اوکراین و فصل داغ روابط مسکو و تهران

جنگ اوکراین موجب نزدیکی اقتصادی-نظامی ایران و روسیه شده است

جنگ روسیه علیه اوکراین به موازات تلاش برای احیای بالقوه برنامه جامع اقدام مشترک (برجام)، روابط بین تهران و مسکو را بیش از گذشته اهمیت بخشیده است. در یک دهه گذشته، تشدید تحریم‌‌های غرب علیه ایران و خصومت بین این کشور و ایالات متحده، تهران را بر آن داشته تا روابط عمیق‌‌تر سیاسی، اقتصادی و امنیتی با مسکو را دنبال کند. روسیه با دیدگاه ایران در مورد نظم جهانی چندقطبی که نقش ایالات متحده در آن کاهش یافته است، هم‌نظر است. تابستان امسال، دیداری در سطح بالا بین ولادیمیر پوتین، رئیس‌‌جمهور روسیه و رهبر ایران برگزار شد. روسیه برای اولین بار یک ماهواره ایرانی را به مدار زمین فرستاد و ظاهراً ایران پهپادهایی را به روسیه داده است که می‌‌تواند در اوکراین از آنها استفاده کند. این تحولات بحث را در تهران در مورد اینکه تا چه حد باید به سمت مسکو متمایل شود، داغ کرده است. به‌‌ویژه اینکه، اگر برجام به نتیجه برسد، غرب تحریم‌‌های خود علیه ایران را تحت یک برجام احیاشده کاهش می‌‌دهد. ایران و روسیه هر زمان که روابط‌‌شان با غرب تنش‌‌آلود ‌‌شود، معمولاً با یکدیگر به عنوان شرکای نزدیک رفتار می‌‌کنند. دیدار پوتین و رهبر ایران - که در ماه ژوئیه در حاشیه اجلاس سران در تهران برگزار شد - برای روابط دو کشور مهم بود، اما این دیدار علاوه بر ایجاد اتحاد عمیق‌‌تر، پیامی نیز به بازیگران خارجی ارسال کرد. سفر پوتین به ایران اولین سفر او به کشوری غیر از یکی از کشورهای شوروی سابق، از زمان آغاز تهاجم گسترده به اوکراین بود. در زمانی که ایران تحت فشار فزاینده غرب برای تعهد به بازگرداندن برجام بود، این سفر برای تهران مفید بود. ایران با میزبانی این اجلاس در تهران و امضای توافقنامه‌‌های بزرگ انرژی با روسیه نشان داد که گزینه‌‌های دیگری نیز دارد و از عدم توافق با غرب ناامید نیست. برخی از رسانه‌‌های آمریکایی مدعی هستند که ایران شروع به ارسال پهپاد به روسیه برای استفاده در اوکراین کرده است و ماهواره ایرانی که روسیه ماه گذشته پرتاب کرد، در جمع‌‌آوری اطلاعات در اوکراین نقش دارد. دولت ایران تاکنون چنین گزارش‌‌هایی را رد کرده است. تا به اینجای کار، هیچ مدرکی مبنی بر اینکه ایران قصد دارد در جنگ روسیه علیه اوکراین دخالت کند، وجود ندارد. رهبر ایران در دو سخنرانی از ماه فوریه، ایران را با دقت از درگیری دور کرده‌اند. البته برخی رسانه‌‌های ایران نظیر کیهان و جوان، پیام رهبر ایران را اینگونه تفسیر کردند که ایران باید از روسیه در اوکراین حمایت کند. اما ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران، با تاکید بر اینکه موضع ایران در قبال اوکراین تغییری نکرده است، سخنان رهبر ایران را روشن کرد. در واقع، بسیاری از سیاست‌‌گذاران ایران عمیقاً به روسیه مشکوک هستند، احساسی که ریشه در تاریخچه خیانت دارد. در این پس‌‌زمینه تاریخی، نخبگان سیاسی ایران در دیدگاه‌‌های خود نسبت به روسیه به دو