تناسبی نوشته میشود، اکثریتی خوانده میشود
اگر هدف از اصلاح قانون، تقویت مشارکت و عدالت سیاسی است، باید تناسبیسازی نه در لفظ، بلکه در محتوا و اجرا محقق شود.
ابراهیم علیپور، کارشناس مدیریت شهری: در نظامهای انتخاباتی، عدالت سیاسی و اجتماعی مهمترین معیار مشروعیت است. الگوهای انتخاباتی در جهان به سه دسته کلی تقسیم میشوند: اکثریتی، تناسبی و ترکیبی. در میان این سه، نظام تناسبی بیش از همه با عدالت انتخاباتی سازگار است و به همین دلیل، کشورهای بیشتری در سالهای اخیر به آن روی آوردهاند. در ایران، نظام انتخاباتی شوراها تاکنون اکثریتی بوده است، اما بر اساس مصوبه اخیر مجلس، انتخابات دوره هفتم شورای شهر تهران برای نخستینبار با مدل تناسبی برگزار خواهد شد. هدف از این تغییر آن است که هیچ فهرستی اگر بیشترین رأی را بیاورد نتواند همه کرسیها را به خود اختصاص دهد.
فلسفه نظام تناسبی
ایده محوری نظام تناسبی، مشارکت عادلانه همه جریانهای سیاسی در قدرت است. در این مدل، هر حزب به تناسب آرای خود صاحب کرسی میشود تا هیچ گروهی برنده مطلق یا بازنده مطلق نباشد. همانطور که بشیریه مینویسد، فلسفه نظام تناسبی «فلسفهای گروهمحور» است و بر حق نمایندگی همه گروهها تأکید دارد. در این الگو، رأیدهنده فقط یک فرد نیست، بلکه عضوی از جامعه سیاسی– اجتماعی محسوب میشود. منافع و نگرشهای شهروندان در قالب احزاب نمود پیدا میکند و همین تنوع منافع است که باید در ساختار شوراها نیز بازتاب داشته باشد.
تجربه شش دوره شوراهای تهران
شوراهای شهر تهران تاکنون ترکیبهای گوناگونی را تجربه کردهاند:
شورای اول – کاملاً اصلاحطلب
شورای دوم – کاملاً اصولگرا
شورای سوم – ترکیبی با اکثریت اصولگرا
شورای چهارم – ترکیبی تقریباً برابر
شورای پنجم – کاملاً اصلاحطلب
شورای ششم – کاملاً اصولگرا
مرور این تجربهها نشان میدهد شوراهای سوم و چهارم که متکثرتر بودند، عملکرد بهتری داشتند؛ زیرا تصمیمگیریها در فضایی متعادلتر و گفتوگومحور صورت میگرفت. این تجربه، ارزش حضور گرایشهای گوناگون در مدیریت شهری را بهخوبی آشکار میسازد.
شکل رای دادن در نظام اکثریتی
1-رای کامل به یک لیست
2-رای دادن تلفیقی از لیستها و کاندیدهای مستقل
3-رای دادن به کاندیدای مستقل از یک نفر تا بیست و یک نفر
درکل در نظام اکثریتی رایدهنده میتواند به دلخواه از میان کاندیداها و لیستها به تعداد کرسیها رای دهد.
شکل رای دادن در نظام تناسبی
تقریباً عین مدل اکثریتی است. فقط در مورد دوم، اگر لیستی 14 نفر باشد، رایدهنده میتواند 7 کاندیدای مستقل هم به آن اضافه کند. همچنین کاندیدا میتواند در یک لیست حضور داشته باشد (نه بیشتر) اما میتواند بطور مستقل هم تبلیغ کند. این یعنی تهی کردن این سبک از انتخابات از درون و بیاثرکردن آن؛ میشود پیشبینی کرد که اولاً بازهم احزاب به سمت تشکیل جبهه و جریان خواهند رفت و اگر هم حزبی بخواهد لیست مستقل بدهد، حتماً لیست 21 نفر خواهد داد تا شانس انتخاب کاندیدای مستقل را به حداقل ممکن برساند.
