ناآمدگان و بازآمدگان/ادامه روند بازگشت هنرمندان به صحنه رسمی تئاتر در کنار حضور پررنگ غایبان این صحنه در عرصه غیررسمی دوگانه‌ای همچنان ادامهدار است
بازگشت آرام‌آرام هنرمندانی که مدت زمان زیادی از آخرین حضورشان روی صحنه‌های رسمی می‌گذشت و ازجمله نمایشنامه‌نویسان و کارگردانان شناخته‌شده تئاتر هستند، اتفاقی نیست که بتوان نادیده‌اش گرفت.
بازگشت آرام‌آرام هنرمندانی که مدت زمان زیادی از آخرین حضورشان روی صحنه‌های رسمی می‌گذشت و ازجمله نمایشنامه‌نویسان و کارگردانان شناخته‌شده تئاتر هستند، اتفاقی نیست که بتوان نادیده‌اش گرفت. هرچند ساخت آثار هنری، با مجوز یا بدون مجوز، دوگانه‌ای است که در طول چهل سال و اندی گذشته همواره وجود داشته است. دوگانه‌ای که ازجمله محصولات آن، سینما و تئاتر و موسیقی زیرزمینی است و با وقوع هر اعتراض سیاسی و اجتماعی و عمیق‌تر شدن شکاف میان هنرمندان و ساختار سیاسی، پررنگ‌تر از پیش می‌شود.
محصولات این جریان حاصل کار هنرمندانی است که خود را ملزم به نشان‌دادن اثرشان به دیگری برای کسب مجوز نمی‌دانند و مترومعیار اندازه‌گیری‌شان واکنش مخاطب است. تصمیم این فعالان فضاهای غیررسمی بر عدم کسب مجوز، به‌تبع شیوه ساخت و زیبایی‌شناسی به کار گرفته شده در آثارشان را نیز تحت تاثیر قرار می‌دهد. در پی معاصرترین جریان اعتراضی پس از پاییز ۱۴۰۱، چنان انشقاقی پدید آمد که تا مدت‌ها از آن با عنوان قهر هنرمندان از عرصه فعالیت رسمی یاد می‌شد. قهری پیوندخورده با غیابی که غایبان آن ازجمله در حوزه تئاتر، به‌ظاهر تحت تاثیر التهابات موجود، مصمم بودند که زین‌پس به سازوکار کنونی دریافت مجوز تن ندهند.
با گذشت سالی پس از سال دیگر و فاصله گرفتن از آن روزهای ملتهب، جریان رسمی هنر و ازجمله گروه‌های نمایشی که برای روی صحنه رفتن از مسیر شورای نظارت و ارزشیابی اداره‌کل هنرهای نمایشی عبور می‌کنند، به‌ظاهر با تمام قدرت به عرصه بازگشتند. ادامه حضور غیرقابل انکار جریان غیررسمی اما نشان داد بالیدن هر روزه آن، نه صرفاً گره‌خورده به روزهای پرالتهاب پشت سر گذاشته شده بوده و نه در گرو میزان فعالیت تئاتر رسمی است. درنتیجه بسیاری از کسانی که چنین تصمیمی گرفتند همچنان پای تصمیم خود ایستاده‌اند و معتقدند، اگر بتوان راه‌حلی برای پایان دادن به این وضعیت متصور شد، آن راه‌حل چیزی جز تغییر سازوکار دریافت مجوز نیست.
ازجمله هنرمندان بازگشته به صحنه‌های رسمی می‌توان به نادر برهانی‌مرند اشاره کرد که سال گذشته برداشتی آزاد از «مرغابی وحشی» اثر هنریک ایبسن را با عنوان «هدویگ» روی صحنه تماشاخانه ایرانشهر برد. همچنین جلال تهرانی که دو بخش از یک سه‌گانه را با نام‌های «بونکر» و «بونکر دوم: شکارچی و قطار» در مجموعه تئاتر لبخند و مجموعه تئاترشهر اجرا کرد یا اکبر زنجانپور که در مقام کارگردان و بازیگر با «اکتینگ» به ایرانشهر رفت.
