دوران مملو از تردید پسا اسد/بازیگران منطقه‌ای و بین‌المللی چه نقشی در آینده سوریه ایفا خواهند کرد؟
پس از ۱۱ روز حملات شورشیان مسلح و سقوط بشار اسد از قدرت، سوریه وارد مرحله جدیدی از انتقال قدرت شده که آینده نامعلومی را رقم زده است. کارشناسان انستیتو خاورمیانه درباره نقش قدرت‌های منطقه، از جمله ترکیه، اسرائیل و آمریکا در آینده سوریه می‌گویند.
پس از 11 روز حملات شورشیان مسلح و سقوط بشار اسد از قدرت، سوریه وارد مرحله جدیدی از انتقال قدرت شده که آینده نامعلومی را رقم زده است. کارشناسان انستیتو خاورمیانه درباره نقش قدرت‌های منطقه، از جمله ترکیه، اسرائیل و آمریکا در آینده سوریه می‌گویند.
چالش واقعی سوریه
چارلز لستر مسئول ارشد، مدیر برنامه‌های مقابله با تروریسم و افراط‌گرایی و سوریه
بالاخره حکومت بشار اسد سقوط کرد. با سقوط حکومت اسد ابتدا در شمال و سپس در جنوب سوریه، روزنه نوری پیدا شد. سرعت فروپاشی حکومت اسد گویای میزان توخالی شدن رژیم از داخل، تجزیه دستگاه‌های امنیتی و از بین رفتن هر گونه وفاداری را نشان داد. این عوامل به وضوح پس از 14 سال درگیری جانکاه و فروپاشی جامعه و اقتصاد سوریه، رو به افول نهاد.
در روزهای اول، پیشروی شورشیان مبهوت‌کننده بود. در روزهای نخست پس از سقوط اسد، میزانی از وحدت اجتماعی در سوریه مشاهده شد. گفت‌وگوها بین فرقه‌ها در لاذقیه و طرطوس تا توافقات آشتی محلی بین شورشیان هیئت تحریرالشام و جامعه مسیحی‌ها، اسماعیلی‌ها، کردها و علوی‌ها دیده می‌شد. اینها ناشی از سرخوشی سقوط اسد بود که به نوعی همبستگی تبدیل شد که همین چند هفته پیش قابل تصور هم نبود.
با این حال، حالا سوریه در دوران گذار قرار دارد. چالش بزرگ پیش روی سوریه، ایجاد فرآیند انتقال قدرت و در شکل و قالب مشخص است. هفته گذشته جامعه بین‌المللی در دوحه فرمت‌های مختلف دوجانبه و سه‌جانبه دور هم جمع شدند تا درباره گام‌های بعدی در سوریه گفت‌وگو کنند. تمام بازیگران ظاهراً پذیرفته‌اند که به‌رغم قراردادن نام گروه هیئت تحریرالشام در فهرست گروهک‌های تروریستی، این گروه در هر صورت به‌عنوان یک واقعیت جدید در سوریه به یک کرسی بر سر میز مذاکره نیاز دارد.
اغلب کشورها هم از همان اول با این گروه وارد گفت‌وگو شدند. سازمان ملل متحد در حال آماده‌سازی برای میزبانی نشستی قریب‌الوقوع در ژنو است تا اقداماتی که در قطعنامه 2254 شورای امنیت سازمان ملل اتخاذ شده -از جمله تشکیل یک هیئت حاکمه انتقالی و ایجاد شرایط برای برگزاری انتخابات آزاد و عادلانه- را آغاز کند. هرچند فرمت، دامنه دربرگیری و فهرست شرکت‌کنندگان این نشست هنوز مشخص نشده است. این فرآیند مذاکره خارجی کاملاً با روند انتقال قدرت که به‌سرعت در دمشق در حال انجام است، در تضاد قرار دارد.
در فرآیندی که کاملاً تحت کنترل هیئت تحریرالشام است، قدرت از رژیم اسد به بدنه انتقالی بهرهبری محمدالبشیر، نخست‌وزیر دولت نجات، در حال انتقال است. اولین سابقه کاری البشیر که مهندس است و به زبان انگلیسی تسلط دارد، وزارت توسعه و امور بشردوستانه در ادلب در زمان تسلط شورشیان بر این شهر بود. در آن زمان او پیشگام برقراری روابط با سازمان ملل بود.
