سیاسـت احتیــاط

بازگشت سفیر امارات پس از 7 سال به تهران: همسایه جنوبی به دنبال ثبات در خلیج‌فارس است

وزارت امور خارجه امارات اعلام کرد در چند روز آینده، سفیر امارات، فعالیت‌‌های خود را در ایران از سر می‌‌گیرد. امارات نماینده خود را در چارچوب ارتقای سطح نمایندگی دیپلماتیک به درجه سفیر، طی روز‌‌های آینده به تهران باز می‌‌گرداند. وزارت خارجه امارات متحده عربی اعلام کرد که بنا به توافق پیشین میان ابوظبی و تهران، سیف محمد الزعابی به عنوان سفیر امارات به ایران برمی‌‌گردد. سیف محمد عبید الزعابی از سال ۲۰۱۱ سفیر امارات در تهران و سفیر غیرمقیم این کشور در ارمنستان از سال ۲۰۱۳ است. انور قرقاش، مشاور رئیس دولت امارات در امور دیپلماتیک تاکید کرد که بازگشت سفیر این کشور به تهران در راستای رویکرد منطقه‌‌ای ابوظبی برای ترمیم پل‌‌ها و تقویت روابط است. قرقاش، در صفحه توئیتر خود نوشت:«تصمیم رهبری امارات برای بازگشت سفیرش به تهران در راستای رویکرد منطقه‌‌ای این کشور مبنی بر ترمیم پل‌‌ها و تقویت روابط برای ایجاد فضای اعتمادسازی و تفاهم و همکاری است. ما بر این باوریم که همکاری و هماهنگی عربی و منطقه‌‌ای برای ایجاد منطقه‌‌ای باثبات و آینده‌‌ای شکوفا امری ضروری است.» در پی قطع روابط ایران و عربستان در سال ۱۳۹۴، امارات متحده عربی نیز به عنوان بزرگ‌‌ترین شریک تجاری ایران طی سال‌‌های اخیر به تبعیت از ریاض، سطح روابط سیاسی و دیپلماتیک خود را با تهران کاهش داد و این روابط از سطح سفیر به کاردار تنزل پیدا کرد. امارات همچنین در آن سال تصمیم گرفت که تعداد دیپلمات‌‌های ایرانی موجود در آن کشور را کاهش دهد. در این سال‌‌ها روابط ایران و امارات، دوران پرفرازونشیبی را طی کرده است؛ چنان‌چه گاهی رقابت‌‌ها و اختلافات موجود بین دو کشور به سمت خصومت سوق پیدا کرده ولی به نظر می‌‌رسد که در مدت اخیر مقامات دو کشور در تعاملات دیپلماتیک رسمی و غیررسمی خود تلاش‌‌ کرده‌‌اند به‌رغم برخی از اختلافات، از جمله ارتباط نزدیک موجود بین امارات و اسرائیل و هشدار چندین‌‌باره ایران در مورد عواقب این موضوع، این روابط را مدیریت کنند و براساس اظهارات علی باقری، معاون سیاسی وزیر امور خارجه در آذرماه سال گذشته بعد از سفر به امارات، صفحه جدیدی در روابط ایران و امارات باز کنند. دو اندیشکده کارنگی و شورای آتلانتیک در خصوص روابط ایران و امارات تحلیل‌‌هایی منتشر کرده‌‌اند که متن آن را در ذیل می‌‌خوانید. چند ماه پیش، شیخ طحنون بن زاید آل نهیان مشاور امنیت ملی امارات به ایران سفر کرد. این سفر نشان‌‌دهنده