بایکونور بزرگترین پایگاه فضایی جهان

ماهواره خیام از پایگاه فضایی قزاقستان پرتاب شد

بایکونور از سال‌های 1960 تا 1980 مرکز اصلی برنامه‌های بلندپروازانه شوروی سابق بود و دارای مجهزترین تاسیسات پرتاب فضاپیماهای با خدمه و بدون خدمه. این پایگاه و شهرک‌های اطرافش اواسط دهه 50 میلادی به عنوان مرکز پرتاب موشک‌های دوربرد ساخته شد که بعدها با اضافه شدن تاسیسات پرواز فضایی گسترش پیدا کرد. چندین پرواز تاریخی از این پایگاه انجام شده است: پرتاب اسپوتنیک اولین ماهواره فضایی در سال 1957. اولین پرواز مداری با خدمه در سال 1961 که یوری گاگارین، اولین فضانورد تاریخ را به فضا پرتاب کرد. ولنتینا ترشکووا نیز اولین زنی بود که سال 1963 از این پایگاه به فضا رفت. این پایگاه سال 1966 آنقدر توسعه پیدا کرد که مختصات شهری و نام لنینسک را به خود گرفت. در واقع تمام ماموریت‌های فضایی با خدمه روسیه از بایکونور پرتاب می‌شوند. ماموریت نظارت بر زمین‌ایستا، ماه، کره زمین و اقیانوس نیز از همین پایگاه انجام می‌شود. بایکونور همچنین تنها سایت مجهز به پرتاب‌گر‌های ماهواره‌های پروتون است. بایکونور تا سال 1991 و زمان فروپاشی اتحادیه شوروی، پایگاه این کشور باقی ماند و پس از آن به قزاقستان تعلق گرفت. اولین فضاپیمای حامل یک زن،‌ یک مرد و یک سگ از همین پایگاه انجام شد. در زمان شوروی سابق، از اسم و مختصات یک شهر معدنی کوچک به نام بایکونور برای توصیف این مجموعه فضایی استفاده شده بود تا محل دقیق این پایگاه مشخص نشود. اما سال 1957 هواپیمای جاسوسی U-2 آمریکایی محل این پایگاه را کشف کرد. این پایگاه فضایی توسعه‌یافته در 322 کیلومتری جنوب غربی شهر معدنی بایکونور و در نزدیکی شهر تیوراتم قرار گرفته است. پایگاه فضایی بایکونور در جمهوری قزاقستان در منطقه‌ای نیمه‌خشک قرار گرفته. در 2100 کیلومتری جنوب شرقی مسکو پایتخت روسیه. میانگین دما در این منطقه 13 درجه سانتی‌گراد است اما در زمستان به منفی 40درجه و در تابستان به 45درجه بالای صفر می‌رسد. مجموعه‌ای بسیار عظیم که رفته‌رفته به شهری بزرگ تبدیل شد. جمعیت این منطقه در اوج سال‌های 1980 به 150هزار نفر می‌رسید و 52 سایت پرتاب، 34 آزمایشگاه علمی و 10 کارخانه داشت. درآن زمان این پایگاه، سیستم کشاورزی مخصوص به خود را داشت و 6 شهرک را در دل خود جای داده بود. داخل این مجموعه، سالن‌های سینما و یکی از بهترین بیمارستان‌های اتحادیه شوروی، 13 مدرسه، مدرسه موسیقی و حتی دریاچه مصنوعی قرار داشت. براساس داده‌های رسمی وب‌سایت فضانوردی روسیه، در اوایل سال‌های 1990، پایگاه بایکونور به 11 ساختمان مونتاژ، 9 مجموعه پرتاب با 15 سکوی پرتاب مجهز بود. بایکونور امروزی بیشتر به منظور پرتاب فضاپیماهای تجاری و ارسال تجهیزات و انسان به پایگاه فضایی بین‌المللی یا ISS مورد استفاده قرار می‌گیرد.‌ بیشتر کارمندان بایکونور روس هستند. دولت قزاقستان تا پایان سال 2011 ارزش سازه بایکونور را 3 میلیارد و 400 میلیون دلار تخمین زده بود. قزاقستان، مقصد گردشگری کمتر شناخته‌شده‌ای برای ما به شمار می‌رود و به نظر می‌رسد باید نگاه ویژه‌ای به آن داشته باشیم. بایکونور، در مساحتی به وسعت ۱۲۵۰ کیلومتر مربع قرار گرفته که به اندازه نیمی از مساحت کشور بلژیک در قاره سبز را شامل می‌شود. گفته شده که بزرگترین مراکز فضایی جهان، حتی یک‌چهارم امکانات و تجهیزات بایکونور را در اختیار ندارند. این مرکز شامل ده‌ها سکوی پرتاب و امکانات