فرزندان نـوح

میراث اسلام سیاسی اربکان در دستان اردوغان؛ متحد ایران یا رقیب منطقه‌ای؟

وقتی اربکان ایران را برای نخستین سفر خارجی خود برگزید آمریکا که در همین زمان تحریم‌‌های داماتو را علیه ایران اعمال کرده بود رسماً این سفر را محکوم کرد. سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا گفت: «ما به طور واضح به دولت ترکیه اخطار دادیم که ایران کشوری است که باید در انزوا قرار گیرد و ما با دقت تحولات روابط ترکیه را زیر نظر داریم.» سخنگوی دولت ترکیه نیز در پاسخ گفت: «ترکیه در موقعیتی نیست که اجازه آمریکا را برای روابطش با خارج لازم داشته باشد.» وزیر دادگستری دولت اربکان نیز اعلام کرد: «دولت ترکیه به خاطر حفظ منافع ترکیه وجود دارد و نه به خاطر منافع آمریکا». این مواضع برای ترکیه که تا پیش از این آمریکا مهم‌‌ترین متحدش محسوب می‌‌شد و در سازمان پیمان آتلانتیک شمالی نیز دنباله‌رو بی‌چون و چرای آمریکا بود، خیلی عجیب به نظر می‌‌آمد. ماجرا برای آمریکایی‌‌ها وقتی عجیب‌تر شد که دولت اربکان از امضای دومین قرارداد همکاری نظامی با اسرائیل نیز سرباز زد و اقدام به محدود کردن نظامیان آمریکایی حاضر در ترکیه کرد. در حالی که آمریکا تمام تلاش خود را صرف انزوای ایران کرده بود، اربکان در این سفر قرارداد اقتصادی میان ایران و ترکیه را امضا کرد که تاکنون مهم‌‌ترین و بزرگ‌‌ترین مشارکت اقتصادی دو کشور بوده؛ انتقال گاز ایران از طریق لوله به ترکیه. معامله اقتصادی پرمنفعتی که هنوز هم یکی از پایه‌‌های روابط دو کشور است. این قرارداد 22ساله با ارزش 20میلیارد دلار پای ایران را به بازارهای جهانی گاز باز کرد و پایه‌‌ای برای آغاز نیاز روزافزون دو همسایه به یکدیگر شد. اربکان در این سفر با هیاتی 250نفره عازم تهران شد تا گام نخست افزایش رابطه ترکیه با کشورهای اسلامی را محکم برداشته باشد. اربکان پس از ایران، عازم پاکستان و اندونزی و مالزی شد. او پیشنهاد تشکیل گروه اقتصادی دی۸ با عضویت هشت کشور اسلامی در حال توسعه را داد؛ ایران، ترکیه، پاکستان، بنگلادش، اندونزی، مالزی، مصر و نیجریه. این گروه ۲۵خرداد ۱۳۷۶ با هدف تقویت همکاری‌‌های اقتصادی کشورهای عضو تشکیل شد. همه اینها از نگاه آمریکا، یک شورش در جهان تک‌قطبی پس از فروپاشی شوروی، آن هم در درون هسته سازمان پیمان آتلانتیک شمالی ناتو محسوب می‌‌شد و تاوان سختی داشت. فاتح اربکان پسر نجم‌الدین اربکان معتقد است کودتای بدون خشونتی که منجر به سقوط دولت پدرش بود یک توطئه خارجی بود: «این کودتا از سوی یک قدرت خارجی انجام شده است. در این خصوص برخی مکتوبات رمزگذاری شده وزارت امور خارجه آمریکا با سفارت این کشور در آنکارا این موضوع را نشان داد. پدرم حتی به نقش رئیس‌جمهور وقت آمریکا و مشاور امنیت ملی‌‌اش در این کودتا اشاره کرده بود.» رجب اردوغان، رئیس حزب عدالت و توسعه و فرزند سیاسی اربکان هم که در مارس 2003 و پس از اتمام محکومیت پنج‌ساله‌‌اش برای کسب مقام‌‌های سیاسی به نخست‌وزیری رسید، اولین سفر رسمی خود را در ژوئیه 2004 به همراه تعداد زیادی از بازرگانان به تهران انجام داد. ژانویه 2003 نیز که عدالت و توسعه برای نخستین بار قدرت را در دست گرفت و پیش از پایان محکومیت اردوغان، نخست‌‌وزیر عبدالله‌گل به تهران سفر کرده بود. قرارداد شرکت ترکیه‌‌ای (TAV) برای اداره فرودگاه بین‌المللی امام خمینی در تهران و قرارداد ترکسل برای راه‌اندازی اولین شبکه خصوصی تلفن همراه در ایران، از نتایج این سفرها بود. اما این بار گویا چیزی تغییر کرده بود؛ این سفر دیگر خشم آمریکا را برنیانگیخت و تاوان قبلی را نداشت؛ هرچند هر دو قرارداد به خاطر اختلافات جناحی در تهران لغو شد. اما اردوغان تاوانی برای آن نپرداخت. اربکان به خاطر تمرد برای همیشه از عرصه سیاسی ترکیه حذف شد و حزب رفاه نیز با حکم دادگاه قانون اساسی ترکیه در دی‌ماه 1376 منحل شد. چه چیزی در نگاه آمریکا به اسلام سیاسی در ترکیه تغییر کرده بود؟

