دوستی با چاشنی بی‏‌اعتمادی

بررسی منافع و چالش‌های روابط ایران و روسیه

روسیه برای مدت‌‌ها سیاست محتاطانه‌‌ای را در قبال ایران دنبال می‌‌کرد، اما تحریم‌‌های اخیر غرب علیه مسکو، انگیزه همکاری گسترده‌‌تری برای کرملین ایجاد کرده است. مسکو تا حدی می‌‌تواند از نحوه مواجهه تهران با تحریم‌‌‌‌ها، درس‌‌هایی بیاموزد. محدودیت‌‌ها در بخش‌‌های بانکی و صنعتی ایران مشابه محدودیت‌‌هایی است که در مورد روسیه اعمال می‌‌شود. بنابراین ممکن است مسکو در حالی که راهکارهای خود را عملی می‌‌کند، نیم‌نگاهی هم به کمک ایران داشته باشد. مسکو به دنبال شریکی است که بتواند کالاهای غیرقابل دسترس را برایش تهیه کند و برخی از محصولات ساخت روسیه را که اکنون فاقد بازار هستند، خریداری کند. ایران توانسته تا حدودی این دو نیاز روسیه را برطرف کند. به عنوان مثال، در اوایل بهار، زمانی که اتحادیه اروپا واردات فولاد و تعدادی از فلزات دیگر از روسیه را محدود کرد، ایران بلافاصله تمایل خود را برای واردات روی و آلومینیوم و خرید فولاد از روسیه، در ازای خرید قطعات خودرو و توربین‌‌های گازی از سوی روسیه ابراز کرد. ایران همچنین اعلام کرد که ممکن است پس از تبدیل شدن به دومین خریدار بزرگ غلات در سال کشاورزی پیش رو، غلات بیشتری از روسیه وارد کند. در مردادماه، ایران با تامین قطعات هواپیما برای مسکو و نگهداری و تعمیر هواپیماهای روسی موافقت کرد. روسیه احتمالاً به واحدهای کنترل الکترونیکی و ایربک‌‌های ساخت ایران علاقه‌‌مند است. با توجه به مشارکت ایران در سیستم پرداخت MIR روسیه، به زودی تراکنش‌‌هایی مالی میان ایران و روسیه افزایش خواهد یافت. در بخش انرژی نیز دو طرف منافع مشترکی دارند. مردادماه امسال، گازپروم روسیه و شرکت ملی نفت ایران، یادداشت تفاهمی در مورد پروژه‌‌های نفت و گاز به ارزش 40 میلیارد دلار امضا کردند. شرکت‌‌های روسی همچنین موافقت کرده‌‌اند که برای پروژه‌‌های نفت و گاز ایران سرمایه‌‌گذاری و فناوری ارائه دهند یا به عنوان پیمانکار مشارکت داشته باشند. کرملین بر این باور است که در صورت اعمال تحریم‌‌های سخت‌‌تر و چنانچه کشورهای اروپایی، انرژی مورد نیاز خود را از تامین‌‌کنندگان دیگر خریداری کنند، چنین تفاهمی ممکن است خسارات روسیه را جبران کند. مزیت دیگر این همکاری این است که حتی اگر تحریم‌‌های غرب علیه ایران برداشته شود و سرمایه‌‌گذاران اروپایی دوباره وارد بازار ایران شوند، روسیه از قبل خود را به عنوان یک شریک کلیدی برای صنعت انرژی ایران تثبیت کرده است و شرکت‌‌های روسی قادر خواهند بود که به شدت با شرکت‌‌های اروپایی رقابت کنند. هدف دیگر روسیه، بخش فناوری اطلاعات ایران است. روسیه در حوزه آی‌تی نسبتاً توسعه‌یافته است، اما به تخصص بیشتری در زمینه امنیت فناوری نیاز دارد؛ به ویژه اینکه حملات سایبری به زیرساخت‌‌های حیاتی روسیه افزایش یافته است. با توجه به اینکه ایران از سال 2010 هدف حملات سایبری متعددی قرار گرفته است، تجربه‌‌هایی در این زمینه دارد. ایران از زمان حمله استاکس‌نت به تاسیسات هسته‌‌ای‌‌اش در سال 2010، سرمایه‌‌گذاری زیادی در این زمینه انجام داده است. این فرصت خوبی برای روسیه محسوب می‌‌شود، زیرا کمپین نظامی این کشور در اوکراین به طور فزاینده‌‌ای در حال تبدیل شدن به یک جنگ سایبری است. در شش ماه گذشته، تعداد حملات سایبری به زیرساخت‌‌های حیاتی روسیه 50 درصد و به صنایع انرژی و مالی 70درصد نسبت به مدت مشابه سال گذشته افزایش یافته است. تعداد نشت داده‌‌ها نیز تقریباً 50درصد افزایش یافته است. روسیه همچنین فرصت‌‌های زیادی برای دستیابی به بازارهای جدید در ایران دارد. در واقع، کریدور حمل‌‌ونقل بین‌‌المللی شمال-جنوب که روسیه را از طریق ایران به هند متصل می‌‌کند و کانال سوئز و دریاهایی را که ناتو در آنها حضور دارد دور می‌‌زند، در حال حاضر، در حال اجراست. این کریدور در حال تبدیل شدن به یکی از مسیرهای اصلی برای تحویل کالا از بمبئی به سن‌پترزبورگ است. این کریدورشامل حمل‌و‌نقل دریایی، رودخانه‌‌ای و ریلی است و موجب می‌‌شود، زمان مورد نیاز برای تحویل و دریافت کالا بین هند و روسیه به نصف کاهش یابد. اهمیت این کریدور زمانی بهتر مشخص می‌‌شود که بدانیم زمان عبور از مسیر سنتی، یعنی از طریق کانال سوئز بین 30 تا 45 روز طول می‌کشد، درحالی‌که با استفاده از کریدور جدید این زمان فقط 15 تا 24 روز است.