سازمان ملل اکنون دفتر کمک‌رسانی دائمی خود را در این شهر حفظ کرده است. برای آماده‌سازی زمینه انتقال اولیه قدرت در سطح ملی، ابومحمدالجولانی، رهبر هیئت تحریرالشام جلسه‌ای چندساعته با البشیر و محمدالجلالی، نخست‌وزیر حکومت اسد، برگزار کرد. جلسات مشابهی نیز بین وزرای منصوب بشار اسد، به‌ویژه وزیر دادگستری، کشور و اقتصاد و همتایان آنها در دولت نجات برگزار شده است.
فعلاً، هیچ ارتباطی بین سوریه و برنامه‌های جامعه بین‌المللی بهرهبری سازمان ملل وجود ندارد و انتقال قدرت بهرهبری هیئت تحریرالشام در سوریه در حال اجراست. در حقیقت این دو گروه در خلاف جهت یکدیگر حرکت می‌کنند.
این موضوع اصلاً عجیب نیست چون بی‌اعتمادی و انتقادات زیادی نسبت به سازمان ملل و جامعه بین‌المللی در درون سوریه وجود دارد اما فقدان ارتباط بین نیروهای داخلی و بازیگران خارجی، چشم‌انداز به رسمیت شناخته شدن بین‌المللی حکومت جدید در سوریه را تیره و تار می‌کند. در عین حال اجرای سریع و یک‌جانبه اقدامات انتقال قدرت توسط هیئت تحریرالشام در دمشق، خطر تحریک مخالفان داخلی و درگیری‌های بالقوه را در پیش دارد. به هر حال روزهای سختی برای سوریه در راه است.
سقوط اسد توازن ژئوپلیتیکی خاورمیانه را متحول می‌کند
پال سیلم معاون رئیس تعاملات بین‌المللی
سقوط بشار اسد که در پی مجموعه‌ای از رخدادهای حیرت‌انگیز از هفتم اکتبر سال گذشته آغاز شد، توازن ژئوپلیتیکی در خاورمیانه را متحول می‌کند. سوری‌ها مدت‌ها بود که منتظر رها شدن از خشونت‌بارترین دوران زندگی خود در سوریه بودند. چالش فعلی در سوریه انتقال قدرت پایدار و مثبت و اجتناب از وقوع هرج و مرجی است که دیگر کشورهای عرب پس از سرنگونی دیکتاتورهایشان تجربه کردند.
حکومت بشار اسد از دهه 80 میلادی متحد ایران و پل ارتباطی و شریک ضروری تهران در ایجاد و حفظ حزبالله لبنان بوده است. ترکیه هم کشوری است که برنده تحولات اخیر در منطقه به‌شمار می‌آید. این کشور به‌عنوان حامی اصلی هیئت تحریرالشام، گروهی که سقوط اسد را راهبری کرد، بیشترین نفوذ را در میان شورشیان و گروه‌های مخالف بشار اسد دارد.
بنابراین تعامل با آنکارا اقدامی کلیدی در تلاش‌های منطقه‌ای و بین‌المللی برای کمک به سوری‌ها برای اجرای یک انتقال قدرت موفقیت‌آمیز است. سقوط اسد سایه طولانی‌مدت نفوذ سوریه را از سر لبنان برمی‌دارد. سوریه در زمان حافظ اسد، پدر بشار اسد در سال 1976 نیروهای خود را به لبنان فرستاد و درنهایت نظم متشکل از شبه‌نظامیان حزبالله را بر سوریه تحمیل کرد.
ناآرامی در سوریه ممکن است در ماه‌های آینده به عراق نیز سرایت کند و عراق نیز ممکن است با بزرگترین چالش سیاسی خود در ماه‌های آینده روبه‌رو شود. اکثر رهبران کشورهای حاشیه خلیج‌فارس و متحدان آنها در اردن و مصر به اشتباه فکر می‌کردند که اسد همیشه در قدرت باقی می‌ماند و بنابراین به‌منظور عضویت دوباره سوریه در اتحادیه عرب پیش پای اسد فرش قرمز پهن کردند.
اما امید زیادی به ماندن او در قدرت وجود نداشت و امروز اعراب برای سقوط اسد اشکی نخواهند ریخت. اتحادیه عرب، بازیگران کلیدی در ایجاد یک انتقال موفقیت‌آمیز و شرکای اساسی در بازسازی سوریه و اقتصاد این کشور خواهند بود. در سطح سیاسی، سقوط اسد در سراسر منطقه طنین‌انداز خواهد شد و نگرانی‌ای که دیگر دولت‌های خاورمیانه از رخدادهای بهار عربی احساس کردند را دوباره احیا خواهد کرد.