گروه اصلی تقسیم می‌‌شوند؛ یک گروه طرفدار روابط نزدیک با روسیه هستند و روابط را برای ثبات ایران در چارچوب موازنه‌‌ قوا در برابر حضور نظامی آمریکا در نزدیکی مرزهای ایران، ضروری می‌‌دانند. تصمیم دولت ترامپ در سال 2018 برای خروج آمریکا از توافق هسته‌‌ای و سیاست فشار حداکثری آن بر ایران، وزنه‌‌ی طرفداران اتحاد نزدیک‌‌تر با روسیه را سنگین کرد. برخی چهره‌‌های سیاسی ایران نظیر علی‌اکبر ولایتی، مشاور سیاست خارجی رهبری و محمدباقر قالیباف، رئیس مجلس شورای اسلامی، فرماندهان ارشد سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، روحانیون و امامان جمعه و مدیران دولتی در گروه نخست می‌‌گنجند و به دنبال همکاری دوجانبه قوی‌‌تر برای محافظت از ایران در برابر تحریم‌‌ها و حملات نظامی غرب هستند. گروه دوم که به «پراگماتیست‌‌ها» معروف هستند، شامل سیاستمداران میانه‌رو و محافظه‌کار هستند که روسیه را یک همسایه مهم می‌‌دانند، اما تلاش‌‌ها برای تقویت روابط استراتژیک با این کشور را رد می‌‌کنند. آنها معتقدند که حفظ گزینه‌‌های ایران در ارتباط با غرب و اجتناب از وابستگی بیش از حد به مسکو، برای ایران حیاتی است. اعضای این گروه عبارتند از محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه سابق، حسن روحانی رئیس‌جمهور سابق و علی شمخانی که در حال حاضر دبیر شورای عالی امنیت ملی است. هر سه خواستار تنش‌زدایی با غرب هستند. حسین علایی، فرمانده سابق سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، یکی دیگر از اعضای این گروه، به شدت نگرش روسیه نسبت به ایران را نه‌تنها در جنگ سوریه، بلکه در بخش انرژی، آرای شورای امنیت سازمان ملل و معاملات تسلیحاتی به چالش کشیده است. در آوریل 2021، ظریف از مسکو به دلیل سنگ‌اندازی در مذاکرات هسته‌‌ای با تهران در سال‌‌های 2014 و 2015، تلاش برای خرابکاری در روند امضای برجام و بهره‌‌برداری از نیروهای زمینی ایران در سوریه انتقاد کرد. در مارس 2022، زمانی که به نظر می‌‌رسید ایران و ایالات‌متحده در آستانه نهایی کردن طرحی برای بازگرداندن برجام هستند، کرملین با پیشنهاد اینکه تحریم‌‌های غرب که در ارتباط با اوکراین علیه روسیه وضع شده، به چشم‌‌انداز دستیابی احیای برجام، آسیب می‌‌زند، این روند را مختل کرد. در آن زمان، شمخانی تلویحاً با ابراز ناراحتی از مسکو گفت:«تجربه 40ساله به مردم ما آموخته است که اتکا به قدرت‌‌های غربی یا شرقی نه حقوق و نه امنیت ما را تضمین می‌‌کند.» با توجه به بی‌‌اعتمادی ایران به روسیه و غرب، تصمیم‌گیرندگان ایرانی مدت‌‌هاست که کشورشان را به عنوان یک بازیگر استراتژیک تنها می‌‌بینند. آنها از یک استراتژی متوازن سیاست خارجی دفاع کرده‌‌اند که ارتباط با همه طرف‌‌ها را حفظ می‌‌کند. برخی از رسانه‌‌ها و چهره‌‌های سیاسی میانه‌رو و حتی محافظه‌کار اکنون نارضایتی خود را از تلاش آشکار تهران برای کنار گذاشتن بی‌‌طرفی خود در جنگ اوکراین ابراز کرده‌‌اند. دولت ابراهیم رئیسی، مانند دولت روحانی، روابط خود را با کرملین توسعه