دیپلمات عصر نگاه به شرق
نگاهی به کارنامه حسین امیرعبداللهیان، وزیر فقید امورخارجه جمهوری اسلامی ایران
حسین امیرعبداللهیان، وزیر خارجه فقید جمهوری اسلامی ایران، از جمله دیپلمات‌های قدیمی وزارت امورخارجه محسوب می‌شد. امیرعبداللهیان در طول سالیان خدمتش با کار کردن روی پرونده‌های مهم منطقه‌ای ایران، از جمله پرونده روابط تهران و بغداد در دوران اشغال عراق توسط آمریکا، خدمت به‌عنوان سفیر ایران در بحرین و مدیریت روابط ایران و سوریه در چند سال ابتدایی جنگ داخلی سوریه، به یکی از دیپلمات‌های باتجربه ایران در حوزه کشورهای عربی و منطقه تبدیل شد.
امیرعبداللهیان از سال ۱۳۷۶ پس از فراغت از تحصیل در رشته روابط بین‌الملل دانشگاه تهران کار خود را در وزارت امور خارجه به‌عنوان کارشناس و معاون سفارت جمهوری اسلامی ایران در بغداد آغاز کرد. او در طول ۲۰ سال خدمتش در وزارت امور خارجه تا سال ۱۳۹۵ پله‌پله مدارج مدیریتی را طی کرد تا سال ۱۳۹۰ و در دوران وزارت علی‌اکبر صالحی به‌عنوان معاون عربی و آفریقایی وزیر امور خارجه انتخاب شد.
پس از انتخابات سال ۱۳۹۲ و روی کار آمدن دولت یازدهم، محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه وقت نیز بار دیگر امیرعبداللهیان را در همین مقام ابقا کرد و امیرعبداللهیان تا سال ۱۳۹۵ به‌عنوان معاون وزیر امور خارجه فعالیت می‌کرد و پس از برکناری از این مقام به مجلس شورای اسلامی رفت و مدیرکل امور بین‌الملل مجلس شد.
سال ۱۴۰۰ با روی کار آمدن دولت سیزدهم، حسین امیرعبداللهیان توسط رئیس‌جمهور منتخب، سیدابراهیم رئیسی، به‌عنوان نامزد وزارت امور خارجه به مجلس شورای اسلامی معرفی شد و روز ۳ شهریور ۱۴۰۰ با رای قاطع نمایندگان مجلس و فقط با مخالفت ۶ نماینده به‌عنوان وزیر امور خارجه جدید جمهوری اسلامی ایران انتخاب شد.
امیرعبداللهیان در دوران خدمتش در وزارت امورخارجه در پست‌های مختلف منطقه‌ای خدمت کرد. او سال ۱۳۸۶ به‌عنوان رئیس ستاد ویژه عراق در وزارت امور خارجه انتخاب شد و در دوران سفارت حسن کاظمی‌قمی در بغداد، در اوج دوران درگیری‌های داخلی در عراق پس از اشغال این کشور توسط آمریکا، سرپرست تیم مذاکره‌کننده ایران سومین دور گفت‌وگوهای سه‌جانبه ایران، عراق و آمریکا بود. پس از این مسئولیت او نخستین مسئولیت سفارت خود را بر عهده گرفت و به‌عنوان سفیر ایران در بحرین به این کشور اعزام شد.
تغییر ادبیات دیپلماتیک وزارت امور خارجه
سال ۱۴۰۰ زمانی که حسین امیرعبداللهیان به‌عنوان وزیر امورخارجه انتخاب شد، به فراخور سیاست‌های دولت جدید، ادبیات دیپلماتیک وزارت امور خارجه نیز تغییر کرد. نخستین سفر خارجی امیرعبداللهیان بعد از آغاز وزارت درست بلافاصله بعد از دریافت رای اعتماد از مجلس شورای اسلامی به عراق و برای شرکت در کنفرانس همکاری و شراکت بغداد با حضور تعدادی از رهبران کشورهای عربی و رئیس‌جمهور فرانسه انجام شد.