آزمایش‌های زمینی، انبار نگهداری قطعات و انواع سامانه و پیشران‌های مایع و جامد است. شهر بایکونور، در حدود ۳۲۰ کیلومتری شمال شرقی مرکز بایکونور قرار گرفته و هیچ ارتباطی با خود مرکز ندارد. تنها هیات شوروی در ابتدای تاسیس این مرکز، به خاطر مسائل امنیتی و انحراف اذهان، نام این شهر کوچک را برای استقرار پایگاه پرتاب موشک انتخاب کرد. سالیانه حدود ۲۵ تا ۵۰ پرتاب فضایی از این مرکز صورت می‌گیرد. مرکز فضایی بایکونور، بخش عمده‌‌ای از تاریخ علم و فناوری بشر محسوب می‌شود. پرتاب اولین ماهواره، سفر اولین انسان به فضا، سفر اولین زن به فضا، اولین کاوش‌های ماه، سفر اولین گروه از انسان‌‌ها به فضا و صدها رکورد تاریخی دیگر در این مکان ثبت شده است. این ایستگاه، اکنون با حمایت‌های دولت قزاقستان تا سال ۲۰۵۰ میلادی همراه شده است و توسط نیروی هوافضای روسیه و سازمان فضایی فدرالRoscosmos اداره می‌شود. سازمان فضایی فدرال روسیه (Roscosmos State Corporation) در سال ۱۹۹۲ میلادی به عنوان میراث‌دار برنامه‌های فضایی شوروی تاسیس شد. این سازمان که با نام روسکاسموس هم شناخته می‌شود، فعالیتش را پس از فروپاشی اتحادیه جماهیر شوروی آغاز کرد. مرکز اصلی کنترل پروازهای فضایی در نزدیکی شهر کورولف قرار دارد. مرکز آموزش فضانوردان نیز در شهر استار ستی واقع شده است. امکانات پرواز به فضا در پایگاه فضایی بایکونور قزاقستان و پایگاه فضایی پلستیک در شمال روسیه که در ابتدا برای پروازهای بدون سرنشین نظامی اختصاص داده شده بود، قرار دارد. ژنرال آلک استاینگو از سال ۲۰۱۳ میلادی تاکنون، ریاست ایستگاه فضایی بایکونور قزاقستان را بر عهده گرفته است. یکی از دلایلی که سبب شد این مجموعه شکل بگیرد، عدم تمرکز فعالیت‌های مدیریتی در ساختار سازمان هوافضای روسیه بود. تعدد مراکز تصمیم‌گیری اختصاص بودجه و هدایت فعالیت‌های فضایی- نظامی و غیرنظامی باعث شد که در برابر فعالیت‌های ایالات متحده چالش به وجود بیاید. پس از فروپاشی شوروی، این سازمان با فرمان بوریس یلتسین، رئیس‌جمهور بیمار روسیه که بعدها جای خود را به نخست‌وزیرش (ولادیمیر پوتین) داد، تاسیس شد و اولین رئیس آن یوری کویتو بود. تجهیزات مختلف پایگاه فضایی بایکونور، اجازه پرواز سفینه‌های فضایی حامل انسان یا غیر را می‌دهد. بنابراین فضاپیماهای مختلف روسی از جمله سایوز، پروتون و زنیت، قابلیت بهره‌گیری از آن را دارند. نکته جالب آن است که ایستگاه فضایی بایکونور، نقشی انکارناپذیر در پشتیبانی از ایستگاه فضایی بین‌المللی دارد که اکنون با کمک‌های میلیون دلاری کشورهای مختلف دنیا نگهداری می‌شود. قزاقستان و روسیه در دسامبر سال ۲۰۰۴ میلادی، قراردادی موسوم به بایترک ۵ را به امضا رساندند که طی آن، پروژه همکاری مشترک فضایی در دستور کار قرار گرفت و سهم هر یک نیز، ۵۰ درصد است. ساختمان مجموعه فضایی بایترک، بخش اصلی پروژه بوده و مجموعه جدید جهت فرستادن موشک‌های جدید روسیه به نام «Angara» طراحی شد. قرار بود در سال ۲۰۰۹ میلادی نخستین پرواز موشک آنگارا به زیر مدار صورت بگیرد. فروردین ۹۵ بود که در جریان سفر نور سلطان نظربایف، رئیس‌جمهور قزاقستان به تهران، قرارداد همکاری علم و فناوری بین ایران و قزاقستان امضا شد. همکاری دو کشور در حوزه هوافضا شامل استفاده از زیرساخت‌ها و پایگاه‌های فضایی و تبادل تجربیات در حوزه پرتاب‌ ماهواره بین وزارت توسعه و سرمایه‌گذاری قزاقستان و مرکز ملی فضایی معاونت علمی و فناوری خواهد بود.