می‌رسد که احیای برجام در هاله‌ای متراکم از ابهام فرو رفته است. منبع: شورای روابط خارجی آمریکا
