آقازاده کوتاه آمد

مقتدی صدر به‌دنبال چیست و چه زمانی راضی می‌‏شود؟

با کمی اغراق از سال 2003 و بدون اغراق از اکتبر 2021، عراق رنگ آرامش به خود ندیده است. اکتبر 2021، عراق شاهد یکی از کم‌فروغ‌‌ترین انتخابات‌‌های تاریخ خود بود. نمایندگان جریان سید‌مقتدی‌صدر، روحانی شیعه پر‌نفوذ عراق، بیشترین کرسی را در این رقابت‌‌ها به دست آوردند اما این اکثریت، برای تشکیل دولت کافی نبود و جریان صدر مجبور بود برای انتخاب نخست‌وزیر و رئیس‌جمهور دست به دامن ائتلاف گروه‌‌های شیعه مورد حمایت ایران شود که تحت عنوان «چارچوب هماهنگی شیعیان» شناخته می‌‌شوند. کشمکش ده‌ماهه میان صدر و چارچوب هماهنگی شیعیان برای انتخاب نخست‌وزیر و رئیس‌جمهور به جایی رسید که صدر خواستار انحلال پارلمان و برگزاری مجدد انتخابات مجلس شد. درحالی‌که چارچوب هماهنگی سعی داشت در مورد انحلال پارلمان به توافقی با صدر دست پیدا کند، تحولات با یک اتفاق به سمت دیگری کشیده شد. آیت‌‌الله سیدکاظم‌حائری که از مراجع شیعیان مقیم قم است، روز دوشنبه ۷ شهریور با انتشار بیانیه‌‌ای رویکردهای اعتراضی مقتدی صدر را مورد انتقاد قرار داد و اعلام کرد که از مقام مرجعیت کناره‌‌گیری می‌‌کند. او بدون نام بردن از سیدمقتدی صدر در بیانیه خود تأکید کرد: «هر کس که بدون شرایط لازم و با صرف انتساب به شهیدان صدر در پی تصدی رهبری برآید، در واقع صدری نیست.» او از مقلدین خود خواست از این پس از آیت‌الله خامنه‌‌ای رهبر ایران اطاعت کنند. آیت‌‌الله محمدصادق صدر (پدر مقتدی‌صدر) قبل از مرگ، مقلدین خود را به پیروی از آیت‌‌الله‌العظمی شیخ‌کاظم‌حائری فراخوانده بود. مقتدی صدر، روحانی پرنفوذ در میان شیعیان عراق، پیش از ظهر دوشنبه ۷ شهریور به دنبال اعلام کناره‌‌گیری کاظم حائری از مقام مرجعیت و انتقاد او از مقتدی صدر، بیانیه‌‌ای منتشر و از سیاست کناره‌گیری کرد. صدر در بیانیه خود در انتقاد شدید از کاظم حائری گفت: «با اینکه می‌‌دانم کناره‌‌گیری آیت‌الله حائری و صدور این بیانیه به اراده شخصی وی نبوده، اما من نیز اعلام می‌‌کنم که دیگر در امور سیاسی دخالت نخواهم کرد و از اکنون به طور کامل از این عرصه کناره‌‌گیری می‌‌کنم و همه دفاتر وابسته به خود، جز مرقد و موزه و مؤسسه میراث خاندان صدر را مسدود می‌‌کنم.»

