فرسایش مذاکرات

مذاکرات هسته‌‏ای بیش از پیش با خطر اتلاف‌وقت مواجه شده است

سه‌‌شنبه گذشته، جوزپ بورل، هماهنگ‌‌کننده سیاست‌خارجی اتحادیه اروپا، در مقاله‌‌ای در روزنامه فایننشال‌تایمز اعلام کرد که پیش‌‌نویس تازه‌‌ای درباره مذاکرات برجامی را به ایران و آمریکا داده و از طرف‌‌های مشارکت‌‌کننده در این مذاکرات خواست که مانع از ایجاد «بحران خطرناک تازه‌‌ای» شوند. او گفت که متن پیشنهادی جدید: «عالی نیست، اما بهترین توافقی است که می‌‌توان به آن رسید»، و افزود که در این طرح «همه مسائل اساسی» مطرح شده است. بورل تاکید کرد: «طرفین باید تصمیم بگیرند و این «فرصت منحصر‌به‌فرد» برای رسیدن به نتیجه را از دست ندهند.» حسین امیرعبداللهیان در پاسخ به طرح بورل گفته: «در پایتخت‌‌ در حال بررسی این پیشنهاد هستیم.» با‌این‌حال، از نظر آمریکایی‌‌ها ایران در رسیدن به توافق مصمم نیست. آنتونی بلینکن، وزیر خارجه آمریکا، روز دوشنبه در سخنانی به‌مناسبت دهمین کنفرانس بازنگری معاهده منع گسترش تسلیحات هسته‌‌ای، ان‌‌پی‌‌تی، در سازمان ملل گفته که اگرچه ایران به‌ظاهر «اعلام می‌‌کند طرفدار بازگشت متقابل به پیروی از برجام است، از ماه مارس (اسفند ماه) نامتمایل یا ناتوان» از پذیرش قرارداد برای رسیدن به دقیقا همین هدف بوده است. آمریکا، انگلیس و فرانسه نیز روز دوشنبه بیانیه مشترکی منتشر کردند و از ایران خواستند به مفاد برجام و قطعنامه شورای امنیت پای‌بند باشد. در این بیانیه که در جریان دهمین کنفرانس بازنگری در پیمان منع گسترش سلاح‌‌های هسته‌‌ای منتشر شد، سه کشور غربی ضمن «ابراز تاسف» از عدم بهره‌برداری ایران از «تلاش‌‌های دیپلماتیک شدید» برای از‌سرگیری اجرای کامل برجام، از ایران خواستند بار دیگر برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل را به‌طور کامل اجرا کند و برای حل‌و‌فصل مسائل مربوط به احتمال وجود مواد و فعالیت‌‌های هسته‌‌ای اعلام‌نشده در ایران، فورا بر اساس ان‌‌پی‌‌تی با آژانس همکاری کند. ایران البته به این ادعاها واکنش محکمی نشان داد. واکنش سریع ایران نشان داد قصد مسامحه ندارد. شامگاه روز دوشنبه بهروز کمالوندی، سخنگوی سازمان انرژی اتمی ایران، اعلام کرد کار راه‌‌اندازی صدها سانتریفیوژ و گازدهی به آن‌‌ها آغاز شده است. حسین امیرعبداللهیان نیز روز گذشته، در حاشیه مراسم هفتمین دوره اعطای جایزه حقوق بشر اسلامی و کرامت انسانی در جمع خبرنگاران، گفت: «مایلم در رابطه با آنچه بین ما، بورل و طرف آمریکایی در موضوع مذاکرات جهت لغو تحریم‌‌ها رخ داد، توضیحاتی ارائه کنم. به‌یاد دارید که در هفته‌‌های گذشته، در‌حالی‌که ما برای مرحله جدیدی از مذاکرات آماده می‌‌شدیم، به‌یک‌باره، طرف آمریکایی با هدف امتیاز گرفتن در میز مذاکره، طرح قطعنامه‌‌ای را در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی مطرح کرد و این قطعنامه را روی میز گذاشت؛ ما متعجب شدیم از اینکه در‌حالی‌که در همان زمان و به‌کرات در این ایام از طرف بایدن پیام‌‌هایی با واسطه دریافت می‌‌کردیم که آمریکا حسن‌نیت دارد و در بازگشت به توافق جدی است. ما پاسخ قاطع خود را به طرف آمریکایی دادیم.