برجام پلن B ندارد

گفت‌وگو با احمد وخشیته استادیار علوم سیاسی

کشورهای اروپایی در حالی اقدام به انتشار بیانیه کرده‌اند که پیش از این، پایان مذاکرات را از نظر خودشان اعلام کرده بودند و دخالتی در مذاکرات اخیر که بین ایران و آمریکا و با میانجی‌گری اتحادیه اروپا در جریان است نداشتند. برخی تحلیل‌گران بر این باورند که بیانیه اروپایی‌‌ها تاثیر چندانی بر روند مذاکره نخواهد گذاشت، اما شواهدی وجود دارد که نشان می‌‌دهد احیای برجام دست‌کم نسبت به دو هفته پیش، دور از دسترس‌تر شده است. روزنامه هم‌میهن برای روشن شدن ابعاد موضوع و پیش‌‌بینی آینده توافق با احمد وخشیته، استادیار علوم سیاسی دانشگاه دوستی ملل روسیه گفت‌وگو کرده است. وخشیته معتقد است ایران متوجه نیاز مبرم آمریکا به احیای برجام است و سعی می‌‌کند تا می‌‌تواند وقت بخرد تا امتیازات بیشتری از طرف مقابل بگیرد، اما فهم درستی از زمان و دیپلماسی ندارد. چرا اروپا در این شرایط اقدام به صدور بیانیه ‌ ‌ای این ‌ چنین ناامیدکننده کرده است؟ به نظر می ‌ ‌رسد ایران از این بیانیه تعجب کرده و انتظارش را نداشته است. به نظرم برخی رفتارهای طرفین به گونه‌‌ای به‌هم وابسته است. اساسا متغیرهای متعددی در حال حاضر بر مذاکرات تاثیرگذار است. انتخابات کنگره در آمریکا، انتخابات نخست‌وزیری در اسرائیل هر کدام بر روند کار تاثیر گذاشته‌اند. در این مقطع متغیرهایی بر برجام غلبه کرده که مهمترین آن جلسه شورای حکام آژانس است. نقدی که به رویکرد می‌‌شود وارد کرد این است که چرا هنوز ایران درباره منشأ ذرات اورانیومی که در این سه سایت یافت شده پاسخ نداده است. اگر به بیانیه سه کشور اروپایی نگاه کنید، می‌‌بینید که گفته‌‌اند از آوریل 2021 با حسن‌نیت شروع کردیم و در سپتامبر 2022 هیچ اتفاقی نیفتاده، جز اینکه ایران وقت خریده است. خرید وقت برای ایران چه نفعی دارد؟ با توجه به اینکه می ‌ دانیم ممکن است در انتخابات کنگره ترکیب مجلس آمریکا به نفع جمهوری ‌ خواهان ضدبرجام تغییر کند و از طرفی زمستان هم در اروپا نزدیک است و ایران شانس عقد یک قرارداد گازی با اروپا را هم از دست خواهد داد. چراکه اروپایی ‌ ‌ها تا آن موقع آلترناتیوهایی برای تامین انرژی ‌ شان پیدا خواهندکرد؟ قبل از هرچیز باید بگویم در طلایی‌‌ترین حالت هم امضای توافق بعد از نوامبر انجام می‌‌شد. به این خاطر که اگر قرار باشد این امضا انجام شود، تاثیر منفی بر آرای دموکرات‌‌ها می‌‌‌گذاشت. دموکرات‌‌ها از همین بیانیه هم در انتخابات پیش‌رو استفاده می‌‌کنند که امتیاز بگیرند. موضوع بعدی هم مساله انرژی است. ما باید براساس واقعیت صحبت کنیم. ایرانی که خودش به خاطر سوءمدیریت‌‌های داخلی، کمبود گاز دارد، چطور ممکن است صادرات گاز انجام دهد؟ صادرات گاز یک موضوع پیچیده است. به پروژه نورد استریم دو نگاه کنید که بین یک غول گازی دنیا یعنی روسیه و یک غول صنعتی دنیا یعنی آلمان منعقد شد. این پروژه بعد از هشت سال در سال 2022 تمام شده است. ایرانی که یک پروژه ساده را بیش از سه دهه است، هنوز افتتاح نکرده، چطور قرار است چنین پروژه‌‌ای را کلید بزند؟ اینکه بعضی‌‌ها در ایران جوگیر شده‌اند و از زمستان اروپا حرف می‌‌زنند، عجیب است. ایران از گذر زمان چه چیزی به ‌ دست می ‌ ‌آورد؟ این سوالی است که برای همه مطرح است. ایران سال گذشته در دور پنجم و ششم مذاکرات در اوایل تابستان می‌توانست برجام را احیا کند. این را هم نماینده آمریکا گفت هم اولیانوف. اولیانوف نماینده روسیه در وین گفت دود سفید از مذاکرات بلند شده است. همه انتظار داشتند توافق صورت بگیرد اما جمهوری اسلامی تصمیم داشت بگوید دولت روحانی نتوانست دستاوردی داشته باشد و همه این دستاوردها را به دولت بعد موکول کرد. اما در روابط بین‌الملل همه‌چیز آن‌طور که فکر می‌کنیم پیش نمی‌‌رود و همیشه متغیر‌‌های جدیدی وارد بازی می‌‌شود، از جمله اینکه پاییز موضوع بحران اوکراین به وجود آمد. اسرائیلی‌‌ها می‌گویند هر ماه احیای برجام، میلیاردها دلار برای ایران آورده دارد؛ نتیجه‌‌اش این است که از سال گذشته که ایران تعلل کرده، میزان قابل توجهی درآمد را از دست داده و خود این مساله، عدم احیای برجام را برای ایران غیرعقلانی می‌‌کند. من فکر می‌کنم برای پاسخ به این سوال باید در مورد دولت آقای رئیسی و تیم مذاکره‌کننده این دولت یعنی آقای باقری‌کنی و آقای امیرعبداللهیان صحبت کنیم. به عقیده من اینها از یک‌سری موضوعات رنج می‌‌برند. همین موضوع سبب شده رویکرد مذاکره برای مذاکره را در پیش بگیرند. ایران باید در مورد پادمان پاسخ می‌‌داد و مشخص می‌‌کرد اورانیوم پیداشده در این سایت‌‌ها از کجا آمده. حتی می‌‌توانست بگوید خرابکاری است یا بگوید کار خودمان است، اما آن را تعطیل می‌‌کنیم و به این ترتیب امتیازی می‌‌گرفت. یک دلیل اصلی تعلل ایران در رسیدن به توافق، عدم اعتمادبه‌نفس کافی در این تیم مذاکره‌کننده است. دلیل مهمتر این است که تیم مذاکره‌کننده فهمی نسبت به مقوله زمان ندارد. مثل یک بستنی‌فروشی است که از آخر زمستان قیمت بستنی را دائما بالا می‌‌برد به این امید که هوا گرم می‌‌شود و مردم بستنی می‌‌خواهند اما به این فکر نمی‌‌کند که وقتی هوا گرم می‌‌شود، بستنی‌‌های خودش هم آب می‌‌شوند. ما یک وضعیت برد-برد در دور ششم داشتیم که هدر دادیم. این دولت روی آمال و ایدئولوژی استوار است نه واقع‌گرایی. به نظر می ‌ ‌رسید طرفین مذاکره به توافقی درباره حل مساله پادمان دست پیدا کرده ‌ اند و قرار شده به برجام برگردند و سپس مشکل ‌ شان را با آژانس حل کنند. چرا دوباره مساله پادمان به بحران تبدیل شد؟ سه کشور اروپایی در بیانیه به موضع ایران در خصوص پادمان و مختومه اعلام شدن پرونده ایران ذیل بازگشت به برجام اشاره کرده ‌ اند. سه کشور اروپایی می‌‌گفتند ایران پاسخ بدهد ما کمک می‌کنیم و به آژانس فشار سیاسی می‌‌آوریم که این غائله را ختم کند. این یعنی بالاخره یک اورانیومی پیدا شده، ایران باید بگوید از کجاست. ذیل همین توضیحات و اعتماد‌سازی‌‌های ایران در آژانس اعمال نفوذ می‌کنیم و موضوع را می‌بندیم که برجام هم احیا شود. ایران توضیحی نداد. در همین بیانیه تروئیکای اروپایی گفته ما از آوریل 2021 با حسن‌نیت وارد شدیم، اما ایران به گسترش برنامه هسته‌ای‌اش ادامه داد و حالا سه ماه از اجلاس قبلی شورای حکام گذشته. ایران یک خطای محاسباتی داشت و فکر می‌کرد جنگ اوکراین که راه بیفتد، اروپایی‌‌ها خیلی به برجام نیاز