الاکلنگ برجامی

بازی احتمال توافق قریب‌‌الوقوع و دور شدن از توافق، گویی پایانی ندارد

در هفته‌‌های گذشته، خوش‌‌بینی محتاطانه‌‌ای نسبت به احتمال دستیابی به توافق بر سر بازگرداندن برنامه جامع اقدام مشترک ایجاد شد، اما این خوش‌‌بینی به سرعت به بدبینی تبدیل شد. به نظر می‌‌رسد که حامیان تئوری «زمستان سرد» اروپا به خواست خود رسیده‌‌اند. افرادی نظیر محمد مرندی و حسین شریعتمداری که معقدند که اروپا در فصل زمستان، بدون برخورداری از منابع انرژی ایران، یخ خواهد زد. بنابراین اگر توافق را تا آن موقع به تاخیر بیندازیم، می‌‌توانیم امتیازات بیشتری بگیریم. این اولین باری نیست که به نظر می‌‌آمد توافق در آستانه احیای مجدد قرار دارد اما نشد و ممکن است آخرین بار هم نباشد. سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا، در گزارش‌‌های خبری اخیر، آخرین واکنش تهران به مذاکرات را «غیرسازنده» خوانده است. ایران هم اعلام کرده که همچنان منتظر دریافت پاسخ رسمی از سوی واشنگتن به درخواست‌‌هایش برای تضمین‌‌های خاص و تعدیل‌‌های احتمالی در متن است. البته توافق هسته‌‌ای محکوم به فنا نیست، اما انتظارات برای دستیابی به توافق قبل از انتخابات میان‌‌دوره‌‌ای ماه نوامبر در آمریکا، بسیار کم شده است. از یک سو، اروپایی‌‌ها ممکن است به دنبال حفظ فشار بر ایران باشند و واشنگتن هم ممکن است تمایل بیشتری به صبر داشته باشد. به‌ویژه اینکه انتخابات میان‌‌دوره‌‌ای در آمریکا و انتخابات سراسری در اسرائیل در پیش است. یائیر لاپید، نخست‌‌وزیر اسرائیل روز سه‌‌شنبه گفت هنوز خیلی زود است که بدانیم آیا تلاش‌‌های دولت او برای از بین بردن توافق نتیجه داده است یا خیر. اما طبق گزارش تایمز اسرائیل، جو بایدن به لاپید گفته که توافق هسته‌‌ای ایران حداقل تا اطلاع ثانوی از دستور کار خارج شده است. یکی از درخواست‌‌های ایران که آمریکا را دودل کرده، درخواست از آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، برای خاتمه دادن به تحقیقات در مورد سایت‌‌های هسته‌‌ای اعلام‌نشده ایران است. تهران همچنین به دنبال تضمین‌‌های اقتصادی است که زمانی بیشتر از دوران ریاست‌جمهوری بایدن را شامل شود. در همین حال، برنامه هسته‌‌ای تهران در حال پیشرفت است. آژانس بین‌‌المللی انرژی اتمی، روز چهارشنبه گزارش داد که ذخایر اورانیوم بسیار غنی‌‌شده ایران در ماه‌‌های اخیر به‌‌طور قابل‌‌توجهی افزایش یافته است و این کشور همچنان به سنگ‌‌اندازی بازرسان درباره مسائل پادمان باقی‌مانده ادامه می‌‌دهد. به گزارش المانیتور، هنری روم، معاون تحقیقات گروه اوراسیا معتقد است که به‌رغم شکست اخیر در مذاکرات، هم ایالات متحده و هم ایران علاقه زیادی به زنده نگه داشتن چشم‌انداز یک توافق دارند. روم می‌‌گوید: «هر دو طرف اکراه دارند که اعلام کنند رویکرد 18ماه گذشته شکست خورده است. بنابراین ما در یک دوره برزخ گیر افتاده‌‌ایم، جایی که هیچ‌یک از طرفین قاطعانه به سمت خط پایان حرکت نمی‌‌کنند، اما هیچ‌کس نمی‌‌خواهد توافق را کنار بگذارد.» سوزان دی ماجیو، یکی از اعضای ارشد بنیاد کارنگی برای صلح بین‌‌المللی نیز موافق است که در صورت به بن‌‌بست رسیدن مذاکرات، هیچ‌یک از طرفین احتمال شکست را نخواهند پذیرفت. دی‌ماجیو می‌‌گوید: «اگر دیپلماسی خلاقانه نتواند شتاب تازه‌‌ای آغاز کند، یک استراحت موقت محتمل است. برجام هر چقدر هم که مخاطره‌آمیز باشد، تنها مبنایی است که به راحتی برای مذاکره با تهران در دسترس است. تصور شروع کاری از صفر در محیط ژئوپلیتیک امروزی دشوار است.»