‌» وی افزود: «اخیرا نیز جوزپ بورل، هماهنگ‌کننده اتحادیه اروپا ابتکاری را ارائه داد و متنی را برای همه طرف‌‌ها، ایران و 1+4 و آمریکا ارسال کرد. ما در پایتخت‌‌ها درحال بررسی این متن و توافق برای جمع شدن دور میز مذاکره هستیم، اما روز گذشته شاهد صدور قطعنامه جدیدی از سوی آمریکا بودیم. این اقدامات غیر‌منطقی و این جنون تحریم‌‌های بی‌‌اثر که بایدن، بلینکن و راب مالی هم به آن اشاره کردند و حتی خود بورل در متن اخیر به آن اشاره داشت، هیچ تاثیری ندارند.‌» امیرعبداللهیان ادامه داد: «من مایلم اشاره کنم که در پاسخ به این اقدام آمریکا، نسبت به گازدهی صدها سانتریفیوژ نسل جدید از شب گذشته، بر اساس تصمیمی که گرفته شد، اقدام کردیم. آمریکایی‌‌ها تصور نکنند با این اقدامات در میز مذاکره می‌‌توانند امتیاز بگیرند و باید زیاده‌خواهی را کنار بگذارند. ما اهل منطق و مذاکره هستیم و برای رسیدن به توافق قوی، جدی هستیم، اما اگر طرف آمریکایی بخواهد این مسیر را ادامه بدهد، هرگز دست‌بسته نخواهیم بود.‌» یک‌سال از روی کار آمدن ابراهیم رئیسی گذشته و گره مهم‌ترین موضوع سیاست‌خارجی ایران نه‌تنها باز نشده، که به‌نظر می‌‌رسد، کورتر هم شده است. توافقی که رئیسی تصور می‌‌کرد به‌هر‌حال، دست‌یافتنی است، امروز به‌چنان پدیده دور از دسترسی تبدیل شده که حتی تعیین زمان مذاکرات بعدی هم مورد اتفاق‌نظر نیست و باید درباره‌‌اش مذاکره شود! درواقع، رویکرد سیاست‌خارجی دولت سیزدهم روندی را رقم زده که حدود یک‌سال قبل رهبری درباره آن هشدار داده بودند. ایشان در سخنانی درباره مذاکرات تاکید کرده بودند که مذاکرات آغاز شود، اما فرسایشی نشود. اردیبهشت 1401، حسن روحانی در نشست دوره‌‌ای با جمعی از اعضای دولت دوازدهم اعلام کرد یک‌سال قبل یعنی حدودا فروردین، اردیبهشت 1400، بازگشت به برجام امکان‌پذیر بوده است. اظهارات روحانی با آنچه که در آن زمان در جریان بود، هم‌خوانی دارد. 29 خرداد 1400، محمدجواد ظریف، وزیر خارجه دولت روحانی در حاشیه نشست مجمع دیپلماسی آنتالیا اعلام کرد متن ویرایش‌شده توافق را دیده و به‌احتمال زیاد تا پیش از پایان دولت روحانی، توافق احیای برجام به‌نتیجه می‌‌رسد. یک روز بعد، در جریان دور ششم مذاکرات احیای برجام، عباس عراقچی، معاون وقت وزارت خارجه اعلام کرد «تمامی اسناد توافق تقریبا آماده است.» وزارت خارجه فرانسه هم این گزاره را تایید کرد. سخنگوی وزارت خارجه فرانسه کمی قبل از موضع‌‌گیری مقامات ایرانی در یک