نیز حمیدرضا نعیمی که با نویسندگی، کارگردانی و بازی در «اینک انسان» در مجموعه تئاترشهر به دوری خود از صحنه پایان داد یا قطب‌الدین صادقی که به اجرای «سفرنامه آبجی‌مظفر» در سالن اصلی همان مجموعه پرداخت. در کنار این‌ها، صابر ابر که نمایش «امشب به صرف بورش و خون» نوشته مهدی یزدانی‌خرم را براساس رمان «نازنین» فئودور داستایوفسکی در بلک‌باکس پردیس تئاتر و موسیقی باغ کتاب روی صحنه برد و این روزها مشغول اجرای بخش دوم آن با عنوان «به صرف بورش بدون خون به میزبانی نازنین» براساس برداشت آزاد یزدانی‌خرم از یکی از کاراکترهای «یادداشت‌های زیرزمینی» نوشته داستایوفسکی است. درنهایت اشکان خیل‌نژاد که با روی صحنه بردن اجرایی ۷ ساعته براساس «برادران کارامازوف» در تماشاخانه ایرانشهر، تماشاگر این روزها تئاتر را به چالشی جدی کشید.
این لیست این روزها با نام‌هایی چون حسین پاکدل، مصطفی کوشکی، رضا بهبودی و... در حال تکمیل‌شدن است. هرچند چنان‌چه مهران رنج‌بر، نمایشنامه‌نویس، کارگردان و بازیگر هنگام تقدیر در بیستمین شب کارگردان مختص نکوداشت گلاب آدینه که شامگاه جمعه، ۱۲ اردیبهشت‌ماه به کوشش انجمن کارگردانان تئاتر در تالار استاد جلیل شهناز خانه هنرمندان ایران برپا شد، اشاره کرد که جای خالی کارگردانانی چون حمید پورآذری، علی‌اصغر دشتی و... چنان به‌شدت احساس می‌شود که به هیچ عنوان نمی‌توان مدعی شد همه‌چیز به روال پیشین بازگشته است و غیبت از صحنه‌های رسمی تا زمان تغییر سازوکار دریافت مجوز تنها تصمیم عده‌ای معدود است.
از امر ملوکانه تا نکراسوف
اضافه‌شدن نام حسین پاکدل، مصطفی کوشکی و... به لیست هنرمندان بازگشته به عرصه رسمی به‌واسطه نمایش‌هایی است که در تماشاخانه ایرانشهر روی صحنه خواهند برد. پاکدل قرار است «امر ملوکانه» را به نویسندگی، کارگردانی و تهیه‌کنندگی خود و با بازی بازیگرانی چون عاطفه رضوی، مرتضی آقاحسینی، صالح میرزاآقایی و... از ۲۴ اردیبهشت‌ماه در سالن استاد سمندریان روی صحنه ببرد.
مصطفی کوشکی هم از ۲۳ اردیبهشت‌ماه نمایشنامه «نکراسوف» نوشته ژان پل سارتر را با دراماتورژی، طراحی و کارگردانی خود با حضور بازیگرانی چون داریوش موفق و مهدی کوشکی در تالار استاد ناظرزاده کرمانی اجرا خواهد کرد. همچنین نمایش «جغد» به نویسندگی و کارگردانی سعید حسنلو و با بازی بازیگرانی چون بهزاد خلج، سارا رسول‌زاده، عباس جمالی و امیرحسین فتحی از ۲۴ اردیبهشت‌ماه در سالن استاد سمندریان روی صحنه می‌رود.