تاریخ‌‌های مهمی که در پیش هستند

هفته آینده آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نشست فصلی شورای حکام خود را در وین برگزار خواهد کرد. با توجه به ماهیت حساس مذاکرات، انتظار نمی‌‌رود که شورای حکام آژانس، ایران را به دلیل عدم همکاری با بازرسان، مانند ژوئن، محکوم کند. 19 سپتامبر - رهبران جهان از جمله بایدن، لاپید و به احتمال زیاد ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور ایران، در این هفته برای شرکت در مجمع عمومی سازمان ملل به نیویورک می‌‌روند. دولت آمریکا با فشار جمهوری‌‌خواهان برای عدم صدور روادید رئیسی مواجه شده است، اما نشان داده است که ویزا را مطابق با تعهدات خود در سازمان ملل اعطا خواهد کرد. 1 نوامبر - اسرائیل پنجمین انتخابات خود را در کمتر از سه سال آینده برگزار خواهد کرد. کنار گذاشتن توافق هسته‌‌ای می‌‌تواند باعث تقویت نامزدی لاپید شود، زیرا بنیامین نتانیاهو، نخست‌‌وزیر سابق، در صورت امضای توافق هسته‌‌ای به لاپید حمله خواهد کرد. 8 نوامبر - نارضایتی کنگره از توافق احتمالی در آستانه انتخابات میان‌دوره‌‌ای افزایش یافته است. قانونگذاران ایالات متحده تا حد زیادی در جلوگیری از احیای این توافق ناتوان هستند، اما طبق قانون سال 2015 هنوز هم می‌‌توانند مخالفت خود را ثبت کنند. اگر توافق در آستانه انتخابات میان‌‌دوره‌‌ای امضا شود، بایدن شانس کمتری برای پیروزی در انتخابات میان‌‌دوره‌‌ای و تائید توافق در کنگره خواهد داشت.

مخالفت اسرائیل با توافق

دیوید بارنیا، رئیس موساد، روز گذشته، سفر خود به واشنگتن را به پایان رساند و در آنجا با مقامات ارشد آمریکایی درباره احیای احتمالی توافق هسته‌‌ای ایران گفت‌وگو کرد. رسانه‌‌های اسرائیلی به نقل از دفتر یائیر لاپید، نخست‌‌وزیر اسرائیل اعلام کرده‌‌اند که دیوید بارنیا به مقامات آمریکایی «اطلاعاتی حساس» درباره ایران ارائه کرده است. دفتر لاپید در پایان این دیدار سه‌روزه روز پنجشنبه اعلام کرد که بارنیا در آمریکا تاکید کرد که اسرائیل «نمی‌‌تواند بیکار بماند تا ایران به فریب دادن جهان ادامه دهد». رئیس موساد با ویلیام برنز همتای سیا، کریستوفر رای رئیس اف‌بی‌آی، جیک سالیوان مشاور امنیت ملی، لوید آستین وزیر دفاع ایالات متحده، مارک میلی رئیس ستاد مشترک ارتش و مقامات ارشد وزارت امور خارجه دیدارهایی داشته است. دفتر نخست‌وزیر اسرائیل پیش از آغاز این دیدار در روز دوشنبه هفته گذشته گفت که دیدار بارنیا بر تشدید هماهنگی امنیتی و اطلاعاتی با ایالات متحده در رابطه با برنامه هسته‌‌ای ایران متمرکز خواهد بود. لاپید قبلاً مخالفت خود را با احیای قرارداد 2015 با تهران ابراز کرده است. او تکرار کرد که آنچه در سال 2015 امضا شد «معامله خوبی نبود» و توافقی که در حال حاضر تدوین می‌‌شود «خطرات بزرگتری» به دنبال دارد. سفر بارنیا به آمریکا، از سوی ناظران به عنوان آخرین فشار اسرائیل برای تغییر نظر قدرت‌‌های غربی در خصوص بازگشت به توافق سال 2015 با تهران تلقی می‌‌شود.