تغییر مهم در سیاست‌‌های امارات در قبال همسایگان منطقه‌‌ای خود بود. به نظر می‌‌رسد ابوظبی رویکرد عملگرایانه‌‌تری را برای امنیت و منافع اقتصادی اتخاذ می‌‌کند. شیخ طحنون در دیدار با مقامات ایرانی در تهران در آذرماه سال گذشته، از ابراهیم رئیسی برای سفر به امارات دعوت کرد. طحنون، تاکید کرد که این سفر نقطه عطفی برای روابط دو کشور خواهد بود. از سال 2007 تاکنون هیچ رئیس‌جمهوری از ایران به امارات سفر نکرده‌‌است. سفر طحنون به ایران تنها نشانه دیگری است مبنی بر اینکه امارات تصمیم گرفته است دهه سوم این هزاره را با اتخاذ سیاست «مشکل سفر» در قبال رقبا و دشمنان منطقه‌‌ای خود نظیر ایران، ترکیه و قطر آغاز کند. سیاست جدید مستلزم ایجاد پل‌‌های ارتباطی، گسترش تلاش‌‌های دیپلماتیک و میانجی‌‌گری و اجتناب از تمامی تقابل‌‌هایی است که ممکن است مانع تلاش ابوظبی برای تقویت اقتصاد ملی امارات در دوران پس از کووید شود. از آنجایی که امارات متحده عربی دوره پس از جشن طلایی خود را آغاز می‌‌کند و پایه‌‌های استراتژیک 50 سال آینده را پی‌‌ریزی می‌‌کند، به نظر می‌‌رسد که تمرکز بیشتری بر راه‌حل‌‌های دیپلماتیک و قدرت نرم برای تحکیم منافع اقتصادی و مشارکت‌‌های تجاری خود در پیش گرفته است. این رویکرد، در بحبوحه رقابت شدید کشورهای شورای همکاری خلیج فارس (GCC) به ویژه از سوی همسایه و متحد قدرتمند عربستان سعودی رخ می‌‌دهد. در طول قیام‌‌های بهار عربی، امارات به عنوان یک بازیگر منطقه‌‌ای قدرتی از خود نشان داد تا بگوید از مداخله نظامی قوی ابایی ندارد، با این حال، این تصویر با نقشی بسیار ملایم‌‌تر جایگزین می‌‌شود. اما این تغییر به این معنا نیست که امارات از تقویت دستگاه نظامی و امنیتی خود دست برمی‌‌دارد. در واقع، این کشور در حال پیشبرد قرارداد F-35 با ایالات متحده است. هر چند نگرانی‌‌ها در دولت بایدن ممکن است منجر به تعلیق آن شود. امارات همچنین قرارداد 19 میلیارد دلاری با فرانسه برای خرید 80 جنگنده رافائل امضا کرده است. این موضوع سوالاتی را در مورد مسابقه تسلیحاتی در منطقه ایجاد می‌‌کند. سوال این است که تا چه اندازه تمایل ابوظبی برای مداخله نظامی در منطقه کاهش یافته است؟ به ویژه از زمانی که نیویورک‌تایمز گزارش داد امارات، ترکیه و ایران جدیدترین پهپادهای مسلح را به نیروهای ابی احمد نخست‌وزیر اتیوپی تحویل داده‌اند. این حمایت کمک کرد تا مقیاس جنگ در اتیوپی به نفع ابی تغییر کند. اگر این خبر درست باشد می‌‌توان گفت که محاسبات مداخله نظامی در برنامه سیاست خارجی امارات از میان نرفته است.

