دنیای طراحی یک سیاستمدار

نگاهی به کتاب طراحی‌های حسین علاء

رضا دبیری‌نژاد

کارشناس هنری

آدم‌ها دارای یک جنبه نیستند اما آدم‌های مشهور بیشتر با آن جنبه برجسته دیده شده، شناخته می‌شوند و همه جنبه‌های دیگرشان تحت‌الشعاع شهرت‌شان قرار می‌گیرد؛ از این رو همواره چهره‌های سیاسی تاریخ را دانش، جایگاه و فعالیت سیاسی‌شان می‌شناسیم و همین سبب شده تا کمتر به سوی شناخت درونی و حتی حوزه‌های حاشیه‌ای آنها برویم. اما گاهی با گذر تاریخی و فاصله گرفتن از شهرت غلبه‌یافته بر شخصیت می‌توان ابعاد دیگری از آنها را دید و این‌گونه است که اسناد تاریخی امکان مواجهه جدیدی را ایجاد می‌کنند. اسناد تاریخی، صندوقچه گشوده‌ای هستند که می‌توانند تجربه‌های افراد تاریخی را با پژوهش و انتشار هویدا کنند و ما را به گذشته ببرند، اما گذشته را در وضعیت کنونی بازخوانی کنند. کتاب طراحی‌های حسین علاء ازجمله کتاب‌هایی است که چنین نقشی را ایفا می‌کند. حسین علاء از سیاستمداران شناخته‌شده در حوزه امورخارجه است و پدر او نیز از رجال سیاسی و از سفرای ایران در دوره قاجار بوده است. بدین سان او و پدرش با جایگاه سیاسی‌شان شناخته می‌شوند و در مطالعات تاریخ معاصر نیز با همین سابقه شناخته شده‌اند، اما او هیچگاه به‌عنوان کسی که به کار هنری هم پرداخته، دیده نشده است؛ از این رو، خود عنوان کتاب دارای یک دوگانگی و به‌عبارتی شگفتی برای آنهایی است که از چهره‌های تاریخی معاصر شناختی دارند. حسین علاء به‌واسطه بودن پدرش در دوران سفارت در اروپا و بعد دوران تحصیلاش، امکان تجربه با دنیای فرنگی را پیدا می‌کند و طبیعی است ازجمله تجربه‌های او مشاهده آثار هنری به‌خصوص آثار تجسمی است که آن زمان در فضای ایرانی، کمتر عمومی بوده است. هنردوستی در میان رجال سیاسی ایران بی‌سابقه نیست و این را می‌توان در آثار جای‌گرفته در موزه‌ها مشاهده کرد؛ از حمایت آنها از هنر تا اینکه خود دستی به کار ببرند آنچنان که در مقدمه این کتاب آمده است، دست به هنر بردن را می‌توان از شاه طهماسب صفوی تا ناصرالدین شاه که هم عکس می‌گرفت، هم خط می‌نوشت و هم گاهی طرحی می‌کشید مشاهده کرد. از تخت‌نشینان که بگذریم می‌توان امتداد این موضوع را در چهره‌هایی همچون قوام‌السلطنه، قائم‌مقام فراهانی، ذکاءالملک فروغی و دیگران مشاهده کرد. اما کتاب طراحی‌های حسین علاء مانند یک نمایشگاه در یک گالری عمل کرده است که با گذر از معرفی حسین علاء و خانواده‌اش و تجربه‌هایش طراحی‌های او را -که عمدتا چهره‌نگاری است- در معرض تماشا گذاشته است. او در طراحی‌های خود افرادی را که مشاهده کرده، اندکی در ذهن گذاشته و بعد ثبت کرده است. می‌توان چهره‌های متنوعی را مشاهده کرد از افراد خانوادگی‌ای که به ابژه‌های او تبدیل شده‌اند تا چهره‌های سیاسی یا افراد خارجی و مردمانی که در گذر شهر برای او جذاب بوده‌اند. از چهره‌های ترسیم‌شده می‌توان به افرادی چون محمودخان دیباعلاءالملک، رضاخان مویدالسلطنه، کنت دومنت فرت، عبدالمجید میرزا عین‌الدوله، میرزا ملکم‌خان، نظام‌السلطنه، مظفرالدین شاه، میرزا یوسف‌خان ریشارد و... همچنین نقاشی‌هایی که از سنین مختلف از خودش کشیده، اشاره کرد. مجموعه این نقاشی‌ها، از علاقه شخصی او به طراحی روایت می‌کند که گویی در خلوت خودش جای گرفته و بیش از اینکه ثبت واقع‌گرایانه از آدم‌ها باشد، بیشتر ثبت یک نگاه یا دریافت شخصی است. این‌گونه است که طراحی‌ها گاه به سمت کاریکاتور تمایل پیدا کرده‌اند و طراح بخشی از حالت و نگاهش به افراد را در طراحی‌ها جای داده است. طراحی‌های او کاملا احساسی و لحظه‌ای هستند به‌گونه‌ای که آنها را پردازش نکرده، برای‌شان سایه‌روشن نزده و آنها را با خطوطی کاملا رها کشیده است. با نگاه به طراحی‌های علاء می‌توان به جهان درونی و طنزآلود یک سیاستمدار وارد شد که درون دنیای خشک و خشن سیاست، نگاهی هم‌زمان طنازانه به افرادی داشته که با آنها مواجه می‌شده و همین نگاه، کتاب طراحی‌های حسین علاء را جذاب می‌کند. این کتاب که توسط نشر فرهنگ معاصر و به اهتمام فریدون علاء، فرزند حسین علاء منتشر شده، در کنار طراحی‌ها با متن‌های توضیحی درباره افراد نیز همراه است که ارزش‌افزوده‌ای به کتاب می‌دهد.

به کانال تلگرام هم میهن بپیوندید