چالش‌‌های روابط دو کشور

با وجود فرصت‌‌های بالقوه، روابط روسیه و ایران آنقدر که به نظر می‌‌رسد نزدیک نیست. عوامل متعددی وجود دارند که باعث می‌‌شوند تلاش برای تقویت روابط بین دو کشور پیچیده شود. دو کشور به لحاظ استراتژیک در مناطق اطراف خود، دارای منافع متضاد هستند. این مناطق عبارتند از قفقاز جنوبی، آسیای مرکزی، خزر و خاورمیانه. مدت‌هاست که همه این مناطق، سکوی پرشی برای رویارویی بین قدرت‌‌های منطقه‌‌ای بوده‌‌اند. به عنوان مثال، دو کشور در دریای خزر رقیب هم هستند و اگرچه کنوانسیون سال 2018 در مورد وضعیت حقوقی دریای خزر تشکیل شد، اما ایران تنها کشور از پنج کشوری است که در ابتدا این قرارداد را امضا کرد، ولی هنوز آن را تصویب نکرده است. علاوه بر این، ایران در حال تلاش برای احیای برجام است و روسیه از اتحاد با کشوری که می‌‌تواند رقیبی برای خریداران انرژی، آن‌هم در زمانی باشد که صادرات انرژی مسکو هدف تحریم‌‌ها است، بسیار احتیاط می‌‌کند. اگر روابط ایران با غرب بهبود یابد، مسکو در معرض خطر از دست دادن اهرم فشار در بازار انرژی قرار می‌‌گیرد، زیرا ایران می‌‌تواند در میان‌مدت و درازمدت، جایگزینی برای کشورهای اروپایی شود که می‌‌خواهند از خرید سوخت از روسیه اجتناب کنند. در صورت ادامه جنگ در اوکراین، این فاکتور و اهرم روسیه علیه اروپا کُند می‌‌شود و در درازمدت، در صورتی که ایران بتواند اقتصاد باثبات‌‌تری ایجاد کند و دیگر نیازی به همکاری یا حمایت روسیه نداشته باشد، میزان نفوذ روسیه در اروپا کاهش خواهد یافت. مذاکرات برای احیای توافق هسته‌‌ای در زمانی نامناسب برای مسکو از سر گرفته شده است. روسیه که یکی از امضاکنندگان برجام است، اکنون خود را در وضعیتی مخاطره‌‌آمیز می‌‌بیند، چراکه از یک‌سو نمی‌‌تواند برجام را رها کند و خطر آسیب رساندن به روابط خود با ایران را به جان بخرد و از سوی دیگر نمی‌‌تواند اجازه دهد درهای ایران به روی سرمایه‌‌گذاری غرب به ویژه در صنعت انرژی باز شود. اگر توافقی حاصل شود، این احتمال وجود دارد که ایران صادرات نفت به غرب را از سر بگیرد و این صادرات یک میلیون بشکه نفت اضافی در روز را به بازار‌‌های جهانی تزریق خواهد کرد و به کاهش قیمت نفت کمک می‌‌کند. کرملین به دنبال این است که ایران را متقاعد کند اروپا و آمریکا در نهایت به امضای توافق تن در خواهند داد. بنابراین نیازی نیست که ایران برای امضای توافق عجله کند. سرگئی‌لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه، اخیرا گفته است که این توافق باید به شرایط اولیه خود بازگردد و امیدوار است که ایرانی‌‌ها اصلاحاتی را در متن پیشنهاد کنند. از این سخن لاوروف می‌‌توان اینطور برداشت کرد که روس‌‌ها بدشان نمی‌‌آید که ایران با مطرح کردن اصلاحات جدید در متن، روند مذاکرات را طولانی‌‌تر کند. از منظر واقع‌‌گرایی کاملا درست است که منافع اقتصادی روسیه و ایران در حال حاضر در مقایسه با قبل از شروع جنگ اوکراین، بیشتر همپوشانی دارد. ایران، روسیه را بازاری امیدوارکننده برای کالاهای تولیدی خود می‌‌بیند و روسیه، ایران را منبع تجهیزات و محصولات خام مورد نیاز صنایع خود می‌‌داند. برای مسکو، همکاری با ایران و مشارکت در پروژه‌‌های مشترک می‌‌تواند مزایای سیاسی نیز داشته باشد و احتمالاً منجر به گسترش نفوذ مسکو در خاورمیانه شود. در شرایط فعلی، رابطه روسیه با ایران، یک رابطه دوجانبه و سودمند است. اما سطح اعتماد بین دو کشور همچنان پایین است و در درازمدت، منافع طرفین به شکل اجتناب‌‌ناپذیری در تضاد با هم قرار خواهد گرفت.