ترکیه و عصر جدید سوریه
ملیحه بنلی آلتونیسیک پژوهشگر
باتوجه به سرعت تغییر توازن قدرت در خاورمیانه، مشکلات ایران و محور مقاومت در منطقه، ترکیه احتمالاً انتظار داشت که تغییراتی در سوریه نیز رخ دهد. مشغولیت فزاینده روسیه در اوکراین و انتظاراتی مبنی بر آنچه در دولت بعدی ترامپ ممکن است اتفاق بیفتد، موجب شد تا آنکارا خود را برای تغییر گسترده در سوریه آماده کند. علاوه بر آن، برخلاف بسیاری از بازیگران منطقه‌ای، ترکیه در سوریه حضور زمینی دارد و در مناطق تحت کنترل شورشیان سنی چشم‌اندازی را درباره آنچه ممکن است رخ دهد، ارائه می‌کند.
هرچند آنکارا انتظار نداشت که روند تصرف قدرت در سوریه توسط شورشیان سنی با این سرعت به سرانجام برسد. ترکیه به‌عنوان تنها بازیگری که از آغاز خیزش سوریه در سال 2011 به حمایت از مخالفان ادامه داده، ممکن است خود را در موقعیت سودمندی در سوریه جدید ببیند. در واقع، رجب‌طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، در واکنش خود به رخدادهای اخیر سوریه گفت که «ترکیه، مثل گذشته در سمت درست تاریخ قرار دارد».
در ترکیه این انتظار نیز وجود دارد که دست‌کم 4 میلیون سوری ساکن این کشور به خانه‌هایشان بازگردند اما وضعیت سوریه چالش‌هایی را برای ترکیه دربرخواهد داشت. مدیریت انتقال موفقیت‌آمیز و منظم قدرت در کشوری که سال‌ها از جنگ رنج برده، آسان نخواهد بود. ترکیه همچنین از واکنش یگان‌های مدافع خلق کُرد در برابر رخدادهای اخیر در سوریه نگران است. بنابراین، هاکان فیدان، نخست‌وزیر ترکیه بر اهمیت تمامیت ارضی سوریه تاکید کرده است.
سیاست‌های آمریکا هم در این مورد می‌تواند تاثیرگذار باشد. به‌همین ترتیب، مداخلات اسرائیلی‌ها در جنوب سوریه و تلاش‌ها برای ایجاد منطقه حائل می‌تواند ثبات در این کشور را به‌خطر بیاندازد. بنابراین سوریه برای ترکیه هم وارد فاز جدیدی از چالش‌های جدید شده است. ترکیه بیش از 900 کیلومتر مرز مشترک با سوریه دارد و جمعیتی از میلیون‌ها نفر از پناهجویان سوری در ترکیه زندگی می‌کنند.
علاوه بر این اعزام نیروهای نظامی ترکیه در بخش‌هایی از شمال سوریه و حضور نیروهای کُرد سوری که با حزب کارگران کردستان در ارتباط هستند، بدون شک از مهمترین مسائل آنکارا خواهد بود که سیاست خارجی و سیاست داخلی آنکارا را تحت تاثیر قرار خواهد داد. درخواست‌های اخیر «دولت باحچلی»، رهبری حزب حرکت ملی یا MHP، که شریک دوفاکتوی حزب حاکم عدالت و توسعه محسوب می‌شود از عبدالله اوجالان رهبر زندانی پ.ک.ک برای سخنرانی در پارلمان و اعلام پایان جنگ پ.ک.ک علیه ترکیه، بر پیچیدگی شرایط اضافه می‌کند.
با این حال یک موضوع خاص به‌طور مشخص بازتابی از تغییر در سبک و سیاق سیاست خارجی ترکیه در قبال سوریه است و آن این است که امروز در ترکیه بحث کمتری درباره انتظارات و دستاوردهای غیرمنطقی وجود دارد.
پیامدهای غیرمنتظره: اسرائیل از سقوط اسد لذت می‌برد
پال اسکم پژوهشگر غیرمقیم
تردیدی وجود ندارد که حمله 10 روزه هیئت تحریرالشام و دیگر گروه‌ها که به فرار بشار اسد، رئیس‌جمهور سوریه و سقوط دولت او منجر شد با حملات اسرائیل به حزبالله، انفجار دستگاه‌های ارتباطی پیجر در 17 سپتامبر و حمله به تاسیسات نظامی ایران در 27 اکتبر مرتبط است. با این وجود، نه موساد اسرائیل و نه هیچ سازمان اطلاعاتی غربی دیگری ظاهراً هیچ انتظاری از سقوط قریب‌الوقوع خاندان اسد نداشتند.