چگونه آمریکا شیفته اسلام ترکی شد

در سال‌‌های اولیه پس از به قدرت رسیدن حزب عدالت و توسعه، رهبران حزب در قبال ایران محتاط بودند. آنها مراقب بودند که با تکرار اشتباهات نخست‌وزیر سابق اربکان که متهم به دنبال کردن یک سیاست خارجی اسلام‌گرایانه بود، از صحنه سیاسی ترکیه حذف نشوند. تبار سیاسی رجب‌طیب‌اردوغان و اعضای حزب عدالت و توسعه تنها به «استاد نجم‌‌الدین اربکان» نمی‌‌رسد، پای استادان دیگری هم در میان است. اسلام‌‌گرایی در ترکیه شاخه‌‌ها و نحله‌‌های مختلفی داشته است. یکی از این شاخه‌‌ها را شاید بتوان «اسلام آمریکایی» نامید. این تعبیر در ادبیات سیاسی ایران بسیار به کار می‌‌رود اما در ترکیه معانی مشخص‌‌تر و ملموس‌‌تری دارد. ترکیه پس از فروپاشی امپراتوری عثمانی در جنگ جهانی اول و با تعهدات آتاترک در قبال طرف‌‌های پیروز آن جنگ به ویژه انگلیس پدید آمد. یکی از این تعهدها دست کشیدن از «سیاست اتحاد اسلام» عثمانی بود که مشخصاً مناطق نفوذ انگلیس را در آسیا و آفریقا تهدید می‌‌کرد. اما با گذشت زمان، پای دشمن دیگری به میان آمد؛ مارکسیست‌‌های تابع اتحاد جماهیر شوروی همسایه قدرتمند و بزرگ ترکیه، آینده این متحد تابع غرب را به صورت جدی تهدید می‌‌کردند. نفوذ گروه‌‌های مارکسیست و احتمال کودتا یا انقلابی که نظام سیاسی در ترکیه را به نفع شوروی تغییر دهد، غرب و ناتو را به سمت حمایت از گروه‌‌های دست‌راستی و محافظه‌‌کار کشاند و ناسیونالیسم پان‌‌تورانیستی و اسلام سنتی و محافظه‌‌کار ترکی انتخاب‌‌های خوبی بودند. یکی از نمونه‌‌های جدی این همکاری سرهنگ آلب ارسلان تورکش نماینده ترکیه در ناتو بود که بلافاصله پس از پایان ماموریتش در دفتر ناتو در آمریکا به ترکیه بازگشت و حزب دست‌راستی و محافظه‌‌کار حرکت ملی ترکیه را پایه‌‌گذاری کرد؛ حزبی که همواره در مجلس ترکیه اکثریت شکننده حزب عدالت و توسعه را تکمیل کرده و به پل پیروزی اردوغان در 20سال گذشته بدل شده است. حرکت ملی ترکیه با سازمان تروریستی گرگ‌‌های خاکستری مسئول قتل و ترور صدها روشنفکر و روزنامه‌نگار و فعال مدنی و سیاسی در ترکیه است و در دو کودتای خونین ارتش ترکیه مشارکت جدی داشت. آلب ارسلان تورکش درباره نماد ابداعی گرگ خاکستری که با انگشتان دست نمایش داده می‌‌شود تعبیر گویایی دارد که این سیاست ناتو را به نمایش می‌‌گذارد: دو انگشتی که بالا قرار می‌‌گیرند نماد ترک و اسلام است و ما این مهر را بر پیشانی جهان خواهیم زد. اما استاد اصلی شخص دیگری است؛ «محمد فتح‌‌الله گولن». گولن نیز مانند آلب‌‌ارسلان فعالیت خود را در دهه هفتاد شروع کرد و با راه‌‌اندازی شبکه‌‌ای برای «خدمت عمومی و آموزشی به همه مردم» شامل مدارس، دانشگاه‌‌ها، موسسه‌‌های حرفه‌‌ای و کاری و حتی ایستگاه‌‌های رادیویی و تلویزیونی فعالیت تبلیغی را سازماندهی کرد. اعضای شبکه گولن در جهان تا چهار میلیون نفر برآورد شده است که نهادهای مختلف آموزشی و رسانه‌‌ای را تحت کنترل دارند. اما آموزه‌‌های گولن ویژگی‌‌های مطلوبی برای آمریکایی‌‌ها دارد. گولن به زعم خود مروج نسخه‌‌ای