دیالوگ، جایگزین سیاست‌‌های نیابتی

امارات متحده عربی مدت‌‌هاست که توسعه منطقه‌‌ای و به‌‌ویژه به دلیل داشتن بالقوه سلاح‌‌های هسته‌‌ای ایران را به عنوان یکی از بزرگ‌‌ترین تهدیدها برای امنیت ملی خود می‌‌داند. با این حال، امارات متحده عربی با نزدیک شدن به ایران و ترکیه، رویکرد عمل‌گرایانه‌‌تری را در اجرای سیاست‌‌خارجی خود در راستای تضمین امنیت ملی خود به کار گرفته است. اختلافات بین امارات از یک سو و ایران، ترکیه و قطر از سوی دیگر همچنان قوی است. با این حال، امارات شروع به درک این موضوع کرده است که فقدان گفت‌وگوی دوجانبه سالم با قدرت‌‌های منطقه، پیشرفت به سمت کاهش تنش را بسیار سخت‌‌تر خواهد کرد. این کشور پس از یک دهه درگیری منطقه‌‌ای و سیاست نیابتی، اذعان می‌‌کند که سیاست‌‌های متفاوت بازیگران منطقه‌‌ای نباید مانع همکاری دیپلماتیک شود. شکی نیست که اگر هم ایران و هم امارات رویکرد منطقی‌‌تری داشته باشند، می‌‌توانند روابط تجاری پررونق‌‌تری نسبت به گذشته داشته باشند زیرا انتظار می‌‌رود تجارت بین دو همسایه در چند سال آینده به بالاترین سطح خود برسد. بر اساس آمار رسمی ایران، ارزش تجارت بین دو کشور در پنج‌ماهه نخست سال جاری میلادی (21 مارس تا 22 اوت) به نزدیک به یک‌ونیم میلیارد دلار رسیده است. امارات همچنین چهارمین بازار صادراتی ایران برای تجارت غیرنفتی با ارزش تخمینی دو میلیارد و 900 میلیون دلار است.

روابط با ایران و اسرائیل

دولت امارات در رابطه با برقراری تعادل در روابط خود با ایران و اسرائیل، روی یک طناب سیاسی بسیار محکم عبور می‌‌کند و اگرچه ابوظبی به طور مداوم تاکید می‌‌کند که عادی‌سازی روابطش با اسرائیل نباید به عنوان یک اقدام خصمانه نسبت به ایران تلقی شود، اما سفر طحنون به کاهش برخی از تنش‌‌های احساس شده در ایران به دلیل نزدیک شدن امارات و اسرائیل کمک کرد. اظهارات مقامات ایرانی در رابطه با نتیجه این دیدار حاکی از سطح بالایی از آرامش بود. علی باقری‌کنی، معاون وزیر امور خارجه ایران که به عنوان مذاکره‌‌کننده ارشد هسته‌‌ای ایران نیز فعالیت می‌‌کند، گفت که ایران و امارات توافق کرده‌‌اند فصل جدیدی را در روابط خود آغاز کنند. اگرچه ممکن است به نظر برسد ایران با اکراه خود را با توافق عادی‌‌سازی امارات و اسرائیل تطبیق می‌‌دهد، اما تهران کاملاً آگاه است که این توافق شامل یک سیاست حاصل جمع صفر برای ایران و امارات نیست. سیاست‌‌گذاران ایرانی متوجه هستند که عادی‌‌سازی روابط امارات و اسرائیل نباید برای روابط تهران با امارات مضر تلقی شود، همانطور که گفت‌‌وگوی ایران با امارات بر دستاوردهای استراتژیک ابوظبی به دلیل عادی‌‌سازی با تل‌‌آویو تأثیری نمی‌‌گذارد.