نشست خبری گفته بود: «پیش‌نویس توافق بیش از دو ماه است که آماده شده، اما موضوعی خارج از برجام بین ایران و آمریکا وجود دارد که تا‌‌کنون امکان امضای توافق فراهم نشده است.» پیش‌نویس برجام در شرایط سختی آماده شده بود. زمزمه‌‌های کاندیداتوری ظریف به‌گوش می‌‌رسید، هنوز ماجرای افشای فایل صوتی مصاحبه جنجالی ظریف با سعید لیلاز و سخنان رهبری رخ نداده بود و سکان مذاکرات در دستان عباس عراقچی بود. شایعه کنار گذاشته‌‌شدن بی‌سر‌و‌صدای ظریف از مذاکرات احیای برجام، با بیانیه توضیح عدم کاندیداتوری او تایید شد. ظریف در بیانیه خود گزاره عجیبی به‌کار برده و اعلام کرده بود سکان مذاکرات وین، در دست عباس عراقچی است. وزیر خارجه سابق ایران که به‌گفته خودش در «آسمان ایران» و در «مسیر سفری چند‌روزه به منطقه و اروپا» دست به‌قلم شده بود، اعلام کرد: «سفر‌‌های من در اجرای وظایف وزیر امور خارجه است و هیچ ارتباطی به گفت‌وگو‌‌های وین ندارد. دکتر عراقچی عزیز باصلابت و هوشمندی گفت‌وگو‌‌ها را اداره می‌‌کند و بنده هم از راه دور در کنار ایشان بوده‌‌ام.‌» با وجود تغییرات در سطح مذاکره و مذاکره‌‌کنندگان با هدف امضای توافق نهایی، بعد از شش دور مذاکرات در وین، در‌نهایت، اجازه امضا صادر نشد و انتخابات با پیروزی کاندیدای بی‌‌رقیب جناح اصول‌گرا، یعنی ابراهیم رئیسی، به‌پایان رسید.

فرصت‌‌سوزی

پنج ماه بعد از آغاز به‌کار دولت ابراهیم رئیسی، بالاخره دور هفتم مذاکرات آغاز شد، اما ظرف کمتر از پنج روز، مذاکره‌کنندگان اروپایی به‌طور ناگهانی میز مذاکره را ترک و پایان آن را اعلام کردند. علی باقری‌کنی، معاون سیاسی جدید وزارت خارجه که جانشین عراقچی به‌عنوان سرتیم مذاکره‌کنندگان احیای برجام منصوب شده بود، درباره شکست دور هفتم توضیحاتی ارائه کرد و از پیشنهادهای جدید دولت رئیسی پرده برداشت. علی باقری‌کنی، مذاکره‌کننده ارشد اتمی ایران در دولت ابراهیم رئیسی اعلام کرد که در وین دو بسته پیشنهادی درباره احیای برجام، شامل طرحی درباره رفع تحریم‌‌های آمریکا و تضمین پایدار ماندن توافق را به طرف‌‌های مقابل ارائه کرده است. او اذعان کرد: «‌طرف‌‌های اروپایی از برخی پیشنهادهای ما خیلی رضایت نداشتند.‌» دولت ابراهیم رئیسی مذاکرات را با یک بسته پیشنهادی جدید آغاز کرد. طرف‌‌های مقابل ایران، این پیشنهادات را «زیاده‌خواهی ایران» عنوان کردند. ایران البته اعلام کرد که این پیشنهادات در‌بردارنده نگرانی‌‌های مشروع ایران است و ایران باید از لغو تحریم‌‌ها اطمینان حاصل کند. شرکای توافق هسته‌‌ای برجام، طرح پیشنهادی ایران برای احیای این توافق در دوره هفتم مذاکرات وین را «غیر‌قابل قبول» و «ناامیدکننده» خواندند. وزارت خارجه آلمان اعلام کرد: «ما پیشنهادها را با دقت و به‌طور کامل بررسی کردیم و به این نتیجه رسیدیم که ایران