تنوع مقدم بر تعدد

محمدمهدی اسماعیلی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در جریان جلسه‌ای با فعالان فرهنگی و هنری استان قزوین از تصمیم برای ادغام پنج تا شش‌ خبرگزاری دولتی در خبرگزاری جمهوری اسلامی «ایرنا» خبر داد. او در مقایسه‌ای آماری میان ایران و دیگر کشورها گفته: «در کشورهای توسعه‌یافته دنیا چهار تا پنج خبرگزاری وجود دارد اما در کشور ما ۴۸ خبرگزاری فعالیت می‌کنند.» به‌گمانم این تصمیم از حیث اقتصادی و صرفه‌جویی در هزینه‌های اضافه تصمیم درستی است، به‌ویژه اینکه همه خبرگزاری‌هایی که در ذیل مجموعه وزارت ارشاد قرار می‌گیرند از یک سیاست رسانه‌ای و خاستگاه سیاسی و نظرگاه فکری نشأت می‌گیرند. خود وزیر هم مبتنی بر همین منطق گفته است: «‌خبرگزاری‌های مورد نظر، عمدتا در داخل مجموعه وزارت ارشاد هستند. راهکاری داریم که هم راهبری‌هایشان واحد شود و هم هزینه‌ها و تأثیرگذاری‌هایشان بیشتر شود.» اما آنچه بیش از تکثر و تعدد رسانه‌ها اهمیت دارد تنوع آنهاست. بدیهی است هر گفتمان فکری و سیاسی می‌تواند از فرم و امکان‌های رسانه‌ای مختلفی استفاده کند. مثلا فلان حزب و جناح سیاسی، هم روزنامه منتشر کند، هم خبرگزاری و پایگاه خبری اینترنتی داشته باشد، هم صاحب شبکه‌های اجتماعی در فضای مجازی باشد و حتی تلویزیون اینترنتی راه بیاندازد. امروزه مدیوم‌های متنوعی در ذیل فعالیت‌های رسانه‌ای وجود دارد که می‌تواند به‌عنوان یک پکیج رسانه‌ای در خدمت یک گفتمان فکری یا سیاسی باشد. اما فراتر از این تعدد مدیومی باید بر ضرورت تنوع اندیشه‌ای در فضای رسانه‌ای تاکید کرد. اینکه اندیشه‌های گوناگون در جامعه و جریان‌های مختلف فکری و سیاسی، از حق رسانه داشتن برخوردار بوده و برای بیان افکار و اندیشه‌های خود تریبون قانونی در اختیار داشته باشند. در واقع در حوزه رسانه، کثرت، بیش از وحدت اهمیت دارد و اگر از منظری دموکراتیک به آن نگاه کنیم این کثرت عین وحدت است. وقتی فصل مشترک و مبنای وحدت در حوزه رسانه را ایران و منافع ملی و اقتدار آن بدانیم آنگاه همه جریان‌های فکری و اجتماعی و سیاسی که به این گزاره و انگاره معتقدند می‌توانند صاحب تریبون و رسانه باشند و به یک میزان از حق آزادی بیان و حقوق رسانه‌ای برخوردار بوده و بتوانند در یک دیالکتیک رسانه‌ای به رقابت با هم بپردازند. تکثر رسانه‌ای از ضروریات دموکراسی است. تضمین آن باعث می‌شود تا شرایط مناسب برای انتشار افکار و اطلاعات طیف وسیعی از رسانه‌ها، افزایش حق انتخاب شهروندان و دسترسی آنها به اطلاعات متنوع‌تر و به‌طور کلی آزادی بیان به صورت واقعی‌تر محقق شود. اما تکثر رسانه‌های هم‌سو و هم‌فکر که از یک مرام سیاسی و ایدئولوژی واحدی نشأت می‌گیرند صرفا یک تکثر سازمانی است که سازو‌کارهای رسانه‌ای خود را تکثیر می‌کند. نوعی رشد یکسویه که قرار است به شکل تمامیت‌خواهانه‌ای از ظرفیت رسانه‌ای جامعه به‌نفع اندیشه و برنامه خود بهره ببرد. وزیر ارشاد همچنین درباره رویکرد دولت در زمینه نظم رسانه‌ای نیز گفت: «دوره‌ای که من مسئولیتش را دارم به یک خبرگزاری مجوز ندادیم، در عین حال عددها بالاست. ما از خودمان شروع کردیم که راحت‌تر درباره دیگران قضاوت کنیم.» واقعیت این است که کوچک کردن سازمانی رسانه‌های دولتی یک گام مثبت در زمینه اقتصاد رسانه است اما اقتضای رشد و کارآمدی رسانه‌ها به‌رسمیت شناختن رسانه‌ها از جمله خبرگزاری‌ها و روزنامه‌های منتقد دولت یا رسانه‌هایی است که هم‌سو با سیاست‌های دولت نیستند. درست همین لحظه که در حال نگارش این مطلب هستم خبر می‌آید روزنامه سازندگی به دلیل تیتر یکِ خود با عنوان «طغیان گوشت» که درباره گرانی قیمت گوشت است، توقیف شده است. اینکه چقدر در یک کشور تعداد رسانه‌ها بالا باشد آنقدر مهم نیست؛ وقتی آزادی بیان برای رسانه‌ها در کمترین حد خویش است. کاش کوچک کردن رسانه‌های دولتی به قیمت بزرگتر شدن رسانه‌های غیر‌دولتی منجر می‌شد تا نه فقط از تکثر رسانه‌ای که از تنوع اندیشه‌ای در حوزه رسانه‌ها برخوردار بودیم و آستانه تحمل دولت برای شنیدن انتقاد رسانه‌ها بیشتر می‌شد. تنوع رسانه‌ها یعنی تعداد بیشتری از مردم و طیف‌های بیشتری از اقشار اجتماعی صاحب تریبون برای بیان نظرات و اندیشه‌های خود هستند. کاش وزارت ارشاد در کنار ادغام رسانه‌های تحت مدیریت خود به انتشار رسانه‌های منتقد خود هم کمک می‌کرد تا رسانه‌ها در توازن بهتری نسبت به قدرت فعالیت می‌کردند.