نمایش پوتـــین در تهران

اهداف سفر پوتین به ایران هم‌زمان با انزوای جهانی روسیه، چیست؟

ولادیمیر پوتین، رئیس‌‌جمهور روسیه امروز وارد ایران می‌شود. این سفر چند روز پس از سفر جو بایدن، رئیس‌‌جمهوری آمریکا به خاورمیانه انجام می‌‌شود. انتظار می‌‌رود در جریان سفر پوتین به تهران، روابط نظامی و اقتصادی ایران و روسیه تقویت شود. روابط بین مسکو و تهران به قرن‌‌ها پیش برمی‌‌گردد و جالب اینجاست که اغلب پرتنش بوده است. افکار عمومی در ایران هنوز موضوعاتی نظیر قرارداد ترکمانچای و مساله تقسیم خزر را از یاد نبرده‌‌اند. اما امروز دو کشور که تحت تحریم‌‌های آمریکا و اروپا قرار گرفته‌‌اند، از جهاتی خود را نزدیک به یکدیگر حس می‌‌کنند. روابط ایران و روسیه فرازونشیب‌‌هایی داشته است اما در سال‌‌های اخیر ایران اصرار دارد که روابطش با روسیه راهبردی باشد. هر چند روس‌‌ها به‌‌طور شفاهی این امر را تایید می‌‌کنند اما در عرصه‌‌ عمل نشان داده‌‌اند که تمایل دارند روابطی تاکتیکی با ایران داشته باشند. چه اینکه در بسیاری موارد، ترجیح داده‌‌اند از کارت ایران در جریان امتیازگیری از اروپا و آمریکا استفاده کنند که نمونه آخر آن نیز عملکرد آنها در روند مذاکرات احیای برجام بود. برخی تحلیل‌‌گران معتقدند جنگ در اوکراین شکل این روابط را تغییر داده است. روسیه اکنون با انزوای بین‌‌المللی مواجه است، بنابراین به دورزدن تحریم‌‌ها نیاز دارد و کشوری که در این زمینه متخصص است، ایران است. ایران نیز فکر می‌‌کند این فرصتی برای نزدیک شدن به روسیه است. ایران سعی می‌‌کند با نزدیک شدن به روسیه خود را به‌‌عنوان یک قدرت مطرح کند. علاوه بر این، برقراری روابط نزدیک‌‌تر با روسیه، ممکن است باعث شود این حس در ایران ایجاد شود که کشوری منزوی نیست. در این میان اما شکافی میان دیدگاه سیاست‌‌گذاران و افکار عمومی ایران وجود دارد. افکار عمومی ایران معتقد است که روسیه دوست قابل اعتمادی نیست و در گذشته نیز اقدامات زیادی علیه ایران صورت داده که این بی‌‌اعتمادی را توجیه می‌‌کند. اما پوتین، تنها کسی نیست که امروز به تهران می‌‌آید. رجب طیب اردوغان، رئیس‌‌جمهوری ترکیه نیز راهی ایران شده است. قرار است روسای جمهوری سه کشور ایران، ترکیه و روسیه در نشستی سه‌‌جانبه درخصوص سوریه مذاکره کنند. این دیدار، نشان‌دهنده اهمیتی است که پوتین برای حفظ اهرمی که روسیه از سال‌‌ها مداخله نظامی و دیپلماتیک در سوریه به دست آورده، قائل است. روسیه متوجه شده است که آینده‌‌ای با غرب ندارد. این روابط به‌طور غیرقابل برگشتی از بین رفته است و حالا مجبور است روابطش را در دیگر نقاط جهان تقویت کند. جهت سفرهای پوتین به خارج از کشور نشان می‌‌دهد که او اکنون در سیاست‌‌خارجی روسیه احساس نیاز می‌‌کند. احتمالا پوتین در نشست سه‌‌جانبه‌‌ی تهران این موضوع را به‌نحوی مطرح خواهد کرد که مسکو به‌‌رغم درگیر بودن در اوکراین، همچنان یک بازیگر کلیدی در سوریه است. با وجودی‌که روسیه بیش از 100000‌سرباز به اوکراین اعزام کرده، هنوز توانسته است ردپای نظامی خود را در سوریه و لیبی حفظ کند. مقامات آمریکایی گفته‌‌اند که در هفته‌‌های اخیر، روسیه برخی