ماجرای خروج گاز از دهانه تفتان چیست؟
خروج گاز و بخار از دهانه آتشفشان تفتان، بار دیگر نگاه‌ها را به یکی از مهم‌ترین آتشفشان‌های فعال ایران جلب کرد؛ پدیده‌ای که به گفته متخصصان، نشانه‌ای از فعالیت فومرولی در این کوه نیمه‌فعال و یادآور جایگاه ایران در کمربند آتشفشانی آلپ–هیمالیا است. کارشناسان معتقدند بررسی دقیق این رویدادها می‌تواند به درک بهتر مخاطرات زمین‌گرمایی و آتشفشانی کشور کمک کند.
به گزارش هم‌میهن آنلاین و به نقل از ایسنا، ایران بر روی کمربند آلپ-هیمالیا قرار دارد؛ یکی از فعال‌ترین مناطق زمین‌ساختی جهان که از جنوب اروپا تا جنوب شرق آسیا امتداد دارد. در نتیجه برخورد صفحه عربی با صفحه اوراسیا، رشته‌کوه‌های زاگرس، البرز و مجموعه‌ای از آتشفشان‌های خاموش و نیمه‌فعال شکل گرفته‌اند.
بر اساس مطالعات سازمان زمین‌شناسی کشور و پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله، بیش از ۱۵ آتشفشان شناخته‌شده در ایران وجود دارد که از شمال‌غرب تا جنوب‌شرق کشور پراکنده‌اند. مهم‌ترین آنها عبارتند از:
دماوند (استان مازندران): بلندترین قله ایران با ارتفاع ۵۶۱۰ متر، آخرین فعالیت آن به حدود ۱۰ هزار سال پیش برمی‌گردد. خروج گازهای گوگردی و چشمه‌های آب گرم اطراف لاریجان و رینه، نشانه‌هایی از فعالیت فومرولی و حرارت در عمق زمین است. طبق بررسی‌های ژئوشیمیایی، دماوند هنوز به طور کامل خاموش نشده و به عنوان یک آتشفشان بالقوه فعال طبقه‌بندی می‌شود.
تفتان (استان سیستان و بلوچستان): تنها آتشفشان نیمه‌فعال ایران که در دهه‌های اخیر چندین بار خروج بخار و گاز از دهانه آن مشاهده شده است. ارتفاع آن حدود ۴۰۵۰ متر است و از نوع آتشفشان چینه‌ای آندزیتی است. فعالیت‌های گاز و بخار از دهانه «ماده‌کوه» در اردیبهشت ۱۴۰۳ بار دیگر توجه‌ها را به خطر بالقوه این آتشفشان جلب کرد.
سبلان (استان اردبیل): دومین قله مرتفع ایران با حدود ۴۸۱۱ متر ارتفاع، نشانه‌هایی از فعالیت حرارتی در چشمه‌های آب گرم سرعین و مشکین‌شهر وجود دارد. آخرین فوران حدود ۱۰۰ هزار سال پیش رخ داده است. وجود منابع زمین‌گرمایی فعال در دامنه آن، سبلان را به یکی از گزینه‌های تولید انرژی زمین‌گرمایی در ایران تبدیل کرده است.
سهند (استان آذربایجان شرقی): در جنوب تبریز قرار دارد و آخرین فعالیت آن حدود ۲۰۰ هزار سال پیش گزارش شده است. کوه‌های اطراف تبریز شامل بقایای گدازه‌های قدیمی هستند. هم‌اکنون خاموش است، اما زمین‌گرمایی زیرسطحی در آن وجود دارد.
بزمان (استان سیستان و بلوچستان): یکی از جوان‌ترین آتشفشان‌های ایران در جنوب‌غربی تفتان قرار دارد. شواهد گدازه‌ای تازه و فعالیت حرارتی ضعیف در اطراف آن دیده می‌شود.
از دیگر آتشفشان‌های در غرب و شمال‌غرب ایران می‌توان به آتشفشان‌های کوچکتری چون «سراج‌الدین» در کردستان، «کوه سلطان» در نزدیکی مرز پاکستان، «آرارات کوچک» در مرز ترکیه و «کوه‌های چهل‌تن، آق‌داغ و بینالود» اشاره کرد که در گذشته فعالیت‌های آتشفشانی داشته‌اند، اما اکنون خاموش هستند.
مطالعات زمین‌گرمایی نشان می‌دهد که دما در عمق چند کیلومتری زیر دماوند، سبلان و تفتان هنوز بالاتر از میانگین زمین است. از سوی دیگر، وجود گازهای گوگردی و چشمه‌های داغ بیانگر پتانسیل فعال شدن دوباره برخی آتشفشان‌ها در بازه‌های زمین‌شناسی آینده است.
با توجه به موقعیت زمین‌ساختی ایران و فرورانش ورقه عربی در ناحیه مکران، احتمال بروز فعالیت‌های آتشفشانی در جنوب شرق کشور بیشتر از سایر مناطق است. متخصصان زلزله‌شناسی تأکید می‌کنند که پایش منظم دمای دهانه‌ها، گازهای خروجی و تغییرات لرزه‌ای در این مناطق باید در دستور کار باشد. در حال حاضر، هیچ نشانه‌ای از فوران قریب‌الوقوع در ایران وجود ندارد، اما بی‌توجهی به رصد مستمر می‌تواند خطرات پیش‌بینی‌ناپذیری در آینده به همراه داشته باشد.