از زمانی که سقوط دولت دمشق به دست شورشیان باورپذیرتر شد، اسرائیل اعزام نیروهای نظامی خود به بلندی‌های جولان را افزایش داد. نیروهای پیاده‌نظام و واحدهای زرهی از مرزهای آتش‌بس 1974 با سوریه فراتر رفتند و مواضعی را در سمت سوری کوه هرمون و همچنین چند مکان دیگر که برای تثبیت کنترل منطقه ضروری هستند اشغال کردند. روزنامه تایمز اسرائیل گزارش داده که یسرائیل کاتس، وزیر دفاع اسرائیل دستور داده تا ارتش اسرائیل «منطقه‌ای امنیتی عاری از سلاح‌های استراتژیک سنگین و زیرساخت‌های تروریستی در جنوب سوریه از جمله آن سوی منطقه حائل که می‌توانند تهدیدی برای اسرائیل باشند، ایجاد کنند.»
گیدئون سار، وزیر خارجه اسرائیل در توئیتی نوشته که نیروهای اسرائیلی وارد منطقه حائل شده‌اند چون حملاتی علیه ناظران سازمان ملل انجام شده و اسرائیل نگران احتمال نقض مرزهای 1974 است. «سار» در جلسه‌ای توجیهی دلایل حملات هوایی اسرائیل را تکرار کرده و تاکید کرد که «ارتش اسرائیل کنترل محدود و موقت مناطق استراتژیک در نزدیکی مرز را برعهده گرفته تا از وقوع سناریویی مشابه هفتم اکتبر از سمت سوریه پیشگیری کند.»
اسرائیل اعلام کرده که نیروهایش زمانی به مواضع توافق‌شده عقب‌نشینی می‌کنند که اسرائیل به این نتیجه برسد که نیروهای نظامی و غیرنظامی باثبات در جنوب‌غرب سوریه وجود دارند که به مرزهای 1974 احترام می‌گذارند. این روند ممکن است هفته‌ها یا ماه‌ها طول بکشد زیرا اسرائیل و دیگر بازیگران منطقه‌ای و بین‌المللی علاقه‌مند به سوریه تلاش می‌کنند تا اطمینان یابند که هیئت تحریرالشام و رهبر آن، ابومحمدالجولانی (اشاره به بلندی‌های جولان، جایی که خانواده‌اش به‌آن تعلق دارند) به‌طور قطع از پیشینه ارتباط با القاعده فاصله گرفته است.
اسرائیل و آمریکا در شب‌های گذشته حملاتی را علیه اهدافی در سوریه انجام داده‌اند. اسرائیل یک کارخانه تسلیحات شیمیایی را در سوریه منفجر کرد تا دست شورشیان به آن نرسد. آمریکا هم به‌دنبال بازدارندگی در مقابل نیروهای داعش برای سوءاستفاده از وضعیت در سوریه است. اسرائیل به‌طور مرتب تلاش کرده تا با شبه‌نظامیانی که در نزدیکی مرز فعالیت دارند، ارتباط برقرار کند.
حمایت مالی از هیئت تحریرالشام در سال‌های اخیر از سوی ترکیه انجام شده است. ترکیه امروز برنده آشکار این وضعیت نوظهور در سوریه است. با این حال به‌نظر نمی‌رسد که هیئت تحریرالشام یا جولانی آمادگی تبدیل شدن به نیروی نیابتی آنکارا و پیگیری اهداف ترکیه در سوریه را داشته باشند. روابط ترکیه با اسرائیل سرد است اما آنها به‌طور قطع به‌دنبال رویارویی نظامی با اسرائیل نیستند.
اگر دولت آینده سوریه در احیای کشور موفق شود و بخواهد بخشی از بلندی‌های جولان را که همچنان تحت کنترل اسرائیل است بازگرداند، ممکن است این امر مشکل‌زا شود. اسرائیل بلندی‌های جولان را عملاً در سال 1981 اشغال کرده و بیشتر اسرائیلی‌ها آن را بخشی از اسرائیل خود می‌دانند اما وقوع چنین سناریویی اصلاً قریب‌الوقوع نیست. شلمو بن آمی، وزیر خارجه سابق اسرائیل در مقاله‌ای که در 9 دسامبر منتشر کرد، نوشت که «پس از 54 سال، سقوط سریع‌السیر خاندان اسد چشم‌انداز ژئوپلیتیکی خاورمیانه را تغییر داده‌است.»
او هشدار داد که بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل ممکن است از این تحول برای حمله به ایران استفاده کند. ایهود یاآری، روزنامه‌نگار بانفوذ اسرائیلی از این رخدادها استقبال کرده و نوشته «سقوط اسد در سالی که اسرائیل حملاتی را به اهداف ایران، صنایع نظامی و سیستم‌های دفاع هوایی در سوریه انجام داد» امکان‌پذیر شد.