پیشرفته از اسلام با عنوان «اسلام آناتولیایی» است که مبتنی بر آموزه‌‌های یک صوفی و درویش اسلامی به نام سعید نورسی ‌‌است. این اندیشه‌‌ها که ریشه در سنت‌‌های روستایی و ایلیاتی ترکان آناتولی دارد چندان مبتنی بر شرعیت نیست و به‌زعم گولن بیشتر مبتنی بر مدارا و تسامح است؛ تسامحی که شامل مسیحیان و یهودیان شده و گولن را به گفت‌وگوهای بین ادیان الهی و پیروان کتاب‌‌های آسمانی کشانده؛ از واتیکان تا مراکز مذهبی صهیونیستی؛ اما مدارای گولن شامل دو گروه شیعیان و کردها نمی‌‌شود. شبکه گولن با نفوذ و حضور گسترده در ارتش و سازمان امنیتی ترکیه به شدت هوادار سرکوب کردهای این کشور است. در مورد شیعیان نیز می‌‌گوید: «اینقدر از این ریاکاران بیزارم! ممکن است این نفرت زیاده‌روی به نظر بیاید! البته در مسائل مختلف باید تعادل داشت، اما این طبیعت من است. من از دیرباز به این رافضی‌‌ها به چشم افرادی ریاکار، منحرف، تفرقه‌انداز در دنیای اسلام و آلت دست یهودیان نگاه می‌‌کنم. کسی نمی‌‌تواند آن‌‌ها را برای من توجیه کند». عبدالله گل عضو ارشد و نخست‌‌وزیر و رئیس‌‌جمهور منتخب حزب عدالت و توسعه از شاگردان نزدیک وابسته به گولن بود. گولن درباره ایران نیز دیدگاه تندی دارد: «اگر هفت عالم یکجا جمع شوند، هرگز به ایران نخواهم رفت. در آخرت اگر راه بهشت از ایران بگذرد، من می‌‌پرسم آیا راه دیگری از کنار آن هست؟ اینقدر از این ریاکاران بیزارم!» عبدالله گولن که تا این اندازه از ایران بیزار است که حاضر نیست حتی از ایران عبور کند هیچ‌گاه دعوت اردوغان برای بازگشت به ترکیه را نپذیرفت و در پنسیلوانیا آمریکا زندگی می‌‌کند. هر چند این رابطه و اتحاد تنها تا سال 2016 دوام آورد و اردوغان کودتای 2016 ترکیه را به هواداران گولن نسبت داد و نظام قدرت در ترکیه را بیش از پیش به نفع شخص خودش تصفیه کرد و عبدالله گل نیز از این دایره کنار گذاشته شد. همان سرنوشتی که میراث نجم‌الدین اربکان در حزب رفاه به رهبری فاتح اربکان پسر نجم‌الدین اربکان پیدا کرد، این حزب تاکنون اپوزیسیون اردوغان بوده و البته نتوانسته نقش جدی در سیاست ترکیه پیدا کند. در سال‌‌های پایانی دهه 80 وقتی دوران محکومیت و منع فعالیت سیاسی اربکان به پایان رسید تلاش ایران برای احیای سیاسی اربکان و بازگشت او به عرصه قدرت در این کشور ناکام ماند. اربکان برای آخرین سفر خارجی عمرش هم ایران را انتخاب کرد و مورد استقبال محمود احمدی‌‌نژاد رئیس‌جمهور ایران قرار گرفت اما اجل به او مهلت نداد تا فعالیتش را در ترکیه پی بگیرد و سال بعد در 85 سالگی درگذشت. او در این سال‌‌ها به شدت از اردوغان ناامید بود و در مصاحبه‌‌ای گفت: «من از کردار و رفتار او و مسیری که در آن حرکت می‌‌کند، راضی نیستم. ما از او گله داریم، زیرا ملت ترک را به سوی مشکلاتی بزرگ سوق می‌‌دهد. ما از وابستگی او به صهیونیست‌‌ها و مشارکت او با آنان در برخی برنامه‌‌ها ناراضی هستیم. چرا رجب طیب اردوغان نظامیان ترکیه را در چهارچوب نیروهای سازمان ملل متحد به لبنان می‌‌فرستد تا حزب‌الله را خلع سلاح کنند؟»