خواهند داشت. بله آمریکا واقعا به برجام نیاز دارد. برای آمریکا یک تهدید اصلی وجود دارد که چین است؛ برای اینکه این تهدید را مهار کند سه منطقه را باید مهار می‌کرد؛ یکی افغانستان بود که با روی کار آوردن طالبان مهار شد. یکی روسیه بود که با جنگ روسیه در اوکراین، عملا این کشور در اروپا منزوی و مهار شد و دیگری جنگ هسته‌‌ای در خارومیانه است که با برجام مهار می‌شد و ایران هم این را خوب می‌فهمد ولی شرایط را سخت کرده که امتیاز زیادی بگیرد. همین باعث شده اروپایی‌‌ها عقب‌نشینی کنند. خیلی مهم است ببینیم آژانس در نشست شورای حکام چه تصمیمی می‌‌گیرد. من فکر می‌کنم بیانیه اروپایی‌‌ها به این معنی نیست که بگوییم همه چیز خراب شده است، چون همه طرف‌‌ها به برجام نیاز دارند. اما اگر برجام خراب شود بازنده اصلی ایران است، چون هیچ پلن B وجود ندارد. روس‌‌ها به صراحت گفته‌‌اند هیچ پلن B وجود ندارد. ایران ادعا می‌‌کند پلن B دارد، اما باید از آقای امیرعبداللهیان پرسید پلن B چیست. نقش روسیه در به تاخیر افتادن احیای برجام چیست؟ دست ‌ کم در یک مقطعی اینطور به نظر می ‌ ‌آمد که روسیه در حال سنگ ‌ اندازی در فرآیند بازگشت به برجام است. چرا با توجه به فرسایشی شدن جنگ اوکراین باید انتظار داشته باشیم موضع روسیه تغییر کرده باشد؟ اتفاقاتی که الان در جریان است، در سال 2014 هم مشابه آن رخ داده بود. الان بحران اوکراین است، آن موقع هم موضوع الحاق کریمه به روسیه مطرح شد که تنش زیادی بین روسیه آمریکا و اروپا ایجاد کرد. آقای کرینسیون که مشاور جان‌کری بود و نویسنده کتاب کابوس‌‌های هسته‌‌ای، یک ماه پیش در مصاحبه‌‌ای گفت در سال 2014 روابط ما با روس‌‌ها به خاطر بحران کریمه خیلی دشوار و تیره بود، اما برخلاف چیزی که فکر می‌‌کردیم روس‌‌ها خیلی در موضوع برجام به ما کمک کردند. روسیه و آمریکا ممکن است در خیلی موضوعات اختلاف داشته باشند اما در مهار بلندپروازی‌‌های هسته‌‌ای ایران با هم اتفاق‌نظر دارند. در مورد موضوع تضمین گرفتن روسیه در آمریکا که در یک مقطع مذاکرات را متوقف کرد یک‌خورده شیطنت رسانه‌‌ای از کسانی که ضدروسیه هستند اتفاق افتاد. روس‌‌ها خواستند تضمین بگیرند که تحریم‌‌ها مشمول آنها نشود، چون برای احیای برجام خیلی تلاش کرده‌اند؛ موضوع اصلی هم مساله ساخت نیروگاه دوم بوشهر بود. آمریکایی‌‌ها هم این تضمین را دادند. در نتیجه این گزاره را که روس‌‌ها در روند مذاکرات وقفه انداخته‌اند را رد می‌‌کنم. چون روس‌‌ها فقط با ایران که کار نمی‌کنند؛ روس‌‌ها با عربستان، اسرائیل، امارات و ترکیه هم کار می‌کنند. اگر قرار باشد نظم منطقه به‌هم‌بخورد می‌تواند منافع روس‌‌ها را تحت‌الشعاع قرار دهد. من فکر می‌کنم روس‌‌ها نقش پلیس خوب را در مذاکره دارند و آمریکایی‌‌ها نقش پلیس بد. هر دو در پی کنترل برنامه هسته‌‌ای ایران هستند. روس‌‌ها ایجابی این کار را می‌‌کنند. وقتی آقای قالیباف می‌خواست از ان‌پی‌تی خارج شود، روسیه گفت این رفتار غیرسازنده است. آمریکایی‌‌ها همین حرف را با اعمال فشار می‌‌زدند. اگر عطف به صحبت‌‌های اولیانوف در ماه آگوست تحلیل کنیم، او گفت احیای برجام تنها راه معقول و موثر است. روسیه به صراحت گفته پلن B نداریم.