دوره‌ای طلایی برای روزنامه‌نگاری ایران
شاید در این ایام افسردگی و فرسودگی که شیرازه بسیاری از امور در حال ازهم‌پاشیدن است، سخن گفتن از دوره طلایی حرف بی‌ربط و نابجایی به‌نظر برسد، اما با نگاهی به تاریخ ارتباطات و روزنامه‌نگاری در ایران معاصر می‌توان بارقه‌هایی از امید را هم در پس نابه‌سامانی‌ها دید.
شاید در این ایام افسردگی و فرسودگی که شیرازه بسیاری از امور در حال ازهم‌پاشیدن است، سخن گفتن از دوره طلایی حرف بی‌ربط و نابجایی به‌نظر برسد، اما با نگاهی به تاریخ ارتباطات و روزنامه‌نگاری در ایران معاصر می‌توان بارقه‌هایی از امید را هم در پس نابه‌سامانی‌ها دید. تاریخ ارتباطات در این سرزمین، نشان داده است که هرگاه نظام‌های سیاسی قوه کافی برای مراقبت و تنبیه رسانه‌ها و روزنامه‌نگاران نداشته‌اند و تیغ تضعیف روزنامه‌نگاری و سانسور آن‌ها کُند شده، شکافی در قدرت به‌وجود آمده است تا جوانه‌های روزنامه‌نگاری حرفه‌ای بتوانند از میان آن سر برآورند.
چند نمونه مشهور ازاین‌دست را می‌توان در تاریخ دید؛ دوره کمتر از 10 سال پس از شهریورماه ۱۳۲۰، دو سال پیش از کودتای ۲۸ مردادماه ۱۳۳۲، چندماه ابتدایی پس از انقلاب ۱۳۵۷ و دوره نزدیک به سه‌سال پس از دوم خردادماه ۱۳۷۶. وجه اشتراک همه این دوره‌ها این بوده است که نظام سیاسی به‌دلایل مختلف با بحران‌هایی مواجه بوده که نمی‌توانسته درعمل رسانه‌ها و روزنامه‌نگاران را زیر سیطره و کنترل شدید و بی‌منطق خود بیاورد و با فشار آن‌ها را وادار کند آنچه می‌خواهد، منتشر کند.
در بین این شکاف‌های بزرگ تاریخی که برای ارتباطات ایران فرصت‌های طلایی بودند و مشخصاً دو مورد آن‌ها ــ پس از انقلاب ۵۷ و دوم خردادماه ــ به «بهار مطبوعات» شهرت یافته‌اند، شکاف‌های کوچکی هم بوده است که کمتر به‌چشم آمده‌اند. محض نمونه در یکی، دو ماه پیش از انتخابات ۱۳۸۸ تا چندماه بعد، همچنین در پاییز ۱۴۰۱ نیز بخش‌هایی از نظام رسانه‌ای توانستند با بهره‌گیری از تضعیف کنترلگری نظام سیاسی که ناشی از بحران‌های روز بود، فعالیت‌های حرفه‌ای روزنامه‌نگارانه درخشانی از خود نشان دهند.
درحال‌حاضر نیز به‌نظر می‌رسد فرصت دیگری به‌وجود آمده است تا روزنامه‌نگاری ایران بتواند از آن برای رسیدن به سطح درخوری از فعالیت حرفه‌ای بهره ببرد. برآیند خروجی رسانه‌ها حاکی از این است که از مدتی پیش، روزنامه‌نگاران و رسانه‌ها استفاده از این فرصت را آغاز کرده‌اند. نمونه‌اش آثار درخشان روزنامه‌نگاران در دو حوزه اجتماعی و فناوری است که در ماه‌های اخیر به‌خوبی تلاش کرده‌اند گزارش‌های جسورانه و انتقادهایی را مطرح کنند که تا چندسال پیش، پرداختن به آن‌ها نوعی تابو در رسانه‌های رسمی ایران بود.
اما ازسوی‌دیگر، به‌نظر می‌رسد هنوز حوزه‌هایی همچون سیاست و اقتصاد در روزنامه‌نگاری ما محافظه‌کاری را کنار نگذاشته‌اند و به همان سیاق گذشته کار خود را پیش می‌برند. نشانه‌اش این است که عرصه عمومی اخبار و گزارش‌ها در حوزه‌های اجتماعی و فناوری در اختیار رسانه‌های داخلی و جاری در قلم روزنامه‌نگاران ساکن کشور است، اما انتقادها و طرح ایده‌ها در حوزه‌های سیاسی و اقتصادی رقبای قدرتمندی در خارج از ایران دارند.
البته پیچیدگی نظام رسانه‌ای کنونی ایران بیش از این است که مرز مشخصی همچون مرزهای فیزیکی بین داخل و خارج کشور قائل باشیم، بااین‌حال می‌توان این تمایز جغرافیایی را همچنان تاحدودی معتبر دانست. حال چرا باید چنین فرصتی که در روزنامه‌نگاری ایران به‌دست آمده است را دوره‌ای طلایی فرض و در وجود چنین فرصتی راه مبالغه در پیش گرفت؟ علت این است که روزنامه‌نگاری با همه ضعف‌های خودش همچنان می‌تواند نقشی در ساختن آینده کشور داشته باشد. هرچه روزنامه‌نگاری ما جسورتر و حرفه‌ای‌تر باشد و جامعه مدنی ایران را نمایندگی کند، نقش‌اش در ساختن آینده بیشتر و سازنده‌تر است.
بخش اعظم کارشناسان در عرصه‌های مختلف می‌گویند که ایران درشرایط سخت و دشوار و غیرقابل پیش‌بینی قرار گرفته است. بنابراین روزنامه‌نگاری حرفه‌ای می‌تواند در این شرایط نقش پررنگی بازی کند، آن را شفاف‌تر سازد، راه‌حل مشکلات را بازگوید و راوی تغییر باشد. این‌چنین است که روزنامه‌نگاری حرفه‌ای با استفاده از فرصتی که برایش به‌وجود آمده، می‌تواند نقشی شایسته جایگاه روزنامه‌نگاری حرفه‌ای در ایران کنونی برعهده بگیرد و عصر طلایی دیگری را رقم بزند. بااین‌حال باید گفت که کار روزنامه‌نگاران و رسانه‌های حرفه‌ای در این شرایط و زمانه برای جلوتر رفتن از خطوط کنترل‌شده چندان هم آسان نخواهد بود.
روزنامه‌نگاری همچنان ضعف‌های فنی و حرفه‌ای خود را بر دوش می‌کشد و ممکن است برای بازی‌کردن نقشی پررنگ‌تر آماده نباشد. همچنین شمشیر کنترل و محدودیت هنوز بر سر روزنامه‌نگاران است و چه‌بسا در دوره‌های ضعف کنترلگری نظام‌های سیاسی، خطر برخورد شدیدتر هم باشد. نظام‌های سیاسی بحران‌زده شاید نتوانند همه رسانه‌ها را کنترل کنند، اما تلاش می‌کنند از رسانه‌ها و روزنامه‌نگارانی که به تور نظارت و تنبیه‌شان می‌افتند، درس‌عبرتی برای سایرین درست کنند. بنابراین در این‌دوره نیز روزنامه‌نگاری حرفه‌ای باید با دقت، آمادگی، هوشیاری و احتیاط؛ اما نه سرهم‌بندی، محافظه‌کاری، ترس و انفعال همراه باشد.