از عملیات‌‌های نظامی خود در سوریه را تشدید کرده است و حملات هوایی را در نزدیکی پایگاه‌‌های آمریکا انجام داده و نیروهای آمریکایی مستقر در این کشور را آزار داده است. هفته گذشته، روسیه از حق وتوی خود در شورای امنیت سازمان ملل استفاده کرد تا ماموریت سازمان ملل برای ارسال کمک‌‌های غذایی به میلیون‌‌ها سوری را کاهش دهد و بر عملیات امدادی تحت حمایت غرب در مناطق تحت کنترل شورشیان سوریه فشار وارد کند. ظاهرا این نشست قرار بود مدت‌‌ها قبل برگزار شود اما پاندمی کرونا مانع شکل‌‌گیری آن شد. بن‌‌بستی که اخیرا در سوریه ایجاد شده، برای هر سه کشور مخاطره‌آمیز است. ترکیه اعلام کرده قصد دارد عملیاتی نظامی را در مرزهای شمالی سوریه به‌اجرا بگذارد. این عملیات قرار است در مناطق تحت کنترل گروه‌‌های کرد سوریه انجام شود. گروه‌‌هایی که ترکیه مدعی است به گروه جدایی‌‌طلب پ‌ک‌ک متصل هستند و از سوی متحد آمریکا نیز محسوب می‌‌شوند. جالب این است که هم سوریه و هم ایران، روسیه و آمریکا با این اقدام ترکیه مخالفت کرده‌‌اند و معتقدند این اقدام ترکیه باعث بی‌‌ثبات شدن سوریه خواهد شد. اما اردوغان همچنان این عملیات را در حال تعلیق نگه داشته و در عین حال که اظهارات تهدید‌‌آمیز خود را ادامه می‌‌دهد، نشان داده عجله‌‌ای برای این کار ندارد. اگر کشورهای دیگر عضو نشست آستانه، یعنی ایران و روسیه به ترکیه چراغ سبز نشان ندهند، بعید است ترکیه این حمله را عملی کند اما روسیه و ایران نگران این هستند که اقدام احتمالی ترکیه در شمال سوریه، حضور و نفوذ سیاسی آنها در سوریه را با خطر مواجه کرده و خطر رویارویی نیروهای ترکیه با نیروهای دولت سوریه را افزایش دهد. البته اگر موضوع سوریه را کنار بگذاریم، باید گفت سفر پوتین به ایران اهداف بسیار گسترده‌‌تری دارد. آنچه در دیدارهای دوجانبه پوتین با اردوغان و مقامات ایران رخ خواهد داد، مطمئناً موضوع مهم‌تری محسوب می‌‌شود. دیدارهای پوتین در تهران به این معنا است که ترکیه و ایران، دو کشوری محسوب می‌‌شوند که در تحولات آتی سیاست‌خارجی و دیپلماسی روسیه از اهمیت زیادی برخوردار خواهند بود. و این سفر درست زمانی انجام می‌‌شود که سیاست‌‌خارجی آمریکا در قبال ترکیه و ایران در حال دگرگونی است. این روزها امیدهای اردوغان برای نزدیکی با ایالات متحده کم‌رنگ شده است. کیریاکوس میتسوتاکیس، نخست‌وزیر یونان در تاریخ 30‌ژوئن به خبرنگاران گفته طی روز‌‌های اخیر، آتن درخواستی برای خرید 20‌فروند F-35 آمریکا ارائه کرده است. این سخنان نخست‌‌وزیر یونان، درست یک روز پس از آن منتشر شد که جو بایدن، در حاشیه نشست مادرید به رجب طیب اردوغان اطمینان داد که از درخواست ترکیه برای خرید جنگنده‌‌های F-16 حمایت می‌‌کند. اردوغان باید می‌‌دانست که طول عمر سیاسی و موفق بایدن به‌طور جدایی‌ناپذیری با لابی قدرتمند یونانی‌‌ها در آمریکا مرتبط است. چهره‌‌های یونانی منبع بزرگی برای تامین مالی انتخابات برای سیاستمداران آمریکایی به شمار می‌‌روند. بنابراین، توافق یونان با F-35 به‌طور قطع تایید می‌‌شود و این توافق می‌‌تواند شکاف موجود در روابط ترکیه و‌‌ آمریکا را عمیق‌‌تر کند. می‌‌توان تصور