تقریباً تمام پیش‌‌نویس توافقاتی را که قبلاً در ماه‌‌ها مذاکرات سخت به‌دست آمده بود، کنار گذاشته است.» وزارت خارجه فرانسه، مطالبات ایران را «فاقد مبنای منطقی» خواند. اما استدلال ایران این بود که با توجه به اینکه آمریکا نخست توافق را ترک کرده و این ایران بوده که حتی پس از خروج آمریکا از برجام به توافق پای‌بند مانده، حالا نه‌تنها این کشور باید خسارات ایران را جبران کند، بلکه باید با ارائه تضمین‌‌هایی، اعتماد ایران را جلب کند. چند ماه طول کشید تا دولت رئیسی با واقعیت‌‌های موجود در عرصه بین‌‌الملل کنار بیاید. در دور بعدی مذاکرات پیشرفت‌‌هایی انجام شد و گویی تیم ایران اندکی استراتژی مذاکراتی خود را تغییر داد. اما همان‌طور که محمد جواد ظریف پیش‌‌بینی کرده بود، شرایطی که آن روز وجود داشت، شش ماه بعد تکرار نمی‌‌شد. ظریف در فایل صوتی افشا‌شده از مصاحبه‌‌اش با سعید لیلاز گفته بود: «اشتباهی که دوستان ما در ایران می‌‌کنند، این است که خیال می‌‌کنند اگر مانع این دولت بشوند، شش ماه دیگر همه چیز سر جای‌اش است و آنها می‌‌آیند و افتخار حل مشکل اقتصادی کشور را به نام خود می‌‌کنند. دوستان ما واقعا حالی‌شان نیست که شش ماه دیگر، دنیا یک دنیای دیگر است.‌» دور هشتم مذاکرات وین با انعطاف ایران از برخی مواضعش آغاز شد. خبرگزاری رویترز به‌نقل از یک منبع اروپایی نوشت: «ایران اعلام کرده که حاضر است براساس متن توافق‌شده در ماه ژوئن (آخرین دور مذاکرات و توافق با وزارت خارجه دولت روحانی) مذاکرات را ازسربگیرد.» اگرچه باقری‌کنی این خبر رویترز را تکذیب کرد، اما شواهد و اظهارات بعدی مقامات دولت اثبات می‌‌کند که ایران در همان‌مقطع هرگونه درخواست فرابرجامی و خارج از چارچوب مذاکرات وین را کنار گذاشته بود. دی‌ماه سال گذشته پایگاه خبری نور‌نیوز، نزدیک‌‌به دبیرخانه شورای عالی امنیت ملی، در گزارشی اخبار مربوط به اینکه «روسیه و چین، ایران را متقاعد کرده‌‌اند برخی خواسته‌‌های حداکثری خود در مذاکرات وین را کنار بگذارد»، ا تایید کرد. این وب‌سایت اذعان کرد ایران «با مشورت روسیه و چین» پیشنهادهای‌اش را تعدیل کرده است. اما زمان کمی برای تعدیل خواسته‌‌های ایران دیر شده بود و پیش‌‌بینی ظریف محقق شده و جهان به‌شکل غیر‌قابل‌باوری تغییر کرده بود. روسیه به اوکراین حمله کرد و عملا نه‌تنها از اهمیت احیای برجام نزد دولت دولت کاسته شد، بلکه احیای برجام در آن موقعیت زمانی، به‌نوعی در تضاد با منافع روسیه قرار گرفت. چراکه روسیه در آن زمان تمایلی نداشت که بحران هسته‌‌ای حل شود و خیال آمریکا و اروپا از بابت ایران راحت شده و ایران بتواند نفت و گاز خود را وارد بازار انرژی کند که روسیه به متشنج بودن آن، نیاز مبرم داشت. دور هشتم مذاکرات وین، به‌دلیل خواسته‌‌های مسکو برای تضمین تجارت با ایران متوقف شد.