حضور امیرعبداللهیان در این اجلاس با جنجال همراه بود، چراکه هنگام گرفتن عکس یادگاری امیرعبداللهیان به جای ایستادن در محل مقرر شده برای خود در صف دوم و کنار دیگر وزرای خارجه حاضر در نشست، به صف اول آمد و در میان رؤسای دولت‌ها و رهبران ایستاد. او در مصاحبه‌ای با صداوسیما در مورد این اقدام خود گفته‌بود: «من در این نشست در جایی ایستادم که جایگاه واقعی ایران و نماینده جمهوری اسلامی ایران بود.»
امیرعبداللهیان بعد از انتخابش به وزارت، علی باقری را به‌عنوان معاون سیاسی و مذاکره‌کننده ارشد ایران در مذاکرات احیای برجام انتخاب کرد. انتخاب علی باقری که یکی از منتقدان و مخالفان جدی برجام محسوب می‌شد، به‌عنوان مذاکره‌کننده برای احیای این توافق با انتقادهایی مواجه شد.
در دوران وزارت امیرعبداللهیان، عنوان مذاکرات ایران با طرف‌های باقیمانده در برجام، از مذاکرات احیای برجام به مذاکرات «رفع تحریم‌ها» تغییر کرد، هرچند در دوران حیات امیرعبداللهیان این مذاکرات به نتیجه دلخواه نرسید و نه احیای برجام و نه رفع تحریم‌ها عملی نشد.
در عین حال اولویت اصلی سیاست خارجی دولت سیزدهم در دوران وزارت امیرعبداللهیان به سیاست همسایگی و توسعه روابط با کشورهای همسایه تغییر کرد. یکی از مهم‌ترین رویدادها در دوران وزارت امیرعبداللهیان، توافق آشتی ایران و عربستان سعودی، بعد از ۷ سال قطع کامل روابط دیپلماتیک بود که با میانجی‌گری چین در پکن به دست آمد. این توافق را مساعد بن‌محمد العیبان، مشاور امنیت ملی پادشاهی سعودی و علی شمخانی، دبیر وقت شورایعالی امنیت ملی ایران در پکن امضا کردند، اما پس از امضای این توافق، امیرعبداللهیان بارها با همتای سعودی خود فیصل‌بن فرحان، دیدار و گفت‌وگو کرد و از جمله از او در تهران میزبانی کرد.
در دوران وزارت امیرعبداللهیان، فرآیند بازگشایی سفارت ایران در عربستان سعودی و همچنین استقرار دیپلمات‌های سعودی در ایران با سرعت پیگیری و عملی شد. از سرگیری روابط عربستان و ایران تحولات جدی‌ای را در منطقه کلید زد و باعث شد برخی کشورهای دیگر از جمله بحرین هم فرآیند عادی‌سازی روابط خود را با ایران آغاز کنند.
در همین راستا روابط امارات متحده عربی و کویت با ایران بهتر شد و همچنین فرآیند بازگشت سوریه به اتحادیه عرب و عادی‌سازی روابط سوریه با کشورهای عربی نیز تسریع شد. پروژه بعدی امیرعبداللهیان تلاش برای عادی‌سازی روابط ایران با مصر پس از دهه‌ها قطع روابط بود که در دوران حیات او میسر نشد.
تقویت نگاه به شرق و آسیا، سیاست دیگری بود که در دوران کمتر از سه سال وزارت امیرعبداللهیان پیگیری شد. اجرای سند جامع ۲۶ساله همکاری‌های راهبردی ایران و چین، عضویت در سازمان همکاری شانگهای، تقویت روابط با روسیه و تلاش برای امضای پیمان جدید بلندمدت با روسیه، پیوستن به گروه بریکس در کنار چین، روسیه و هند و همچنین تلاش‌ها برای امضای توافق تجارت آزاد با کشورهای عضو اتحادیه گمرکی اوراسیا، از جمله اقداماتی بود که در دوران وزارت امیرعبداللهیان پیگیری شد.