اظهارات مضحک منتقدان برجام

اقدامات علیه احیای توافق هسته‌‌ای تنها در خارج از مرزهای ایران صورت نمی‌‌پذیرد. در داخل ایران نیز جریانی تمایل به احیای توافق ندارد. نکته جالب این است که تندروهای مخالف برجام در داخل کشور نیز مجبور هستند که برای توجیه مخالفت‌شان با برجام به افسانه‌‌سازی و دروغ روی آورند، چون خوب می‌‌دانند که مخالفت با توافق هسته‌‌ای و برداشته نشدن تحریم‌‌ها از نظر افکار عمومی ایران، امری ناپسند است. از این جهت، برخی از آنها برجام را توطئه‌‌ای برای جنگ یا تغییر یا حتی فروپاشی نظام تصویر می‌‌کنند. در آن سو نیز مخالفان نظام و براندازان با دستاویز قراردادن پیشرفت‌‌های هسته‌‌ای ایران سعی می‌‌کنند که این موضوع را به بهانه‌‌ای برای تغییر رژیم در ایران تبدیل کرده و به مخالفت با برجام برخیزند. اما آنها نیز به خوبی می‌‌دانند که برجام محدودیت‌‌هایی هسته‌‌ای بر برنامه هسته‌‌ای ایران اعمال می‌‌کند و از آنجایی‌که این محدودیت‌‌ها دستاویز آنها را حذف می‌‌کند، به مخالفت با برجام برمی‌‌خیزند. نکته جالب این است که هر دو طرف گزینه جایگزینی ارائه نمی‌‌دهند. راه‌‌حل‌‌هایی که ارائه می‌‌دهند حتی ممکن است در مطلوب‌‌ترین شرایط دیپلماتیک نیز قابل تحقق نباشد. در این میان توجیهات براندازان نیز عجیب و غریب و افسانه است. آنها می‌‌گویند که دولت بایدن با احیای برجام، میلیاردها دلار به ایران می‌‌دهد - شاید حتی یک تریلیون! - و ایران از این پول برای ترور نیروها و مقامات آمریکایی استفاده خواهد کرد. اما قرار نیست بایدن برای ایران چک بکشد و از پول مالیات‌‌دهندگان آمریکا به ایران بدهد. بلکه داستان این است که ایران اجازه خواهد یافت دوباره نفت بفروشد. مخالفان برجام در ایران نیز وقتی که می‌‌خواهند علیه برجام سخن بگویند، به مفاد این قرارداد و کارهایی که قرار است بکند، کاری ندارند و بیشتر سخن از مواردی به میان می‌‌آورند که اساسا قرار نیست برجام انجام دهد. مواردی نظیر محدود کردن برنامه موشکی ایران و تغییر سیاست‌‌های ایران در منطقه. واقعیت این است که برجام موضوع هیچ‌یک از این موارد نیست. هدف آمریکا و اروپا از احیای توافق هسته‌‌ای، محدود کردن برنامه هسته‌‌ای ایران و سد کردن راه ایران به سمت ساخت بمب و از سوی ایران، برداشته شدن تحریم‌‌های هسته‌‌ای و دسترسی آزاد ایران به شبکه مالی و پولی بین‌‌المللی بوده است. ادعاهای عجیب و غریب دیگری هم در مورد برجام وجود دارد که واقعا مضحک هستند. ادعاهایی نظیر اینکه بایدن قصد دارد زرادخانه هسته‌‌ای به ایران بدهد، یا اینکه «بایدن عملاً برای ایران سلاح هسته‌‌ای می‌‌سازد» و اینکه با احیای برجام، ‌‌«ایران اجازه خواهد داشت مقامات سابق ایالات متحده را ترور کند» یا «با احیای برجام هزاران نفر خواهند مرد» یا اینکه «احیای برجام، خطرناک‌تر از بحران موشکی کوبا است.» شوخی نیست که اینها نقل‌قول‌‌هایی واقعی از زبان منتقدان برجسته برجام است!

فراز و نشیب مذاکرات

تابستانی پرفرازونشیب در مذاکرات هسته‌ای را شاهد بودیم و متاسفانه سرنوشت برنامه جامع اقدام مشترک تا لحظه نگارش این نوشتار نامشخص است. ایران به طرح خواسته‌هایی ادامه می‌دهد که پذیرش آنها برای کشورهای غربی، اگر نگوییم غیرممکن، دشوار است. مانند درخواست تاریخ پایان تحقیقات آژانس بین‌المللی انرژی اتمی درباره آثار غیرقابل توضیح اورانیوم یافت‌شده در سه سایت ایران. شاید این فقط یک ترفند مذاکره باشد. شاید رهبران ایران واقعاً تمایلی به بازگشت به توافق هسته‌ای ندارند و فکر می‌کنند که ایران بدون توافق هم می‌‌تواند به کار خود ادامه دهد. هیچ جایگزین خوبی برای دیپلماسی در خصوص برنامه هسته‌ای ایران وجود ندارد. در این میان، مردم ایران، طبق معمول، بار سنگین تحریم‌ها را متحمل می‌‌شوند.