کرد که این توافق می‌‌تواند توازن نظامی در شرق مدیترانه را با در نظر گرفتن اتحاد یونان با قبرس و اسرائیل نیز تغییر دهد. کافی است بگوییم، گفت‌وگوی پوتین با اردوغان در زمان نامشخصی در روابط ترکیه و آمریکا انجام می‌‌شود. بنابراین، در شرایط فوری، شرایط برای ایجاد یک کریدور دریایی دریای سیاه برای صادرات غلات از اوکراین بسیار مساعد است. همگرایی راهبردی بین تمایل مسکو برای اثبات عدم ایجاد بحران جهانی غلات و تمایل ترکیه به طرح خودمختاری استراتژیک خود، هرچند کشور عضو ناتو، وجود دارد. لازم به ذکر است که گفت‌‌وگوی پوتین با اردوغان در تهران در شرایطی رخ می‌‌دهد که روابط ترکیه و آمریکا با ابهاماتی روبه‌رو است؛ بنابراین، در شرایط اضطراری این روزها، شرایط برای ایجاد یک کریدور دریایی در دریای سیاه برای صادرات غلات از اوکراین بسیار مساعد است. در‌حال‌حاضر، یک همگرایی راهبردی بین تمایل مسکو برای اثبات این ادعا که عامل ایجاد بحران جهانی غلات نیست و تمایل ترکیه به اجرای طرح مورد نظر درباره استقلال استراتژیک خود، به‌رغم عضویت در ناتو، وجود دارد. وزیر دفاع ترکیه در تاریخ 13‌ژوئیه اعلام کرد که سر ایجاد مرکز هماهنگی در استانبول با مشارکت همه طرف‌‌ها اجماع حاصل شده است و طرف‌‌های روسی و اوکراینی نیز روی کنترل مشترک ورود و خروج کشتی‌‌‌‌ها، بنادر و امنیت دریایی، توافق کردند. این توافق در راستای تلاش ترکیه برای میانجی‌‌گری بین روسیه و اوکراین، یک دستاورد تلقی می‌‌شود. به همین ترتیب، گفت‌‌وگوهای پوتین با مقامات ایران نیز دارای ویژگی‌‌های ژئوپلیتیکی زیادی است. جو بایدن، رئیس‌‌جمهور ایالات متحده، سفر خود به عربستان سعودی را به‌‌تازگی به پایان رسانده است. این سفر در برهه‌‌ای حیاتی و درست زمانی که مذاکرات هسته‌‌ای میان ایران و غرب در جریان بوده و مذاکرات عادی‌‌سازی روابط بین عربستان و ایران نیز در حال انجام است، صورت گرفته است. به‌نظر می‌‌رسد ادعاهای جیک سالیوان، مشاور امنیت ملی ایالات متحده در روز دوشنبه هفته گذشته در این خصوص که ایران چند صد پهپاد، از جمله پهپادهایی با قابلیت حمل سلاح را در یک جدول زمانی برای روسیه تامین می‌‌‌‌کند و پرسنل روسی در ایران در این رابطه آموزش می‌‌بینند، با لحاظ کردن زمان‌بندی سفر پوتین به ایران، مطرح شده است. نکته جالب این است که ادعای سالیوان به‌طور کامل با مذاکرات محرمانه‌‌ای که بین عربستان و اسرائیل در مورد تبادل فناوری دفاعی به‌طور عام و نگرانی‌‌های عربستان در مورد پهپادهای ایرانی، تطابق دارد. گویی بار دیگر در تلاش است پروژه‌‌ی امنیتی‌‌سازی ایران در منطقه را کلید بزند. صحبت‌‌های سالیوان در شرایطی مطرح شده که اسرائیل ماه گذشته اعلام کرد یک ائتلاف دفاع هوایی متقابل تشکیل می‌‌دهد که انتظار می‌‌رود امارات و عربستان سعودی نیز در آن شرکت کنند. هرچند تا به اینجای کار هم ابوظبی و هم ریاض، این ادعا را رد کرده‌‌اند. مطمئناً سخنان سالیوان درست قبل از سفر بایدن به ریاض جنبه سیاسی داشته است، زیرا عربستان سعودی را تحت فشار قرار می‌‌دهد هم درخصوص روابط نزدیک خود با روسیه و هم در مذاکرات عادی‌‌سازی روابط خود با ایران، تجدید‌‌نظر