مزایای نظام تناسبی
توزیع عادلانه قدرت: هر حزب به اندازه آرای خود در اداره امور سهیم میشود.
پرهیز از ائتلافهای مصلحتی: این مدل مانع شکلگیری ائتلافهای زودگذر انتخاباتی میشود که پس از پیروزی فرو میپاشند.
تقویت گفتوگو و تصمیمسازی جمعی: حضور جریانهای متنوع، شورا را به عرصهای برای همفکری و تفاهم بدل میکند، نه تقابل. در این شیوه، انتخابات معمولاً تکمرحلهای است و احزاب با ارائه فهرستهای رسمی شرکت میکنند. حزبی که رأی بیشتری کسب کند، کرسیهای بیشتری به دست میآورد، نه همه کرسیها.
کاستیهای نظام اکثریتی
در نظام اکثریتی، احزاب برای پیروزی به ائتلافهای موقتی و گاه ناهمگون دست میزنند. این ائتلافها معمولاً پس از انتخابات فرو میپاشند و هیچ حزب مشخصی پاسخگو باقی نمیماند. از سوی دیگر، این مدل به دوقطبیهای سیاسی و صفبندیهای متعصبانه دامن میزند و در نتیجه هزینههای سیاسی و اجتماعی سنگینی به کشور تحمیل میکند.
چالش اجرای تناسبی در ایران
با وجود مزایای نظری، اجرای مدل تناسبی در ایران با ابهامهایی همراه است. قانون مصوب مجلس و آییننامه اجرایی دولت همچنان اجازه ارائه فهرستهای ائتلافی (جبههها و جریانها) را داده است. بدین معنا که همان سازوکار پیشین رقابت میان دو جناح اصلاحطلب و اصولگرا ادامه خواهد یافت و روح تناسبی انتخابات، از درون تهی میشود. از سوی دیگر، شکل رأیدهی تفاوت چندانی با نظام اکثریتی ندارد. رأیدهنده همچنان میتواند از میان فهرستها یا افراد مستقل انتخاب کند، اما احزاب برای افزایش شانس خود ناچار به ارائه فهرستهای کامل ۲۱ نفره خواهند شد؛ و بدین ترتیب، کاندیداهای مستقل عملاً شانسی برای پیروزی نخواهند داشت.
پیشبینی آینده شوراها
انتخابات شورای اسلامی شهر تهران که در عمل سه شهر تهران، شمیرانات و ری را شامل میشود، طی ۶ دوره گذشته فراز و فرودهای بسیاری داشته و مشارکت بالا و پایین متفاوتی را به ثبت رسانده است. ماهیت این طرح در ظاهر طوری است که باعث میشود مشارکت در انتخابات بالا برود ولی نتیجه آن در تهران موجب خواهد شد در دوره هشتم انتخابات شوراها که قرار است در شهرهای بالای 500 هزار نفر جمعیت به نظام تناسبی رایگیری شود، میزان استقبال و مشارکت کاهش یابد. چون ریل گذاری آن صحیح نیست.
جمعبندی
نظام تناسبی، در ذات خود الگویی عادلانهتر و بازتابدهنده اراده متکثر جامعه است. اما در صورتی که اجرای آن صرفاً ظاهری باشد و ساختارهای حزبی و انتخاباتی تغییر نکند، نتیجه همان خواهد بود که پیشتر دیدهایم: «شوراهایی یکدست، غیرپاسخگو و دور از واقعیتهای متنوع اجتماعی. اگر هدف از اصلاح قانون، تقویت مشارکت و عدالت سیاسی است، باید تناسبیسازی نه در لفظ، بلکه در محتوا و اجرا محقق شود. در غیر این صورت، همانگونه که در عنوان آمده است: «تناسبی نوشته میشود، اکثریتی خوانده میشود.»
