نحوه رقابت تهران و ریاض تغییر می‏‌کند

استاد علوم سیاسی دانشگاه بیرمنگام انگلیس در گفت‌‏وگو با «هم‏‌میهن»:

نحوه رقابت تهران و ریاض تغییر می‏‌کند

‌آیا اینکه فکر کنیم ایران و عربستان سعودی قرار است خصومت تاریخی‌‌شان را کنار بگذارند، واقع‌بینانه است؟

از نظر من باید با این سوال شروع کنیم که آیا می‌‌شود قوانین بازی را از نو نوشت؟ درواقع منظور من از این سوال این است که ما قرار نیست در این مقطع از ائتلاف ایران و عربستان حرف بزنیم. به‌نظر من ماجرا این نیست که این دوکشور قرار است در موضوعات منطقه‌‌ای با هم همکاری کنند. بلکه به‌نظر آنچه دارد تغییر می‌‌کند، قوانین بازی و نحوه رقابت این دوکشور است و سوال باید این باشد که آیا ما می‌توانیم این قوانین را تغییر دهیم؟ از نظر من اساسا ممکن نیست مرزبندی بین ایران و عربستان در بسیاری از موارد از بین برود؛ برای مثال ایران و عربستان هرکدام از گروه‌‌های مخالف در عراق حمایت می‌‌کنند؛ یا در جبهه مقابل هم در لبنان قرار دارند. آنها حتی در یک مورد ریسک مقابله نظامی با دیگری را هم قبول کرده‌‌اند و این اتفاق در یمن افتاده است. ایران در یمن از حملات حوثی‌‌ها به عربستان سعودی حمایت کرده و در مقابل از سال 2015 عربستان مداخلات نظامی خونینی در این کشور داشته است. در این مقطع مسلم است که اگر بازسازی روابط دیپلماتیک بین ایران و عربستان اتفاق بیفتد، باید در چارچوب نظام‌‌مندی رخ دهد. حتی اگر این اتفاق بیفتد هم تردیدهای زیادی وجود دارد. در این مقطع عربستان نسبت به ایران تردید بیشتری دارد. لازم به ذکر است که بعد از آخرین دور مذاکرات در بهار با میانجی‌گری بغداد، فیصل بن فرحان اعلام کرد پیشرفت‌‌هایی در مذاکره داشته‌اند، اما کافی نیست. از طرف دیگر آمریکا هم چند روز بعد از این اظهار‌نظر فیصل، هیات بلندپایه‌‌ای به ریاض فرستاد.

‌انگیزه عربستان در این مقطع از تغییر سیاست‌‌هایش در قبال ایران چیست؟

یک مقایسه جالب بین اتفاقاتی که در سال‌های 2015 و 2016 افتاد و اتفاقی که سال 2022 در جریان است، باید انجام شود. در سال‌‌های 2015 و 2016، عربستان به همه تعاملات بین ایران و آمریکا به‌ویژه در پرونده هسته‌‌ای واکنش نشان می‌‌داد. در آن مقطع عربستان تنش با ایران را در منطقه افزایش داد. ایران هم متقابلا تنش‌‌ها را تشدید کرد. کاری که محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان انجام داد این بود که تصمیم گرفت به یمن حمله کند. این تصمیم در وهله نخست دلایل داخلی داشت. او با خودش گفت خب آمریکا با ایران در برجام به توافق رسیده‌‌اند و درنتیجه امارات و عربستان باید در مداخله نظامی در یمن مصمم عمل کنند و به آمریکا وابسته نباشند. اما واکنش عربستان به تحولات در سال 2022 کاملا متفاوت بوده است. سعودی‌‌ها پیش‌بینی می‌کنند که یک توافق هسته‌‌ای دیگر بین ایران و آمریکا به امضا برسد و به این نتیجه رسیده‌‌اند که نباید دنبال یک موضع تقابلی دیگر با ایران باشند، بلکه نیاز به راهی برای مدیریت روابطشان با ایران دارند. از طرف دیگر، یک‌سری انگیزه‌‌های اقتصادی هم برای ایران وجود دارد. مساله دوبی به‌عنوان هاب تجاری برای ایران مطرح است. ایران درآمدهای تجاری زیادی را در این سال‌ها از دست داده چون صادرات و وارداتش ازطریق خلیج فارس به‌شدت کاهش پیدا کرده است. از طرفی مساله همکاری‌ها در حوزه تولید نفت در اوپک و اوپک‌پلاس هم هست. به‌عبارت دیگر، احیای توافق هسته‌‌ای فقط به این معنی نیست که عربستان بگوید خب ایران قرار است از منظر نظامی یک چالش باقی بماند، اما باید دنبال راهی باشیم که منافع اقتصادی در منطقه را حفظ کنیم، حتی اگر از منظر سیاسی با هم اختلاف داریم.