سنگ‌اندازی روسیه و آغاز بازی مقصرنمایی

نقطه‌عطف مذاکرات برجامی در اسفند ماه‌1400، اتفاق افتاد. در این تاریخ، مذاکرات دور هشتم که به‌دلیل تعطیلات سال نوی میلادی، وقفه‌‌ای چند‌روزه میان آن افتاده بود، با عکس یادگاری طرف‌‌های اروپایی به‌پایان رسید. انریکه مورا، معاون مسئول سیاست‌خارجی اتحادیه اروپا، اعلام کرد که مذاکرات به پایان کار خود رسیده و بازگشت به برجام نیازمند تصمیم‌‌گیری سیاسی در تهران و واشنگتن دی‌‌سی است. از این‌رو، مذاکرات کارشناسی پایان یافت و سه کشور اروپایی از همکارانشان تشکر کرده، عکس یادگاری گرفتند و به کشورهای‌شان برگشتند. چند روز بعد از انتشار عکس یادگاری اروپایی‌‌ها، جوزپ بورل، مسئول سیاست‌خارجی اتحادیه اروپا از کارشکنی عوامل بیرونی در امضای برجام خبر داد. او گفت «متن نهایی توافق برای بازگشت آمریکا به توافق هسته‌‌ای آماده شده، اما عوامل بیرونی باعث توقف مذاکرات شده است.» خبرگزاری فرانسه به‌نقل از یک دیپلمات اروپایی اعلام کرد که اگر این مساله قطعی باشد که روسیه جلوی توافق را گرفته، ما موظف خواهیم بود گزینه‌‌های دیگر را بررسی کنیم. او گفت طرف‌‌های مذاکره‌‌کننده نمی‌‌خواهند در موقعیتی باشند که روسیه توافق جدید را به‌گروگان گرفته باشد. با وجود اینکه بعد از دیدار حسین امیرعبداللهیان، وزیر خارجه جمهوری ‌‌اسلامی، با سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه، در مسکو اعلام شد که روسیه پیش‌‌شرطی متفاوت با مفاد برجام در صورت دستیابی به توافق در وین ندارد و با درخواست روسیه برای اخذ تضمین تجارت با ایران موافقت شده است، اما پیشرفتی در مذاکرات حاصل نشد. از این تاریخ تا اوایل مرداد ماه، تحولات مرتبط با احیای برجام (یا به‌قول دولتمردان جدید، توافق لغو تحریم‌‌های آمریکا) تنها معطوف به یک رویکرد بود؛ مقصرنمایی. گمانه‌زنی‌‌ها درباره علل به بن‌بست رسیدن مذاکرات تشدید شد. طرف غربی انگشت اتهام را به‌سمت ایران نشانه می‌‌رفت و خواسته‌‌های ایران را عامل به بن‌بست رسیدن برجام می‌‌دانست. در آن‌سو، ایران نیز اعلام می‌‌کرد که آمریکا رویکردی منطقی و عاقلانه در مذاکرات ندارد و هر زمان آمریکا رویکرد خود را اصلاح کند، توافق در دسترس است. آمریکا دو درخواست ایران، یعنی یکی خروج نام سپاه از فهرست گروه‌‌های تروریستی و دیگری درخواست اخذ تضمین برای عدم خروج آمریکا از توافق در دوره بعدی ریاست جمهوری آمریکا را دلیل اصلی شکست مذاکرات می‌‌دانستند. ایران اما به‌رغم تایید درخواستش برای خروج نام سپاه از لیست گروه‌‌های تروریستی و تاکید بر آن، اعلام کرد که این خواسته دلیل اصلی سکته مذاکرات نیست و عدم تمایل آمریکا به ارائه تضمین به ایران برای پای‌بند ماندن به برجام، موضوع اصلی اختلاف است. اگرچه این دو درخواست بی‌‌تردید در سر‌فصل بسته پیشنهادی اولیه دولت رئیسی به طرف‌‌های برجام قرار داشت، اما ایران در این خصوص انعطاف‌‌هایی هم نشان داد. حسین امیرعبداللهیان در گفت‌وگویی تلویزیونی در تعطیلات نوروز اعلام کرد: «نحوه خروج اشخاص حقیقی و حقوقی ایران از لیست تحریم‌‌ها و لغو تحریم‌‌ها علیه سپاه، از مهم‌ترین موضوعات توافق سر احیای برجام است» اما مقامات ارشد سپاه پاسداران به او گفته‌‌اند که: «موضوع سپاه نباید مانعی سر توافق باشد.» وزیر خارجه این اظهارات مقامات سپاه را