در کنار بازگشت این کارگردانان به صحنه، بازیگرانی چون رضا بهبودی و آزاده صمدی نیز بار دیگر در عرصه تئاتر رسمی دیده خواهند شد. رضا بهبودی با نمایش «قرمز» به نویسندگی جان لوگان و کارگردانی مهرداد قیومی، به‌عنوان تازه‌ترین اثر گروه نمایشی «لیو» به سرپرستی محمدحسن معجونی که از ابتدای خردادماه در مجموعه تئاتر لبخند اجرا خواهد شد، به صحنه بازمی‌گردد. «قرمز» درباه مارک روتکو، نقاش اکسپرسیونیست انتزاعی و رابطه او با دستیار جوانش کن است که نقش‌‌های‌شان توسط رضا بهبودی و دانیال نوروش ایفا خواهد شد. همچنین آزاده صمدی با نمایش «عزادار» نوشته امیر نجفی و عرفان غفوری به کارگردانی امیر نجفی در تماشاخانه ایرانشهر روی صحنه می‌رود.
دولتی‌های کم‌رونق
در غیاب آمار فروش و تعداد مخاطب نمایش‌های بدون مجوز یا آثار متعلق به جریان غیررسمی تئاتر نگاهی به نمایش‌های روی صحنه در مجموعه‌های دولتی تئاتر در تهران؛ تئاترشهر، تالار هنر و تماشاخانه سنگلج حکایت از حضور ۱۸ هزار تماشاگر و ۳ میلیارد تومان فروش تا پایان ۱۲ اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۴ دارد. براساس آمار منتشرشده از سوی روابط‌عمومی اداره‌کل هنرهای نمایشی که در اختیار رسانه‌ها قرار گرفته است نمایش «ذرات آشوب» به نویسندگی و کارگردانی ابراهیم پشت‌کوهی با مجموع ۲۷ اجرا و میزبانی از ۵ هزار و ۴۳۲ مخاطب با احتساب بلیت تمام‌بها، نیم‌بها، تخفیف‌دار و مهمان توانسته است به فروشی معادل یک میلیارد و ۵۹۳ میلیون و ۵۲۰ هزار تومان دست پیدا کند.
فروش «قربانگاه» در تالار چهارسو ۲۱۰ میلیون و ۳۶۰ هزار تومان، فروش «کالیگولا» در تالار قشقایی ۷۸۶ میلیون و ۳۰۰ هزار تومان، فروش «خونه مادربزرگه» در تالار سایه ۸۸ میلیون و ۱۲۰ هزار تومان، فروش «خرگوش» در همین تالار ۱۶۹ میلیون و ۹۴۰ هزار تومان و فروش «کارنامه بندار بیدخش» در کارگاه نمایش ۴۲ میلیون و ۸۸۰ هزار تومان بوده است.
همچنین «جگر هندی» در تماشاخانه سنگلج ۱۹۵ میلیون و ۲۰ هزار تومان و فروش «پینوکیو» در تالار هنر ۳۸۲ میلیون و ۸۹ هزار تومان و ۴۰۰ بوده است. با این حساب مجموع فروش نمایش‌های روی صحنه در مجموعه تئاترشهر، تالار هنر و تماشاخانه سنگلج از شروع اجراهای‌شان تا روز جمعه ۱۲ اردیبهشت‌ماه به رقم 3 میلیارد و ۴۶۸ میلیون و ۲۲۹ هزار و ۴۰۰ تومان از طریق جذب ۱۸ هزار و ۲۴۵ مخاطب رسیده است.
این اعداد و ارقام تا زمانی که ندانیم چه تعداد نمایش بدون مجوز روی صحنه رفته و میزبان چه تعداد مخاطب بوده و به چه میزان فروشی دست پیدا کرده است، نمی‌تواند حکایت از استقبال تماشاگران از جریان رسمی تئاتر داشته باشد. حتی اگر لیست کارگردانانی که آرام‌آرام در حال بازگشت به صحنه‌اند در کنار ایستادن غایبان صحنه بر تصمیم‌شان و عدم بازگشت به صحنه‌های رسمی تا برچیده‌شدن آن‌چه سانسور نامیده می‌شود، روز‌به‌روز طولانی‌تر شود.
اکبر زنجانپور در نمایش اکتینگ/ عکس: پرتو جغتایی