هدف مقتدی‌صدر از کناره‌گیری چیست؟

تصمیم صدر برای کناره‌گیری از سیاست و نشست خبری عصر سه‌شنبه او ناظران را دچار سردرگمی کرده است. مقتدی صدر، ظهر روز سه‌شنبه در یک نشست خبری ظاهر شد و از هواداران خود خواست ظرف یک ساعت اطراف منطقه سبز در مرکز بغداد را ترک کنند، وگرنه از آنها «تبری خواهد جست». او از ملت عراق بابت اتفاقات پیش‌آمده معذرت‌خواهی کرد و گفت: «من از نیروهای امنیتی و الحشدالشعبی به خاطر پایبندی به بی‌طرفی و فرمانده نیروهای مسلح تشکر می‌‌کنم.» او گفت به درخواست مرجعیت دینی از سیاست کناره‌گیری کرده و دیگر در سیاست دخالت نخواهد کرد. از نظر تحلیل‌گران، مقتدی صدر شخصیت باثباتی نیست و استعفای او از سیاست را هم باید در همین بستر تحلیل کرد. جلال خالدی، خبرنگار صداوسیما در بغداد، در گفت‌وگو با هم‌میهن ضمن تشریح وضعیت بغداد در دو روز گذشته عنوان کرد که بیانیه کناره‌گیری صدر در واقع با هدف به حاشیه کشاندن بیانیه آقای حائری منتشر شده است. خالدی با اشاره به واکنش جریان‌‌های حامی صدر به بیانیه آیت‌الله حائری می‌‌گوید، آنها در تلاشند اثبات کنند حائری دچار بیماری آلزایمر است و نقشی در نوشتن بیانیه نداشته است. به گفته خالدی، هدف صدر از انتشار این بیانیه و ایجاد تنش‌‌ها این است که بگوید هر اتفاقی در عرصه سیاسی عراق بیفتد، با درخواست او نبوده و اگر مردم از او بخواهند که مرجع باشد، این دست او نیست، بلکه مردم او را انتخاب کرده‌‌اند. مقتدی صدر در اواخر بهمن‌ماه سال ۱۳۹۲ هم یک‌بار از عرصه سیاست کناره‌گیری کرده بود. رهبر جریان صدر در همان زمان در بیانیه‌‌ای اعلام کرد که به‌طور کامل از عرصه سیاسی کناره‌گیری کرده و تمامی دفاتر این جریان اعم از سیاسی، دینی و اجتماعی را بسته است. حسین جابری‌انصاری، دیپلمات و سخنگوی پیشین وزارت خارجه در توئیتر خود به کناره‌گیری‌‌های مکرر مقتدی صدر از صحنه سیاست اشاره کرده و گفته: «اعلام کناره‌گیری آقای سیدمقتدی صدر از صحنه سیاست عراق که دیروز انجام و با فوریت به شورش و آشوب هواداران او منجر شد، هفتمین‌بار است که رخ می‌‌دهد. او پیشتر و از اوت ۲۰۱۳ تا دیروز، شش بار دیگر نیز اعلام کناره‌گیری کرده و هر بار، با فاصله کوتاهی، این اعلام خود را فراموش کرده و به صحنه بازگشته است، آن‌چنان که گویی، از اساس، چنین اتفاقی نیفتاده است.» جابری‌انصاری، پیش‌‌بینی کرده کناره‌گیری صدر از سیاست یک تاکتیک سیاسی برای تمهید مقدمات افزون‌تر و ادامه سیاست‌ورزی قدرتمندانه بوده است. او گفته این کناره‌گیری را باید در چارچوب تاکتیک «فشار از پایین، چانه زنی از بالا» تفسیر کرد. غسان‌العطیه، مشاور اسبق وزیر خارجه عراق در بغداد و نمایندگی این کشور در سازمان ملل متحد در گفت‌وگو با «هم‌میهن» درباره هدف صدر از کناره‌گیری از سیاست گفته: «صدر در واکنش به بیانیه آیت‌‌الله حائری که از مقلدینش خواست به جای تقلید از نجف، از قم تقلید کنند، بیانیه‌‌ای منتشر کرد و گفت حائری تحت فشار ایران این نامه را نوشته است. هدف صدر از کناره‌‌گیری از سیاست این بوده که بگوید هر اتفاقی در خیابان‌‌ها می‌‌افتد، ربطی به او ندارد و در عمل هم دیدیم که هوادارانش به خیابان‌‌ها ریختند.» العطیه معتقد است که بیانیه آیت‌‌الله حائری در این بازه‌زمانی خاص با مشورت‌‌هایی در داخل ایران نوشته شده است. اما نشست خبری ظهر سه‌شنبه مقتدی صدر، بسیاری از معادلات را تغییر داد. غلامرضا اباذری، رایزن فرهنگی ایران در بغداد، در گفت‌وگو با هم‌میهن اذعان کرده این نشست خبری وضعیت را به حالت قبل باز خواهد گرداند و «صدر با این اظهارات نشان داد فرزند خلف سیدباقر صدر، روحانی شجاعی است که خود را قربانی ملت عراق کرد». اباذری به محتوای سخنرانی مقتدی صدر در نشست خبری اشاره کرد و گفت: «ایشان گفته وطن من قبلا اسیر فساد بوده، الان اسیر فساد و خونریزی است و آرزو داشتم درگیری‌‌ها مسالمت‌آمیز باشد، اما این چه انقلابی است و مادامی که در آن قتل و درگیری و خونریزی است، انقلاب نیست.» از نظر اباذری مهمترین پیام صحبت‌‌های صدر این بود که گفت، من یک ساعت وقت می‌‌دهم که همه کسانی که جلوی پارلمان و محدوده خضرا نشسته‌اند، عقب‌نشینی کنند و اگر از این دستور اطاعت نکنند، موضع دیگری خواهم گرفت. او درباره دلیل کناره‌گیری صدر از سیاست در این برهه تاریخی به اظهارات خود او اشاره کرده و گفت: «صدر گفته مرجعیت به من دستور داده از کار سیاسی کناره‌گیری کنم و تفسیر دیگری ندارد. در این مقطع همه باید به آرامش کمک کنند.» اباذری به اهمیت اظهارات صدر در نشست خبری اشاره کرده و گفته با این نشست خبری مشکلات عراق حل شده و قرار است مرزها را مجددا باز کنند و عراق دارد به وضعیت قبل برمی‌گردد. رایزن فرهنگی ایران در بغداد معتقد است: «موضع مقتدی‌صدر طبق نظر سیاسیون، موضع بسیار شجاعانه و عالی در حد حکمت بالا بوده است» که تشکر همه مقامات عراقی را در پی داشته. او گفته بعد از این نشست خبری، عراق دارد به سمت آرامش در آستانه اربعین پیش می‌‌رود و مقتدی ثابت کرد فرزند آن صدرِ شجاع است که خود را قربانی عراق کرد.