امیرعبداللهیان، بعد از واقعه ۷ اکتبر ۲۰۲۳ و آغاز جنگ غزه، چندین سفر منطقه‌ای انجام داد و با مقام‌های کشورهای منطقه مذاکرات مفصلی را پیگیری کرد. تلاش برای تبیین مواضع ایران در مورد فلسطین، پیگیری‌هایی برای آتش‌بس و جلوگیری از کشتار بی‌رحمانه شهروندان غزه و همچنین تبادل پیام و پیگیری‌های دیپلماتیک پیش و پس از پاسخ ایران به حمله اسرائیل به کنسول‌گری ایران در دمشق، از جمله فعالیت‌هایی بود که در دوران ۷ ماهه جنگ غزه از سوی امیرعبداللهیان با جدیت پیگیری شد.
دیپلمات مقاومت
حسین امیرعبداللهیان به دلیل روابط نزدیکی که با سیدحسن نصرالله، دبیرکل حزب‌الله لبنان برقرار کرده‌بود، از جمله دیپلمات‌هایی شناخته می‌شد که رابطه نزدیکی با محور مقاومت دارد. امیرعبداللهیان در مصاحبه‌ای با برنامه دست‌خط صداوسیما نخستین دیدار خود را با سیدحسن نصرالله مربوط به سال ۱۳۸۹ عنوان کرد.
وی در مورد ملاقات‌هایش با سیدحسن نصرالله گفته‌بود: «اولین ملاقاتی که من به صورت مستقیم با ایشان داشتم در سال ۱۳۸۹ بود و بعد از آن تقریباً هرچند ماه یکبار ایشان را می‌بینم و میانگین جلساتی که با هم داریم فکر می‌کنم بین ۳ و نیم تا ۶ ساعت است.»
تا پیش از انتخاب به‌عنوان وزیر امورخارجه شاید یکی از مهم‌ترین جنجال‌های مرتبط با حسین امیرعبداللهیان ماجرای برکناری او از معاونت عربی و آفریقایی وزارت امورخارجه دولت یازدهم در دوران وزارت محمدجواد ظریف بود. در آن زمان انتخاب حسین جابری‌انصاری به‌عنوان جانشین امیرعبداللهیان در مقام معاونت عربی و آفریقایی وزارت امور خارجه با انتقادهای تند رسانه‌های اصول‌گرا مواجه شد.
تعدادی از رسانه‌های اصول‌گرا، برکناری امیرعبداللهیان را به معنای تضعیف روابط جمهوری اسلامی ایران با محور مقاومت تعبیر کردند. روزنامه وطن‌امروز در گزارشی با تیتر «حذف دیپلمات مقاومت» در گزارشی نوشت: «محمدجواد ظریف در اقدامی عجیب و قابل تأمل حسین امیرعبداللهیان، معاون عربی و آفریقای وزارت امور خارجه و دیپلمات باسابقه و مسلط ایران در منطقه را برکنار کرد. امیرعبداللهیان با توجه به تسلط و احاطه خود بر تحولات منطقه‌ای طی سال‌های اخیر توانسته بود به‌عنوان یک مهره ویژه جمهوری اسلامی ایران، رایزنی‌های دیپلماتیک را در منطقه به سود جریان مقاومت سامان ببخشد. عملکرد امیرعبداللهیان در پرونده عراق و به‌ویژه اقدامات او در بحرین و خلیج‌فارس باعث شد در وزارت امور خارجه، او به‌عنوان یک متخصص منطقه شناخته شود. از سوی دیگر در منطقه نیز امیرعبداللهیان به‌عنوان دیپلمات جریان مقاومت شهره شد. به‌ویژه طی سال‌های اخیر و در جریان تحولات منطقه، تلاش‌های ائتلاف سعودی نتوانست برنامه‌های این دیپلمات جریان مقاومت در منطقه را تحت‌الشعاع قرار دهد.»