‌آیا تغییر ماهیت روابط ایران و عربستان سعودی به توافق هسته‌‌ای و احیای آن بستگی مستقیم دارد؟

اگر قرار باشد توافق هسته‌‌ای در کار نباشد، درواقع به این معنی است که با ایران نمی‌شود در اوپک و اوپک‌پلاس همکاری نفتی داشت، چون تحریم‌‌ها همچنان باقی می‌‌ماند. اگر قرار باشد توافق هسته‌‌ای در کار نباشد پس قرار هم نیست همکاری‌‌های اقتصادی وسیع‌‌تری با ایران شکل بگیرد و این شامل افزایش تبادلات تجاری ایران از طریق خلیج‌فارس هم خواهد شد. اما حالا جالب اینجاست عربستان که سال 2015 از مخالفان اصلی برجام بود؛ در سال 2022 رابطه‌اش را با ایران براساس انعقاد یا عدم‌انعقاد‌توافق دارد تنظیم می‌‌کند و فرض را بر احیای توافق گذاشته است. اگر توافق هسته‌‌ای امضا نشود مساله رابطه ایران و عربستان هم تغییر خواهد کرد. به‌خاطر داشته باشید که یک مساله مهم در بک‌گراند مذاکرات ایران و عربستان وجود دارد و آن اسرائیل است؛ اسرائیل به کشورهای خلیج‌فارس نزدیک شده، علنا رابطه سیاسی با امارات و بحرین برقرار کرده و در خفا با عربستان هم وارد تعامل شده است. شاید یکی از دلایلی که ایران انگیزه پیدا کرده با عربستان رابطه‌اش را ترمیم کند، همین مساله است که نمی‌‌خواهد عربستان بیش از این به اسرائیلی‌‌ها نزدیک‌‌تر شود. البته که قرار نیست عربستانی‌‌ها این سطح از رابطه‌شان با اسرائیل را تغییر دهند، چون دلایل زیادی برای آنها وجود دارد که به سمت عادی‌سازی روابط با اسرائیل رفته‌ است. من فکر می‌کنم اگر قرار باشد توافق هسته‌‌ای دوباره احیا شود، سال 2022 فضای متفاوتی نسبت به سال 2015 برای ایران خواهیم داشت چون اسرائیل به یک بازیگر تبدیل شده که فقط تهدیدی برای همه نیست بلکه بازیگری است که با کشورهای منطقه در ارتباط است و ایران نمی‌تواند آن را نادیده بگیرد.

‌آیا ممکن است عربستان با روی‌کارآمدن یک دولت جمهوری‌‌خواه در آمریکا نظرش را نسبت به ترمیم روابط با ایران تغییر دهد؟

روشن است که سعودی‌‌ها علاقه‌‌ای به بایدن ندارند و اصولا طرفدار دموکرات‌‌ها نیستند، اما فکر نمی‌‌کنم همه‌چیز حتی اگر قرار باشد ترامپ سال 2024 رئیس‌‌جمهور شود، تغییر کند. حتی اگر ترامپ هم رئیس‌‌جمهور شود (که من بعید می‌‌دانم)، باز هم دوسال‌و‌نیم تا روی‌کارآمدن یک رئیس‌‌جمهور جمهوری‌خواه، چه ترامپ باشد چه هرکس دیگری باقی مانده و این زمان زیادی است و خیلی‌چیزها تا آن موقع می‌تواند اتفاق بیفتد. این‌که عربستان منتظر بماند با یک دولت جمهوری‌خواه وضعیت را سامان دهد، فکر خوبی نیست. قطعا مساله انتخابات ریاست‌‌جمهوری آمریکا و روی‌کارآمدن احتمالی یک رئیس‌‌جمهور آمریکا در پس‌زمینه مذاکرات هسته‌‌ای برای ایران اهمیت دارد و به همین دلیل هم دنبال اخذ ضمانت است که یک دولت جمهوری‌خواه بعدی نتواند باردیگر از توافق خارج شود. اساسا همین احتمال هم برای ایران، هم برای آمریکا به انگیزه‌‌ای برای رسیدن به یک توافق در حال حاضر تبدیل شده است، اما بحران‌‌های زیادی در حال حاضر وجود دارد که از روی‌کارآمدن یک رئیس‌‌جمهور جمهوری‌خواه یا دموکرات در دور بعدی انتخابات آمریکا مهم‌‌تر است. یکی از آنها وضعیت خاورمیانه بعد از حمله روسیه به اوکراین است. ظاهرا این جنگ بیش از این‌‌ها طول خواهد کشید چون روسیه قرار نیست در اوکراین پیروز شود و اوکراین هم قرار نیست تسلیم شود. این مساله بر توزیع نفت و غذا در جهان تاثیر گذاشته است. من فکر می‌کنم انگیزه‌‌های زیادی برای عربستان و ایران وجود دارد که روابطشان را ترمیم کنند؛ نه فقط در حوزه تجارت اقتصادی که در حوزه‌‌های بنیادی‌تری مانند جریان انرژی و غذای جهان. دست‌کم اینکه این دوکشور باید به این نتیجه برسند که رقابتشان نباید سرراه این جریان قرار بگیرد، چون این مساله برای همه کشورهای جهان اهمیت پیدا کرده است.