تغییر مداوم ژئوپلیتیک

از منظر نیاز به اولویت‌‌دادن به رونق اقتصادی و درک فزاینده‌‌ای که به صورت جمعی درباره نگرانی‌‌های امنیتی مشترک به وجود آمده، یک چشم‌انداز جدید و عملگرایانه سیاسی در حال ظهور است و یک دهه رویکردهای تقابلی و دوقطبی شدن بیش از حد سیاست را آرام‌آرام کنار می‌‌گذارد. با این حال، هرگونه تغییر در واقعیت ژئوپلیتیکی خاورمیانه به تمایل ایران برای اعتماد به همکاری با بازیگران منطقه‌‌ای، به جای تکیه صرف بر بازیگران بین‌‌المللی برای تعیین سهم نفوذ خود در منطقه، یک تغییر کاملا مشروط است. توجه به این نکته ضروری است که آنچه توافق هسته‌‌ای 2015 ایران را از مسیر خارج کرد، تنها خروج آمریکا در سال 2017 نبود، بلکه و شاید مهمتر از آن، نارضایتی منطقه‌‌ای از نتایج مورد انتظار این توافق بود. ایران به نوبه خود از آخرین سفر مکرون رئیس‌جمهور فرانسه به امارات و توافق خرید جنگنده‌‌های رافائل از سوی امارات انتقاد کرد. علاوه بر این، در 21 دسامبر 2021، در بحبوحه تشدید تنش‌‌های ایران با ایالات‌متحده و اسرائیل بر سر برنامه‌‌های احتمالی اسرائیل برای هدف قرار دادن سایت‌‌های هسته‌‌ای در ایران، سپاه پاسداران ایران در جریان مانورهای نظامی در خلیج فارس، موشک‌‌های بالستیک و کروز پرتاب کرد. این نشان می‌‌دهد که تلاش امارات برای حل معضل روابط خود با ایران از یک سو و بالانس روابطش با اسرائیل و آمریکا از سوی دیگر، آسان نیست.

تجربه قبلی

سفر طحنون نشان‌دهنده تعادل ظریفی است که ابوظبی در تلاش است با ایران برقرار کند تا از تکرار اختلافاتی که روابط آنها را در دهه پرتلاطم گذشته متشنج کرد و باعث نگرانی شدید امارات متحده عربی شد، جلوگیری کند. انور قرقاش، مشاور دیپلماتیک رئیس امارات متحده عربی، در سخنرانی در موسسه بروکینگز در فوریه 2021، به صراحت اعلام کرد که «ما [امارات متحده عربی] به غیر از دیپلماسی، هیچ گزینه‌‌ای در قبال ایران نمی‌‌بینیم». او توضیح داد که «حتی در دوران فشار حداکثری [در دوران دونالد ترامپ]، از طریق اروپایی‌‌ها درباره لزوم دیپلماسی و تنش‌‌زدایی پیام [به ایران] فرستادیم». قرقاش در پاسخ به سوالی درباره اظهارات مقامات اسرائیلی مبنی بر وجود گزینه نظامی در قبال ایران، آن را «بسیار خطرناک» خواند. سفر طحنون همچنین گواهی بر سابقه طولانی احتیاط امارات و تجربه اجتناب از رویارویی با ایران، حتی در میانه بحران‌‌های منطقه‌‌ای است. به عنوان مثال، در سال 2016، زمانی که عربستان سعودی پس از حمله به سفارت این کشور در تهران و کنسولگری این کشور در مشهد در اعتراض به اعدام شیخ النمر، روحانی برجسته شیعه در این کشور، اعلام کرد که روابطش با تهران را قطع خواهد کرد، ابوظبی، رویکرد محتاطانه‌‌تری اتخاذ کرد. امارات سفیر خود را از تهران فراخواند و حضور دیپلماتیک خود را به سطح کاردار کاهش داد و از قطع روابط با ایران اجتناب کرد. علاوه بر این، دولت امارات در نوامبر 2020 ترور دانشمند ارشد هسته‌‌ای ایران، محسن فخری‌زاده را یک جنایت شنیع توصیف کرده و آن را محکوم کرد و خواستار خویشتن‌‌داری برای جلوگیری از سقوط بیشتر منطقه به سمت بی‌‌ثباتی شد. تغییر موضع اماراتی‌‌ها، همانطور که در سفر طحنون بن‌زاید به ایران نمایان شد، بر این تجربیات قبلی و توانایی امارات متحده عربی برای قطع نکردن کانال‌‌های ارتباطی، حتی در شرایط دشوار منطقه‌‌ای و ایجاد توازن در روابط با بازیگران متخاصم منطقه مانند اسرائیل و ایران استوار است. محمد مالو تحلیلگر بنیاد کارنگی ترجمه: آریا صدیقی