هرچند امیرعبداللهیان پس از برکناری از مقام معاونت، توسط ظریف به‌عنوان مشاور وزیر انتخاب شد و گفته‌می‌شد قرار است به‌عنوان سفیر جدید ایران عازم مسقط، پایتخت عمان شود، اما او تصمیم گرفت که از این سفارت صرف‌نظر کند و پس از چندی به‌عنوان «دستیار ویژه رئیس مجلس و مدیرکل امور بین‌الملل مجلس شورای اسلامی» و «دبیرکل دبیرخانه دائمی کنفرانس بین‌المللی حمایت از انتفاضه فلسطین» مشغول به فعالیت شد.
توفیق‌های دیپلماتیک امیرعبداللهیان
حسین امیرعبداللهیان در دوره‌ای به وزارت خارجه رسید که به دلیل خروج ایالات متحده آمریکا از برجام و بازگشت تحریم‌های آمریکا، کشور در سیاست خارجی با چالش‌های زیادی مواجه شده‌بود. در این ایام، دولت سیزدهم پیوستن به برخی نهادهای بین‌المللی را پیگیری کرد که در دولت پیشین زمینه‌های پیوستن به آنها چیده شده بود. از جمله دستاوردهای دیپلماتیک این دوره پیوستن رسمی ایران به سازمان همکاری شانگهای و گروه بریکس بود.
همزمان با عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای، حسین امیرعبداللهیان این عضویت را «گام مهمی در پیگیری سیاست خارجی فراگیر، تقویت سیاست همسایگی و نگاه به آسیا» دانست.
او همچنین پس از پذیرش درخواست عضویت ایران در گروه بریکس هم تاکید کرد: «گروه بریکس به‌عنوان یک ساختار چندوجهی، تمایل زیادی برای نقش‌آفرینی مستقل و مؤثر در عرصه جهانی دارد و از این جهت می‌تواند یکی از اهداف مطلوب کشورمان برای پیگیری چندجانبه‌گرایی در کنار دیگر ائتلاف‌ها و ساختارهای مهم مانند شانگهای، اوراسیا، سیکا، آسه‌آن و... در عرصه‌ی سیاست خارجی و روابط بین‌الملل باشد.»
ناکامی‌های سیاست خارجی امیرعبداللهیان
شاید بزرگ‌ترین ناکامی سه‌ساله دوران وزارت امیرعبداللهیان، ناتوانی دستگاه سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در رسیدن به هدف رفع تحریم‌های ظالمانه آمریکا بود. با مطول شدن مذاکراتی که علی باقری، معاون سیاسی وزیر امور خارجه از ۸ آذر ۱۴۰۰ با ۱+۴ برای بازگشت آمریکا به برجام آغاز کرده‌بود، این مذاکرات اسفند ۱۴۰۰ تقریباً با بن‌بست مواجه شد؛ هرچند پس از آن هم چند بار تلاش برای از سرگیری مذاکرات انجام شد و حتی شهریور ۱۴۰۱ پیش‌نویس تازه‌ای برای توافق بازگشت آمریکا به برجام پیشنهاد شد، اما این مذاکرات با وقوع اعتراض‌های پاییز ۱۴۰۱ در ایران کاملاً متوقف شد و امیدواری‌ها برای بازگشت آمریکا به برجام و رفع تحریم‌ها تا حد زیادی از میان رفت.
در این دوران، برخی کشورهای اروپایی مواضع تندی در قبال جمهوری اسلامی ایران گرفتند که دستگاه دیپلماسی ایران نتوانست جلوی افزایش کدورت در روابط ایران و کشورهای اروپایی را در پی اعتراض‌های ۱۴۰۱ بگیرد. این وقایع همراه با آغاز حمله روسیه به اوکراین و اتهام‌زنی به تهران مبنی بر ارسال سلاح به روسیه برای استفاده در جنگ اوکراین، باعث شد که روابط ایران و قدرت‌های اروپایی به تدریج رو به تیرگی بگذارد.