پایان ماه عسل ترکیه و ایران

با وجود تمام تفاوت‌‌ها بین حزب رفاه به رهبری اربکان و عدالت و توسعه به رهبری اردوغان، روی کار آمدن اسلام‌گرایان عدالت و توسعه در تهران مورد استقبال قرار گرفت و ستایش شد. به نظر می‌‌رسید به هر حال این مسلمانان سیاست‌‌باز تعامل بهتری از نظامیان سکولار با ایران داشته باشند. اما این ماه عسل با طرح خاورمیانه بزرگ آمریکا به هم خورد. طرح خاورمیانه بزرگ در دوران جورج دبلیو بوش، توسط کاندولیزا رایس مطرح شد اما در دوران اوباما پی گرفته شد؛ طرحی که براساس نظریات برنارد لوئیس اسلام‌شناس و ترک‌شناس مشهور بنا بود نقشه سیاسی خاورمیانه را دچار تغییر کند. اردوغان در سخنرانی عجیبی اعلام کرد اجرای طرح خاورمیانه بزرگ به ترکیه سپرده شده است و باراک اوباما نخستین سفر خارجی خود را از جهان اسلام آغاز کرد. در دانشگاه الازهر به عربی «سلام علیکم» گفت و سپس عازم ترکیه شد. گویی آمریکا به جهان اسلام اعلام می‌‌کرد که اسلام مطلوب ما در ترکیه است؛ البته پیشتر اردوغان در اولین سفرش به آمریکا جایزه کمیته آمریکایی یهودیان را دریافت کرد؛ او اولین فرد مسلمانی است که این جایزه را دریافت کرده‌‌است. پس از مدت کوتاهی بهار عربی در منطقه شروع شد و این نقطه جدایی اسلام تهران و آنکارا شد. ایران و ترکیه در جنگ سوریه آشکارا مقابل هم قرار گرفتند و سفارت تهران در آنکارا مورد حمله معترضان ترک قرار گرفت و سیاست تجاوزکارانه اردوغان علیه کشورهای همسایه مانند عراق و سوریه اعتراض ایران و متحدانش را در پی داشت؛ سیاستی که آشکارا با میراث اربکان که به دنبال تشکیل دی8 با حضور همه کشورهای اسلامی و اتحاد آنها بود فاصله داشت؛ اربکان در سال‌‌های پایانی عمرش درباره فرزندان سابق خود در حزب عدالت و توسعه گفت: «اردوغان، شاگرد رفوزه‌‌ای است که از در پشتی مدرسه فرار کرده است. او به مدرسه من آمد، ولی به درس خوب گوش نداد. او در مدارس دینی تحصیل کرده است. اما کارهایش این را نشان نمی‌‌دهد. آنها انگوری بودند که شراب شدند!» جمله‌‌ای که امید اربکان و ناامیدی تلخ از فرزندان سیاسی‌‌اش را نشان می‌‌دهد.

نجم‌‌الدین اربکان

نجم‌‌الدین اربکان زاده ۲۹ اکتبر ۱۹۲۶ نخست‌‌وزیر اسبق ترکیه و زاده شهر سینوپ بود. او تحصیل‌کرده رشته مکانیک از دانشگاه آخن آلمان بود، اما به عنوان یک رهبر دینی نیز شناخته می‌‌شود. او از سال ۱۹۶۹ وارد عرصه سیاسی و به عنوان نماینده مردم قونیه وارد مجلس شد و در سال ۱۹۸۷ «حزب رفاه» را تأسیس کرد؛ حزبی که از طریق آن در سال ۱۹۹۶ در دولت سلیمان دمیرل به قدرت رسید و برای یک سال به عنوان نخست‌وزیر ترکیه انتخاب شد. اربکان در این یک سال، کارهایی کرد که در سیاست ترکیه خرق عادت محسوب می‌‌شد و برای نخستین بار، ترکیه به واقع به عنوان کشوری اسلامی محسوب شد. او بنیانگذار گروه دی8 شامل هشت کشور اسلامی در حال توسعه شد و سیاست ترکیه را به سمت اتحاد و ارتباط با کشورهای اسلامی سوق داد. به شدت به مخالفت با صهیونیست‌‌ها و آمریکا برخاست و برای نخستین بار پس از انقلاب اسلامی در ایران روابط نزدیکی با ایران برقرار کرد و در سال ۱۹۹۷ بر اثر کودتای نظامیان طرفدار سکولاریسم از حکومت خلع شد. حزب رفاه اربکان نسلی از اسلام‌گرایان را تربیت کرد که حزب عدالت و توسعه را پایه‌گذاری کردند، اما راه اربکان را در ضدیت با آمریکا ادامه ندادند. او پس از پایان دوران محکومیتش در سال 2003 حزب سعادت را پایه‌گذاری کرد اما دیگر دیر شده بود و حزب عدالت و توسعه، گوی رقابت را از او ربوده بود. اربکان که در دوران نخست‌وزیری، ایران را برای نخستین سفر خارجی خود برگزیده بود، آخرین سفر خارجی عمرش را نیز به ایران انجام داد و سال بعد درگذشت. نجم‌الدین اربکان در ۲۷ فوریه سال ۲۰۱۱ در سن ۸۴ سالگی بر اثر نارسایی قلبی درگذشت.