داده و درها را به روی غرب، به‌ویژه اروپا باز نگه داشته است. در واقع، حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه اخیراً این ایده که سرنوشت ایران با روسیه مرتبط است را رد کرده و گفته است: «اروپا در رویکرد متوازن سیاست خارجی دولت ایران جایگاهی خواهد داشت. ما باید بهترین‌‌ها را، هم در غرب و هم در شرق انتخاب کنیم.» اما در واقع، جنگ در اوکراین فرصت‌‌های جدیدی را برای ایران ایجاد کرده است تا منافع خود را، هم با روسیه و هم با غرب پیش ببرد. تلاش‌‌های ایران برای توسعه همکاری‌‌های نظامی خود با مسکو، به تهران این امکان را داده است که فناوری دفاعی و هوافضای خود را به نمایش بگذارد. نمونه این توانایی‌‌ها را می‌‌توان در قرارداد هواپیماهای بدون سرنشین دید. ایران همچنین از شکاف بین روسیه و غرب برای از بین بردن هژمونی آمریکا در خاورمیانه، استفاده کرده است. در همین حال، افزایش قیمت جهانی انرژی، ایران را برای اروپا و روسیه ارزشمندتر کرده است. مقامات تهران آشکارا اعلام کرده‌‌اند که می‌‌توانند نفت ایران را مجدداً به بازارهای بین‌المللی وارد کنند و در نتیجه قیمت انرژی در اروپا را کاهش دهند و این کار را تنها در ازای برداشتن برخی تحریم‌‌های آمریکا علیه ایران انجام خواهند داد. علاوه بر این، تهران در حال بررسی صادرات گاز به اروپا در درازمدت است؛ اگرچه این امر مستلزم هماهنگی دقیق با مسکوست. قبل از تشدید تحریم‌‌های کشورهای غربی علیه روسیه، افزایش صادرات نفت و گاز ایران می‌‌توانست رقابت بین ایران و روسیه را تشدید کند. اما تهران اکنون می‌‌تواند راه‌حل‌‌هایی برای مسکو ارائه دهد. آنها ایده‌‌هایی در مورد اینکه روسیه چگونه می‌‌تواند از ورود مجدد ایران به بازارهای بین‌‌المللی انرژی پس از احیای برجام منتفع شود، مطرح کرده‌‌اند. ایران می‌‌تواند نفت و گاز روسیه را برای تامین نیازهای داخلی خود وارد کند یا از طرف مسکو محصولات روسیه را به خریداران غیراروپایی صادر کند. پس از سفر پوتین به ایران در ماه ژوئیه، گزارش شده است که دو کشور مذاکرات فنی خود را در مورد چنین ترتیباتی تسریع کرده‌‌اند. با این حال، با توجه به اینکه انجام این کار می‌‌تواند ایران را در معرض فشار بیشتر آمریکا و اروپا قرار دهد، مشخص نیست که آیا ایران مایل به طی کردن این راه است یا خیر. طی کردن این مسیر در زمانی که تهران سرمایه‌‌های سیاسی زیادی را برای احیای برجام هزینه‌‌کرده‌‌است، می‌‌تواند قمار خطرناکی باشد. البته نباید میزان توسعه روابط ایران و روسیه را توسط تصمیم‌گیرندگان در تهران دست‌کم گرفت. اما به نظر می‌‌رسد که آنها با دقت هر حرکتی را در قبال مسکو برای جلوگیری از خشم نخبگان در داخل یا محدود کردن گزینه‌‌هایشان در روابط با غرب، بررسی و تنظیم می‌‌کنند. ایران احتمالاً به پیشبرد روابط با روسیه و در عین حال تعامل سیاسی و اقتصادی با غرب ادامه خواهد داد. جنگ روسیه علیه اوکراین و احیای احتمالی برجام به ایران فضای بیشتری برای اجرای یک سیاست خارجی متعادل می‌‌دهد. شورای روابط خارجی اروپا