کرده و عادی‌‌سازی روابط با اسرائیل را در اولویت قرار دهد. چه اینکه اندیشکده کوئیسنی در تحلیلی در این خصوص نوشته است: «هرگونه کاهش تنش در روابط تهران و ریاض، تهدیدی برای ثبات و دوام توافق ابراهیم میان اسرائیل و اعراب محسوب می‌‌شود. به این معنا که اگر اسرائیل، عربستان و امارات بخواهند مشوق‌‌های لازم را برای ادامه همکاری داشته باشند و به‌طور مشترک مساله فلسطین را در حاشیه قرار دهند، حتما باید تهدیدی به نام ایران وجود خارجی داشته باشد. در غیر این صورت، بنیان این همکاری‌‌ها سست خواهد بود.» از‌ سوی ‌دیگر، ایران می‌‌داند که مذاکرات برجام نه مرده است و نه زنده، بلکه در وضعیت کما فرورفته است و اگر به سرعت نجات داده نشود، ممکن است از بین برود. و این مسئله به میزان موفقیت یا شکست مذاکرات بایدن در عربستان سعودی، بستگی دارد. بنابراین همه نشانه‌‌ها حاکی از آن است که ایران به‌سرعت در مسیر تقویت روابط با مسکو پیش می‌‌رود. به‌نظر می‌‌رسد جهت‌‌گیری سیاست‌‌خارجی ایران تعیین شده است. عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای به نتیجه رسیده و حالا ایران به دنبال عضویت در BRICS است که هر دو نهاد، از نهادهای مورد حمایت چین و روسیه هستند. مطمئناً از چنین منظری، ولادیمیر پوتین فرصت را مغتنم شمرده است و در‌حالی‌که نظم نوین جهانی در حال شکل‌‌گیری است، قصد دارد مذاکرات ویژه‌‌ای در ایران صورت دهد.

کمک به دور زدن تحریم‌‌ها

روزنامه وال‌‌استریت ژورنال گزارش داده که بازرگانان و مقامات ایرانی می‌‌گویند روسیه چشم‌‌انداز تحویل غلات به ایران را، در ازای کمک تهران برای دور زدن تحریم‌‌ها معطل کرده است. در ماه مه، مقامات ایران اعلام کردند تهران پس از دیدار با الکساندر نواک، معاون نخست‌وزیر روسیه، توافق‌نامه‌‌ای را برای تامین پنج میلیون تن گندم و غلات نهایی کرده است. نواک تایید کرده است روسیه در مورد قراردادهای تجاری با ایران صحبت کرده است، اما درباره‌‌ی اینکه آیا قراردادهایی امضا شده است یا خیر، سخنی به میان نیاورد. از زمان حمله به اوکراین، روسیه تهدید کرده است که از غلات و سایر محصولات غذایی کلیدی برای پاداش دادن به متحدان استفاده خواهد کرد. ماه گذشته، دیمیتری پاتروشف، وزیر کشاورزی روسیه گفت مسکو صادرات غلات را به کشورهایی که با ما دوست هستند، محدود خواهد کرد. اما واضح است که روس‌‌ها برای دور زدن تحریم‌‌ها به ایران رو کرده‌‌اند. حتی صحبت‌‌هایی درباره فروش پوشاک ایران به خریداران روسی و صادرات قطعات یدکی خودرو از ایران به روسیه مطرح و همچنین بحث‌‌هایی در مورد ایجاد کریدور صادراتی از روسیه به هند و از طریق ایران انجام شده است. الکساندر نواک در سفر ماه مه خود به تهران گفت تجارت بین دو کشور نسبت به مدت مشابه سال قبل 80‌درصد افزایش یافته و به چهار میلیارد دلار در سال 2021 رسیده است. او انتظار دارد در آینده نزدیک به 40‌میلیارد دلار برسد. در‌عین‌حال روسیه سعی کرده با ارائه تخفیف‌‌های زیاد، بازار نفت ایران را تصاحب کند. شاید سفر پوتین به ایران که دومین سفر خارجی او پس از جنگ اوکراین، محسوب می‌‌شود، کمی از اصطکاک اخیر با ایران بکاهد.