فتح‌‌الله گولن

محمد فتح‌‌الله گولن ۷ آوریل ۱۹۴۱ ‌‌در ارزروم ترکیه زاده شد. از او به عنوان یک اندیشمند و رهبر دینی یاد می‌‌شود. اما اگر بخواهیم کارنامه‌‌‌‌اش را خوب بررسی کنیم، بیشتر رهبر فرقه‌‌ای است که با سخنرانی به سازماندهی و هدایت پیروانش می‌‌پردازد. فتح‌‌الله گولن در تبعید خودخواسته‌‌‌‌اش در پنسیلوانیا آمریکا شبکه‌‌ای از مدارس و دانشگاه‌‌ها و موسسات اقتصادی و بنگاه‌‌های رسانه‌‌ای را در جهان اسلام هدایت می‌‌کند. شبکه‌‌ای که گولن از دهه 70 میلادی سازماندهی کرده بود یکی از پایه‌‌های قدرت‌گیری و سازماندهی حزب عدالت و توسعه شد، اما این اتحاد در سال 2016 از بین رفت. نمی‌‌توان به درستی قضاوت کرد که این فتح‌الله گولن بود که از قدرت‌گیری بیش از پیش اردوغان آزرده شد و تلاش کرد او را از سر راه بردارد، یا اردوغان دیگر مایل نبود قدرت را با گولن شریک شود. اما هر چه بود شبکه گولن در ترکیه و حتی خارج از آن ضربه شدیدی خورد و دولت اردوغان به شدت به برخورد با این شبکه پرداخت. دولت ترکیه پس از این کودتا خواستار استرداد گولن از آمریکا شد، اما گولن ضمن رد مشارکت در کودتا آن را توطئه خود اردوغان معرفی کرد. گولن دیدگاه بسیار تندی علیه ایران و شیعیان دارد اما رابطه نزدیکی با غرب دارد.

رجب طیب اردوغان

رجب طیب اردوغان رئیس‌‌جمهور کنونی ترکیه ۲۶ فوریه ۱۹۵۴ در استانبول به دنیا آمد و در مدرسه دینی «امام خطیب» تحصیل کرد. او به عنوان عضو حزب رفاه از سال 1994 تا 1998 شهردار استانبول شد و به خاطر خواندن یک شعر ابهام‌آمیز که خلاف اصول سکولار ترکیه محسوب می‌‌شد به زندان رفت و به منع کسب مقام سیاسی محکوم شد. او پس از پایان دوران محکومیت خود به همراه یارانش در حزب عدالت و توسعه ترکیه توانست در انتخابات مجلس پیروز شود و پس از آن قدم به قدم قدرت خود را استحکام بخشید و در دو دهه گذشته با مانورهای سیاسی داخلی و خارجی توانست بر قدرت خود بیفزاید. تا سال 2016 او از همکاری و اتحاد شبکه فتح‌الله گولن خطیب و رهبر دینی ساکن آمریکا برخوردار بود، اما پس از آن گولن را متهم به سازماندهی کودتای 2016 کرد؛ کودتایی که بنا بر ادعای مقامات ایران با کمک ایرانی‌‌ها شکست خورد. اردوغان در سیاست منطقه‌‌ای خود در قفقاز و سوریه و عراق مقابل ایران و متحدانش عمل کرده و در دوران ظهور داعش متهم به حمایت از این گروه تروریستی و خرید نفت این گروه و تامین منابع مالی آن شد. او در 20سال قدرت سیاسی همراهان اولیه خود مانند عبدالله گل و احمد داووداوغلو را از قدرت حذف کرده و بیش از پیش به سمت قدرت خودکامه پیش رفته است. احزاب و گروه‌‌های مخالف، اردوغان را به محدود کردن آزادی بیان و تهدید دموکراسی ترکیه متهم می‌‌کنند.