او به دولت اسرائیل پیشنهاد می‌دهد تا ارتباطات خود با شورشیان حاضر در نزدیکی بلندی‌های جولان را تقویت کرده و کمک‌های بشردوستانه به سوریه را افزایش دهد. او همچنین پیشنهاد داد که اسرائیل فوراً دولت آینده دونالد ترامپ را تحت‌فشار قرار دهد تا حضور ارتش آمریکا را در مناطق تحت‌کنترل کُردها در شمال‌شرق سوریه و منطقه تنف حفظ کرده و روابط خود را با رجب‌طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه ترمیم کند.
واکنش‌های آمریکا به سقوط اسد
برایان کاتولیس مسئول ارشد سیاست خارجی آمریکا
فروپاشی خیره‌کننده حکومت بشار اسد پس از گذشت 14 سال از جنگ داخلی دو واکنش بسیار متفاوتی را از سوی دولت کنونی و دولت آینده آمریکا به دنبال داشته است اما آنچه از سوی هر کدام از دولت‌های آمریکا در مورد سوریه ابراز شده، احتمالاً اهمیت خاصی نخواهد داشت. جو بایدن در گفت‌وگو با رسانه‌ها تاکید کرد که آمریکا حملات هوایی را علیه کمپ‌های دولت اسلامی (داعش) در سوریه انجام داده و تاکید کرد که ایالات متحده در برابر تهدیدهای گروه‌های تروریستی هوشیار باقی خواهد ماند.
بایدن سپس در ادامه درباره سیاست تعامل آمریکا در انتقال قدرت در سوریه صحبت کرد و تعدادی از اقداماتی که واشنگتن دنبال خواهد کرد از جمله تعامل با گروه‌های سوری در فرآیندی به رهبری سازمان ملل برای گذار به سوریه‌ای مستقل را بیان کرد. بایدن همچنین گفت که ایالات متحده به حمایت خود از همسایگان سوریه مثل اردن، لبنان، عراق و اسرائیل ادامه خواهد داد تا از هر گونه تهدیدی که ممکن است ظهور کند، پیشگیری کند.
یکی از مقامات ارشد دولت بایدن جزئیات بیشتری را در یک جلسه توجیهی درباره اینکه سیاست آمریکا در سوریه در هفته‌های آینده به چه سمت‌وسویی خواهد رفت، ارائه داد. این سیاست شامل مسائل پیچیده و بحث‌برانگیزی درباره شورشیان هیئت تحریرالشام و ارتباط آنها با سازمان‌های تروریستی بود. این جلسه یکی از مهمترین جلسات توجیهی بود که دولت بایدن از زمانی که در سال 2021 روی کار آمد، ارائه داد.
این خود واقعیتی قابل‌توجه است که نشان می‌دهد سیاست آمریکا در خاورمیانه چقدر منفعل شده است. دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور منتخب پیام متفاوت‌تری در خصوص تحولات سوریه داشت. او در شبکه اجتماعی خود با استفاده از حروف بزرگ نوشت: «ایالات متحده نباید هیچ کاری با سوریه داشته باشد. این جنگ ما نیست. اجازه دهید خودش پیش برود. دخالت نکنید!» جی‌دی‌ونس، معاون رئیس‌جمهور منتخب از پیام ترامپ حمایت کرد و تردید خود را نسبت به کسانی که پیروزی شورشیان را جشن می‌گیرند، نشان داد.
واقعیت این است که هیچ‌کدام از این دو بیانیه متضاد احتمالاً اهمیت چندانی ندارند چون این رخدادها از سوی بازیگران روی زمین و در منطقه رخ می‌دهند. علاوه بر آن، ایالات متحده اساساً خود را از بسیاری از مسائل مهمی که سوریه را درگیر کرده- به غیر از چند موضوع کلیدی مانند مبارزه با دولت اسلامی، که در دولت اوباما آغاز شد و تا امروز ادامه داشته- کنار کشیده است.
سوریه وارد دورانی از عدم قطعیت شده و ایالات متحده در آستانه تغییر و روی کار آمدن رئیس‌جمهور جدیدی است که به‌غیرقابل پیش‌بینی بودن خود می‌بالد. اینکه سیاست آمریکا در قبال سوریه فراتر از مبارزه با تروریسم داعش برود یا نه، سوال بی‌جوابی است که عملکرد دولت آینده ترامپ آن را مشخص خواهد کرد.