موضع ایران در قبال تحولات اخیر چیست؟

موضع رسمی ایران همواره از زبان وزارت خارجه اعلام می‌‌شود. حسین امیرعبداللهیان دوشنبه‌شب در پیامی در صفحه اینستاگرام خود اعلام کرد، تحولات عراق را با دقت پیگیری می‌‌کند و در تماس مستمر با طرف‌‌های مختلف عراقی برای برگزاری پرشور اربعین حسینی است. ایران همه مرزهای زمینی و هوایی خود با عراق را تا اطلاع ثانوی مسدود کرده و از همه زائران ایرانی خواسته با تشدید تنش‌‌ها در عراق به سمت مرزها نروند. همه پروازهای ایران به فرودگاه‌‌های بغداد و نجف لغو شده و وزارت خارجه با همکاری وزارت کشور در تلاش برای ساماندهی بازگشت زوار ایرانی در عراق به کشورند. در کنار این موضع‌گیری‌‌ها، سوال این است که رویکرد ایران چیست؟ اگرچه از زمان انتخابات و پیش از آن، اختلافات ایران و مقتدی صدر تا حدودی برای همه روشن شده بود، اما بیانیه روز دوشنبه صدر و تنش‌‌های به‌وجودآمده بعد از آن، عمق این درگیری را بیش از پیش آشکار کرد. نحوه انتشار اخبار عراق در رسانه‌‌های نزدیک به دولت و سپاه نشان می‌‌دهد که این اختلافات وجود خارجی داشته است. این رسانه‌‌ها با تاکید بر بیانیه آیت‌الله حائری، بر عدم انحلال پارلمان عراق، تاکید دارند. خبرگزاری فارس و تسنیم دو خبرگزاری نزدیک به سپاه، حامیان مقتدی صدر را «اغتشاش‌گر» می‌‌خوانند و حوادث بعد از بیانیه صدر را تحت عنوان «فتنه» یاد می‌‌کنند. روزنامه کیهان از مهرماه سال گذشته و انتخابات پارلمانی عراق حمله همه‌جانبه‌‌ای را به مقتدی صدر آغاز کرد. این رسانه در سرمقاله‌‌ای به بیانیه نماینده صدر در نماز وحدت اشاره کرده و گفته بود، از این بیانیه «هیچ بویی از دعوت به اتحاد دیده نمی‌‌شود» و می‌‌تواند به «فتنه» منجر شود. بیانیه مقتدی صدر به مناسبت نمازجمعه 24 تیرماه که به نماز وحدت معروف شد، توسط الشیخ «محمد الجیاشی» قرائت شد. در این بیانیه آمده بود که «حشدالشعبی هیچ منّتی برای آزادسازی سرزمین‌‌ها از دست داعش ندارد و اگر مردم آن نبودند، آزاد نمی‌‌شد». البته ایران همواره سعی کرده از تریبون‌‌های رسمی خود را رودرروی مقتدی صدر قرار ندهد. خبرگزاری ایرنا، ارگان رسانه‌‌ای رسمی دولت، سعی کرده ضمن اشاره غیرمستقیم به عدم حقانیت معترضان حامی مقتدی صدر، بر لزوم حفظ آرامش در عراق تاکید کند.