پیامد بازگشت ایران به بازارهای انرژی

در مقابل پس‌زمینه ژئوپلیتیک کنونی، ایران همچنان یک قدرت خاموش در بازار انرژی است و پس از بازگشت به بازارهای بین‌المللی می‌تواند تعادل ناپایدار موجود را تغییر دهد. در واقع، پیامدهای اقتصادی بازگشت ایران بر بازارهای جهانی انرژی می‌تواند پیامدهای سیاسی عظیمی در بحبوحه جنگ کنونی روسیه و اوکراین و بن‌بست غرب و روسیه داشته باشد. شایان ذکر است، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران اخیرا تاکید کرده است که ذخایر عظیم گاز ایران می‌تواند «در صورت لغو تحریم‌ها علیه ایران، انرژی مورد نیاز اروپا را تأمین کند». در حالی که ورود گاز ایران به بازارهای تشنه اروپا ممکن است سال‌ها طول بکشد، ایران، هم تمایل و هم توانایی بازی زیرکانه در دیپلماسی انرژی را دارد. با این حال، تهران نیز محدودیتهایی دارد. در عرصه عمل، چندین محدودیت زیرساختی و فناوری مانع از تبدیل ایران به خط حیاتی صادرات گاز به اتحادیه اروپا شده است. در بخش نفت، ائتلاف اوپک پلاس، اخیراً کاهش بیشتری را از ماه اکتبر اعلام کرده است تا قیمت‌ها را نزدیک به 100 دلار در هر بشکه حفظ کند. آرزوهای ایران برای امتناع از پایبندی به هر‌گونه سهمیه تولید تعیین‌شده، حداقل تا زمانی که تولید به سطح قبل از تحریم‌ها نرسد، هیچ کمکی به افزایش تعداد حامیان توافق هسته‌ای در میان اعضای اوپک‌پلاس نمی‌کند. در واقع، بازگشت ایران به بازار انرژی درحالی‌که هیچ تعهدی به سطح تولید ندارد، قدرت ساختاری تولیدکنندگان نفت را در بازار کنونی محدود می‌کند. کارت انرژی ایران در صورتی که هوشمندانه بازی شود، می‌تواند در بازگشت ایران به بازارهای انرژی تسهیل‌گر باشد. در عوض، اگر ایران این کارت را بیش از حد و اندازه‌‌اش به بازی بگیرد، هرگونه امکان برای یک توافق با حمایت گسترده را کاهش می‌دهد.

کمک توافق به گفت‌وگوهای منطقه‌ای

درحالی‌که تجدید توافق هسته‌ای به‌طور قابل توجهی بر اقتصاد ایران تأثیر مثبت خواهد گذاشت، در کوتاه‌مدت، سیاست خارجی تهران نیز احتمالاً با سناریوی جدید سازگار خواهد شد. دولت رئیسی بیشتر سیاست منطقه‌ای خود را حول محور گفت‌وگو با کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس بنا کرده است؛ کشورهایی که به‌طور قابل توجهی از این طرح استقبال کرده‌اند و این خود نشان‌دهنده تمایل به تعریف شیوه‌ای جدید در خلیج‌فارس پس از تنش‌های بین سال‌های 2021-2019 است. محتمل است که لغو تحریم‌های آمریکا علیه ایران، به‌ویژه تحریم‌هایی که مانع از صادرات نفت تهران می‌شود، به گفت‌وگوهای منطقه‌ای کمک کند. با این حال، به سختی می‌توان انتظار داشت که بازگشت به برجام به سرعت منجر به تغییرات اساسی در سیاست حول محور موضوعات و حوزه‌هایی، نظیر برنامه موشکی، فعالیت‌ها در عراق و سوریه و لبنان شود که در سال‌های گذشته هسته اصلی سیاست خارجی تهران بوده است. به همین ترتیب، سیاست «نگاه به شرق» ایران اولویتش را از دست نخواهد داد. حتی اگر فرصت جذب سرمایه‌گذاری‌های اروپایی یکی از پاداش‌های اصلی توافق هسته‌ای باشد.

نقش فعال برای اتحادیه اروپا

اتحادیه اروپا که رسما مسئول هماهنگی مذاکرات برای احیای توافق هسته‌ای ایران (برجام) است، اخیرا نقش فعال‌تری در میانجی‌گری بین تهران و واشنگتن برعهده گرفته است. در این راستا، اتحادیه اروپا «متن نهایی» را برای توافق پیشنهاد کرده و در عین حال فشار دیپلماتیک بر ایران و آمریکا را برای به نتیجه رساندن مذاکرات افزایش داده است. نقش فعال‌تر اتحادیه اروپا در درجه اول به ملاحظات مربوط به جنگ در اوکراین مربوط می‌شود. ازیک‌سو، بازگشت ایران به بازار جهانی انرژی می‌تواند فشار ناشی از استفاده روسیه از انرژی را به عنوان سلاح بر اروپا کاهش دهد. از سوی دیگر، احیای برجام می‌تواند از یک درگیری نظامی جدید در همسایگی اروپا - احتمالاً بین ایران و اسرائیل - جلوگیری کند. اما فراتر از این ملاحظات، اگر ابتکار اروپا منجر به احیای توافق شود، می‌تواند نقش اتحادیه اروپا را به عنوان یک قدرت دیپلماتیک بزرگ که قادر به حل موثر بحران‌های بین‌المللی است، تثبیت کند.