حالا اما تفتان بعد از «دماوند» با خروج گازهایی از دهانه آن خبرساز شد و به گفته استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی این آتشفشان یکی از آتشفشان‌های نیمه‌فعال ایران است که فعالیت‌هایی در سال‌های ۱۳۴۹ تا ۱۳۵۰ از خود نشان داده است.
تشریح وضعیت آتشفشان نیمه‌فعال استان سیستان و بلوچستان
دکتر مهدی زارع، استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله در گفت‌وگو با ایسنا، اظهار کرد: قله آتشفشان نیمه‌فعال تفتان با خروج گاز و بخار از دهانه آتشفشان از شهر خاش خبرساز شده و باعث نگرانی مردم منطقه در سیستان و بلوچستان شده است. کوه تفتان یکی از آتشفشان‌های نیمه‌فعال ایران است که فعالیت‌هایی در سال‌های ۱۳۴۹ تا ۱۳۵۰ از خود نشان داده است.
زارع افزود: تفتان آتشفشان چینه‌ای فعال در جنوب‌شرقی ایران در استان سیستان و بلوچستان است که با حدود۴ هزار متر ارتفاع از سطح دریا، مرتفع‌ترین کوه جنوب شرق ایران محسوب می‌شود و نزدیک‌ترین شهر به قله تفتان، شهر خاش است.
وی ادامه داد: تفتان دارای دو قله اصلی به نام‌های «نرکوه» و «ماده‌کوه» است. قله جنوب‌شرقی ماده‌کوه به وسیله جریان‌های گدازه‌ای با ظاهر تازه احاطه شده و دست کم سه دهانه دارد. سنگ اصلی تفتان از نوع آندزیت است.
این استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی با اشاره به سابقه تاریخی فعال شدن این آتشفشان، خاطر نشان کرد: گزارش‌های مربوط به فعالیت‌های آتشفشانی تاریخی این کوه نامشخص است و جوان‌ترین تاریخ‌های رادیومتری آن به حدود ۷هزار سال قبل بازمی‌گردد. به نظر می‌رسد تفتان بخشی از یک منطقه زمین گرمایی باشد.
وی با بیان اینکه در اطراف آتشفشان تفتان تعدادی چشمه آب گرم وجود دارد، اضافه کرد: این آتشفشان بخشی از یک کمان آتشفشانی در ایران است که به همراه آتشفشان بزمان در ایران و کوه سلطان در پاکستان تشکیل شده است. این کمان آتشفشانی روی لایه‌های رسوبی کرتاسه تا ائوسن قرار دارد و از فرورانش ورقه اقیانوسی عربی در زیر فلات ایران در محل فرورانش مکران به وجود آمده است.
محقق حوزه مخاطرات با اشاره به ریشه نام این کوه، گفت: اینکه نام تفتان ممکن است از یک واژه ایرانی با ریشه «تفت» به معنای «مایع نیمه‌جامد» گرفته شده باشد، می‌تواند نشان‌دهنده این باشد که مردم در گذشته در اطراف آتشفشان شاهد فعالیت‌های پراکنده بوده‌اند.
زارع خاطرنشان کرد: در تاریخچه فعالیت تفتان، فوران‌هایی در سال‌های ۱۹۰۲، ۱۹۷۰ و ۱۹۹۳ میلادی ثبت شده است. گزارشی از انتشار دود در سال ۱۸۷۷ ممکن است به‌اشتباه ابرها را با فعالیت‌های آتشفشانی اشتباه گرفته باشد. همچنین در سال ۱۹۱۴، فعالیت آتشفشان به‌صورت «برخاستن ابرهای دودزا» توصیف شده است.
وی ادامه داد: پژوهش‌های قبلی من نشان می‌دهد که این فوران‌ها با فعالیت زلزله همراه بوده‌اند. در فوران سال ۱۹۰۲، دود شدید و درخشش شبانه روی آتشفشان مشاهده شده و فوران سال ۱۹۹۳ شامل یک جریان گدازه‌ای به طول حدود ۶۰ متر گزارش شده است. البته ممکن است جریانی از گوگرد مذاب در سال ۱۳۷۲ موجب تصور سرازیر شدن گدازه شده باشد.
این استاد پژوهشگاه زلزله‌شناسی در توضیح ویژگی‌های فعلی آتشفشان تفتان، گفت: آتشفشان تفتان فعالیت فومرولی شدیدی را در دریچه‌هایی با دمای بالا در اطراف دهانه نشان می‌دهد. فومرول‌ها عمدتاً در شرق و در لبه دهانه غربی به‌صورت بازدم‌های گازی مشاهده می‌شوند که مردم محلی آن را «دود» می‌نامند. این گازها به‌صورت ابرهای زرد مایل به سفید با بوی تند از دهانه‌ها خارج می‌شوند.
وی افزود: دریچه‌هایی که گاز از آنها بیرون می‌آید، به‌صورت ترک‌ها و شکاف‌های متعدد در اطراف دهانه اصلی قرار دارند و ستون‌های دود یا فومرول‌های بزرگ‌تر می‌توانند به قطر حدود یک متر برسند.
زارع یادآور شد: وقوع انفجارهای گرمابی در این آتشفشان از حضور سنگ‌ها و برش‌های ساخته‌شده آتشفشانی در اطراف دهانه استنباط می‌شود.