رابطه ایران و صدر چگونه است؟

از سال 2004 که رهبر معظم انقلاب نامه‌‌ای به آیت‌الله سیستانی، مرجع شیعیان عراق نوشتند و در آن خواستار حفظ جان «سید مقتدی» شده بودند، زمان زیادی گذشته است. رهبر انقلاب در سال ۲۰۰۴ در نامه‌‌ای به آیت‌الله سیستانی، مرجع تقلید شیعه، که در آن زمان برای درمان در لندن به سر می‌‌برد، نوشته بودند: «قضایا در نجف به لحظه بسیار حساس نزدیک می‌‌شود... اگر آقایان مراجع در این‌‌جا و این‌‌جانب اقدامی نمی‌‌کنیم، به‌‌خاطر شماست؛ نمی‌‌خواهیم موضعی اتخاذ شود که احتمالا مخالف موضع شما باشد... اگر خدای ناکرده این مجموعه را در آن‌‌جا بکشند و خون سید مقتدی در آن‌‌جا ریخته شود، مردم عراق و شیعه خواهند گفت علما نشستند و تماشا کردند و این‌‌ها را کشتند.» در این 18 سال، رابطه ایران و سیدمقتدی صدر فراز و نشیب‌‌های زیادی داشته است. سال 2008 و درگیری نوری‌المالکی نخست‌‌وزیر مورد حمایت ایران با صدر در بصره، به نقطه عطفی در رابطه ایران و صدر تبدیل شد. حوادثی که به «صوله الفرسان» یا نبرد بصره معروف شد رسما ارتش عراق را با شبه‌نظامیان سپاه مهدی به رهبری مقتدی صدر در مقابل یکدیگر قرار داد و در نهایت با کشته‌‌شدن حامیان مقتدی صدر به پایان رسید. همان سال مقتدی صدر برای اولین بار در یک گفت‌وگوی رسانه‌‌ای ایران را متهم به دخالت در امور عراق کرد. با این حال همچنان رابطه‌‌اش را با ایران حفظ کرد و تا سال 2011 در قم ساکن شد. سال 2014 و با حمله داعش به عراق، صدر فرصتی برای حضور در سیاست عراق پیدا کرد. از این تاریخ موضع‌گیری‌‌های صدر علیه ایران هم شدت گرفت. او با بن‌سلمان نشست و برخاست داشت و خواستار کناره‌‌گیری بشاراسد، رئیس‌جمهور مورد حمایت ایران در سوریه بود. همه این موضع‌گیری‌‌ها و زورآزمایی‌‌های صدر با ایران مایه نگرانی تهران بود. با این‌حال به‌زعم بسیاری از ناظران، ریشه‌‌های خانوادگی صدر و نزدیکی خاندان صدر به ایران، مانع از دوری بیش از حد او از ایران است. مقتدی صدر، فرزند محمدصادق صدر، روحانی شیعه است که در زمان حکومت صدام‌حسین به همراه دو تن از پسرانش ترور شد. محمدباقر صدر پدر همسر و بنت‌‌الهدی، عمه همسر مقتدی صدر هستند. ناراحتی شدید مقتدی صدر از بیانیه آیت‌الله حائری را هم باید در پس‌زمینه همین نسب خانوادگی او تحلیل کرد. حائری در بیانیه کناره‌‌گیری خود از مرجعیت، به وصیت صدر پدر، درباره تبعیت از خودش اشاره کرده و تلویحا مقتدی را فرزند ناخلف پدرش خوانده است. ظاهرا همین بخش از بیانیه برای آقازاده محمدصادق صدر بسیار گران آمده و انگیزه‌‌ای شد برای انتشار بیانیه کناره‌گیری از سیاست. صدر در بیانیه خود نوشت: «بسیاری، از جمله آقای حائری، فکر می‌‌کنند که این رهبری به لطف یا دستور آنان به دست آمده است، درحالی‌که این به لطف خداوند و فیض پدرمان بوده است.»

چه خواهد شد؟

غسان‌العطیه معتقد است بعد از تحولات روز دوشنبه، حتی اگر در بلندمدت، نوری‌المالکی موفق به تشکیل دولت شود، باز هم وضعیت با قبل فرق خواهد کرد: «چون او دائما بارها مورد حمله قرار می‌گیرد و نمی‌‌تواند کارش را درست انجام دهد، در نتیجه او می‌‌داند که بدون نظر صدر نمی‌تواند تشکیل دولت داد.» او می‌گوید:«با کناره‌گیری صدر از سیاست، او می‌‌تواند مدعی شود این جنبش صدر نیست که در خیابان است، بلکه مردم عراق‌اند که به خیابان آمده‌‌اند.»