نشانه از‌خودگذشتگی و ایثارگری آنها خواند. به‌تازگی هم محمد مرندی، فرزند علیرضا مرندی و مشاور رسانه‌‌ای تیم مذاکره‌کننده دولت رئیسی، هر دو اتهام غربی‌‌ها علیه ایران را رد کرده است. او در گفت‌وگو با باشگاه خبرنگاران جوان گفته: «غربی‌‌ها شایعاتی را برای تطهیر آمریکا مطرح می‌‌کنند؛ مثلا ادعا می‌‌کنند ایران خروج سپاه از لیست FTO را به‌عنوان پیش‌شرط مطرح کرده یا اینکه ایران خواسته‌‌های فرابرجامی، مثل تضمین برای دوره بعدی ریاست جمهوری آمریکا، را طلب می‌‌کند. اما اصلا چنین چیزی مطرح نبوده و این موضوع صحت ندارد.‌» مشاور تیم مذاکره‌کننده ایران در ادامه با تاکید بر اینکه آمریکا برداشته شدن کلیه تحریم‌‌های مرتبط با اجرای کامل برجام را نپذیرفته است، گفت: «غربی‌‌ها با فرافکنی می‌‌خواهند این حقیقت را پنهان کنند که آمریکا هنوز نپذیرفته تضمین‌‌های لازم برای اجرای کامل برجام در دوره بایدن را بدهد.» ایران هم بازی مقصرنمایی را جدی گرفته است. دولت رئیسی انگشت اتهام را به‌سمت آمریکا نشانه رفته و دولت بایدن را به ناتوانی در اخذ تصمیم سیاسی در واشنگتن متهم می‌‌کند. سخنگوی وزارت خارجه ایران بارها اعلام کرده به‌نتیجه رسیدن برجام منوط به «اخذ تصمیم سیاسی در واشنگتن» است و ایران آمادگی دارد هر زمانی که آمریکا اراده کند، به برجام برگردد. بعد از چهار ماه کشاکش میان تهران و واشنگتن، با پادرمیانی قطر، مذاکرات دوحه به‌طور غیرمستقیم میان ایران و آمریکا برگزار می‌‌شد، آغاز شد. در این مذاکرات، بر‌خلاف مذاکرات وین، گروه ۱+۴ شامل بریتانیا، فرانسه، چین و روسیه به‌علاوه آلمان حضور نداشتند و فقط نماینده اتحادیه اروپا برای انتقال پیام‌‌های تهران و واشنگتن حاضر بود. به‌اذعان وزارت خارجه آمریکا، مذاکرات «بدون هیچ پیشرفتی» به‌پایان رسید. افشای یک سفر غیر‌منتظره، علت بی‌نتیجه ماندن آن را تا حدودی توضیح داد. علی باقری‌کنی بلافاصله بعد از دوحه عازم مسکو شد، اما انجام این سفر از سوی ایران اعلام نشده بود تا اینکه عکسی از دیدار هیات ایرانی در مسکو، در حساب توییتری نماینده روسیه در وین منتشر شد. اواخر تیر‌ماه ایران اعلام کرد آمریکا مسئول شکست مذاکرات دوحه بوده است. وزیر خارجه ایران گفت: «ایران از خطوط قرمز خود به هیچ‌‌وجه عبور نمی‌‌کند.» خبرگزاری ایرنا، ارگان اطلاع‌رسانی دولت در گزارشی، خطوط قرمز ایران را «لغو همه تحریم‌های مرتبط با برجام» و «ایجاد مکانیزم راستی‌آزمایی برای لغو تحریم‌ها» اعلام کرد. شواهد و تحولات پس‌از‌این، تا حدودی یادآور مذاکرات هسته‌‌ای در دولت احمدی نژاد است. روزگاری که مذاکرات جز قطعنامه‌‌های شورای حکام، شورای امنیت و تعیین تاریخ بعدی مذاکره، ثمری نداشت. به‌هر‌حال، امروز کار احیای برجام به نقطه‌‌ای رسیده است که مذاکره برای تعیین زمان و مکان مذاکره بعدی، در دستور‌کار است. روندی که آشنا است و در دولت محمود‌‌احمدی‌‌نژاد، مشابهش را دیده‌‌ایم. ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران روز دوشنبه در نشست خبری با رسانه‌‌ها گفته: «طی روزهای گذشته به‌طور جدی پیام‌‌های مختلفی رد‌و‌بدل شده است و این احتمال وجود دارد که طرفین به‌زودی دور دیگری از مذاکرات را برگزار کنند.‌» در نهایت، توافقی که یک سال‌و‌نیم پیش می‌‌توانست به‌نتیجه برسد، حالا در معرض خطر فرسایشی شدن است.